Kako se određuje vreme pisanja drevnih manuskripata?

POKRENI

Kako se određuje vreme pisanja drevnih manuskripata?

GODINE 1844, biblijski izučavalac Konstantin fon Tišendorf boravio je u manastiru Sveta Katarina, koji se nalazi u podnožju gore Sinaj u Egiptu. Pretražujući po manastirskim bibliotekama, pronašao je neke pažnje vredne pergamente. Pošto se bavio paleografijom, * Tišendorf je utvrdio da se radi o Septuaginti, prevodu hebrejskog dela Svetog pisma, takozvanog „Starog zaveta“, na grčki. Povodom tog otkrića je napisao: „Nisam se susreo ni sa čim što bi moglo biti starije od tih sinajskih rukopisa.“

Datirani na četvrti vek n. e., pronađeni pergamenti su postali deo manuskripta koji je danas poznat kao Sinajski kodeks. To je samo jedan od nekoliko hiljada drevnih manuskripata hebrejskog i grčkog teksta Svetog pisma koji za izučavaoce predstavljaju veliku riznicu znanja.

Razvoj paleografije grčkog teksta

Monah po imenu Bernar de Monfoko (1655-1741) začetnik je sistematskog proučavanja grčkih manuskripata. Kasnije su svoj doprinos ovoj grani paleografije dali i drugi izučavaoci. Kao jedan od njih, Tišendorf je započeo ogroman projekat. Cilj mu je bio da sastavi spisak najstarijih manuskripata Svetog pisma na grčkom koje su posedovale biblioteke u evropskim gradovima. Takođe je u više navrata putovao na Bliski istok i proučio nekoliko stotina tekstova, nakon čega je objavio rezultate svojih istraživanja.

U 20. veku paleografi su u istraživanju počeli da koriste i druga pomoćna sredstva. Jedno od njih je spisak koji je sastavio Marsel Rišar, na kom se nalazi oko 900 kataloga sa opisom 55 000 biblijskih i nebiblijskih manuskripata na grčkom koji su vlasništvo 820 biblioteka i pojedinaca. Ta ogromna količina podataka od koristi je prevodiocima i takođe pomaže paleografima da preciznije odrede vreme pisanja drevnih manuskripata.

Kako se određuje vreme pisanja

Zamislite da pospremate tavan neke stare kuće i da na njemu nađete već požutelo, rukom pisano pismo na kom nema datuma. Pitate se: ’Kad li je napisano?‘ Onda ugledate još jedno staro pismo. Po sveukupnom izgledu, rukopisu, znacima interpunkcije i drugim obeležjima podseća na prvo pismo koje ste pronašli. Ali na vašu radost, drugo pismo ima datum. Iako ne možete da odredite koje je godine napisano prvo pismo, sada imate dobar pokazatelj na osnovu kog okvirno možete da odredite u kom je periodu nastalo to pismo bez datuma.

Najdrevniji prepisivači nisu upisivali datum završetka na primercima biblijskih manuskripata. Da bi približno odredili vreme pisanja, izučavaoci upoređuju takve manuskripte s drugim spisima, među koje spadaju i drevni nebiblijski tekstovi čije je vreme pisanja poznato. Procena se vrši putem analize rukopisnog pisma, znakova interpunkcije, skraćenica i tako dalje. Osim toga, pronađeno je nekoliko stotina datiranih manuskripata. Pisani su na grčkom jeziku i nastali su u periodu od oko 510. n. e. do 1593. n. e.

Analiza rukopisnog pisma

Drevno grčko rukopisno pismo paleografi svrstavaju u dve osnovne kategorije — knjižno pismo, koje je elegantnog i formalnog oblika, i kurzivno pismo, s kosim spojenim slovima, koje se koristilo u svakodnevnom životu. Grčki prepisivači su takođe koristili različite vrste slova, koja se mogu svrstati u sledeće kategorije: kapitala (velika slova), uncijala (oblik kapitale), kurziv i minuskula. Kao jedan oblik knjižnog pisma, uncijalno pismo se upotrebljavalo od četvrtog veka pre n. e. do osmog ili devetog veka n. e. Mala slova knjižnog pisma, to jest minuskula, bila su u upotrebi od osmog ili devetog veka n. e. do sredine 15. veka, kada se u Evropi započelo sa štampanjem pokretnim slovima. Ova slova su zbijenija i brže se ispisuju od ostalih, čime su se štedeli i pergament i vreme.

Za datiranje manuskripata paleografi koriste specifične metode. U načelu, oni najpre naprave opšti pregled teksta, nakon čega ga pažljivije ispituju analizirajući pojedinačna slova. Da bi u stilu rukopisa došlo do značajnijih promena potrebno je mnogo vremena. Iako je temeljno ispitivanje teksta korisno, njime se samo približno može odrediti vreme pisanja.

Na sreću, postoje načini da se izvrši preciznija procena. Između ostalog, potrebno je uočiti nove elemente stila pisanja i utvrditi iz kog razdoblja oni potiču. Primera radi, u tekstovima na grčkom koji su napisani nakon 900. n. e. prepisivači su sve češće počeli da koriste takozvane ligature (spojeve dva ili više slova). Takođe su počeli da koriste infralinearni način pisanja (zapisivanje nekih grčkih slova ispod linije), kao i određene oznake koje su omogućavale ispravan izgovor pojedinih reči.

Tokom života naš rukopis uglavnom ostaje isti. Iz tog razloga, sve što se za određeni tekst može reći jeste da je napisan u periodu od 50 godina. Nadalje, prepisivači su kao obrazac ponekad upotrebljavali starije manuskripte, zbog čega kopija može izgledati starija nego što u stvari jeste. Ipak, uprkos mnogim teškoćama, datirano je nekoliko važnih biblijskih manuskripata.

Datiranje bitnih biblijskih manuskripata na grčkom

Prvi značajan biblijski manuskript koji je izučavaocima postao dostupan bio je Aleksandrijski kodeks, koji se čuva u Britanskoj biblioteci. Sadrži najveći deo Biblije i napisan je grčkim uncijalnim pismom na pergamentu od fine kože. Smatra se da je napisan početkom petog veka n. e., uglavnom zbog promena u uncijalnom pismu do kojih je došlo u petom i šestom veku, što se može ustanoviti na osnovu jednog datiranog spisa pod nazivom Vienna Dioscorides. *

Drugi značajan manuskript koji je postao dostupan izučavaocima jeste Sinajski kodeks, koji je otkrio Tišendorf u manastiru Sveta Katarina. Napisan je grčkim uncijalnim pismom na pergamentu i sadrži deo Septuaginte, prevoda hebrejskog teksta Svetog pisma na grčki, kao i sve knjige Svetog pisma izvorno napisane na grčkom jeziku. Od ovog kodeksa, 43 lista se čuvaju u Lajpcigu, u Nemačkoj, 347 listova se čuvaju u Britanskoj biblioteci u Londonu, a delovi 3 lista u Sankt Peterburgu, u Rusiji. Manuskript je datiran na kraj četvrtog veka n. e. što potvrđuju marginalne tabele u Jevanđeljima koje je uveo Eusebije, istoričar koji je živeo u četvrtom veku u Cezareji. *

Treći važan manuskript jeste Vatikanski kodeks, koji je prvobitno sadržavao celokupnu Bibliju na grčkom. Prvi put se pojavio u katalogu Vatikanske biblioteke 1475. godine. Napisan je grčkim uncijalnim pismom na 759 listova od finog pergamenta. Ovaj kodeks sadrži veliki deo Biblije, izuzev najvećeg dela Postanka, dela Psalama i delova grčkog teksta Svetog pisma. Izučavaoci su utvrdili da je ovaj manuskript nastao početkom četvrtog veka n. e. Kako su došli do tog zaključka? Pismo je slično kao kod Sinajskog kodeksa koji takođe potiče iz četvrtog veka. Međutim, preovladava mišljenje da je Vatikanski kodeks nešto stariji zato što, između ostalog, ne sadrži marginalne tabele sa unakrsnim referencama.

Blago iz gomile otpadaka

Godine 1920, Biblioteka „Džon Rajlands“, koja se nalazi u engleskom gradu Mančesteru, dobila je poveću količinu papirusa nedavno iskopanih iz jedne gomile otpadaka koja je poticala iz drevnog Egipta. Ispitujući pojedine primerke, kao što su pisma, priznanice i dokumenti o popisu stanovništva, izučavalac Kolin Roberts je primetio jedan fragment s tekstom koji je prepoznao. Radilo se o nekoliko stihova iz 18. poglavlja Jovana. Bio je to do tada najstariji poznati grčki tekst Svetog pisma.

Taj fragment je poznat kao Džon Rajlands papirus 457, s međunarodnom oznakom P⁠⁵². Napisan je grčkim uncijalnim pismom i datiran na početak drugog veka, što znači da je nastao samo nekoliko decenija nakon Jovanovog Jevanđelja! Značajno je to što se tekst gotovo u potpunosti poklapa sa onim što je zapisano u manuskriptima koji su nastali mnogo kasnije.

Drevna ali tačna!

U svojoj knjizi The Bible and Archæology, ser Frederik Kenjon, stručnjak za tekstualnu kritiku, napisao je o grčkom tekstu Svetog pisma sledeće: „Konačno se može smatrati da je potvrđena i verodostojnost i celovitost knjiga Novog zaveta.“ Slično tome, o celovitosti hebrejskog teksta Svetog pisma, izučavalac Vilijam Grin je napisao: „Sa sigurnošću se može reći da nijedno delo iz doba antike nije tako tačno preneseno.“

Ova zapažanja nas podsećaju na sledeće reči apostola Petra: „Svi su ljudi kao trava, i sva je njihova slava kao cvet trave. Osuši se trava i cvet otpada, ali Jehovina reč ostaje zauvek“ (1. Petrova 1:24, 25).

[Fusnote]

^ ’Paleografija je nauka koja se bavi proučavanjem drevnih i srednjovekovnih rukopisa. Predmet izučavanja su uglavnom tekstovi na trošnim materijalima, kao što su papirus, pergament ili papir‘ (The World Book Encyclopedia).

^ Ovo delo je napisano za izvesnu Julijanu Aniciju, koja je umrla 527. ili 528. n. e. Ono predstavlja „najstariji primer uncijalnog pisma na pergamentu za koji se približno može odrediti vreme pisanja“ (An Introduction to Greek and Latin Palaeography, E. M. Tompson).

^ Marginalne tabele u osnovi predstavljaju sistem unakrsnih referenci. Njihova svrha je da „upute na odlomke u jednom Jevanđelju koji su slični odlomcima u drugim Jevanđeljima“ (Manuscripts of the Greek Bible, Brus Mecger).

[Istaknuti tekst na 21. strani]

Pažljivim ispitivanjem datiranih manuskripata, paleografi mogu odrediti vreme pisanja nedatiranih spisa

[Okvir na 20. strani]

Datiranje teksta Isaije iz svitaka s Mrtvog mora

Prvi svitak s Mrtvog mora koji sadrži biblijsku knjigu proroka Isaije, pronađen je 1947. To je svitak od kože, ispisan hebrejskim pismom koje se koristilo u periodu pre pojave masoreta. Datiran je na kraj drugog veka pre n. e. Kako su izučavaoci došli do tog zaključka? Uporedili su pismo svitka s pismom drugih hebrejskih tekstova i zapisa, nakon čega su procenili da je svitak napisan između 125. pre n. e. i 100. pre n. e. Daljnji dokaz u prilog tom zaključku pružila je i analiza ugljenikom 14.

Upoređivanje svitaka s Mrtvog mora i manuskripata koje su izradili prepisivači poznati kao masoreti otkriva da u biblijskom tekstu nema promena u doktrinarnom smislu. To je zadivljujuća činjenica, posebno kada se ima u vidu da je masoretski tekst nastao više vekova nakon svitaka s Mrtvog mora. * Većina razlika se odnosi na pravopis i gramatiku. Takođe je vredno pažnje i to da se tetragram — četiri hebrejska suglasnika koji čine Božje ime Jehova — dosledno pojavljuje u svitku Isaijine knjige.

[Fusnota]

^ Masoreti su pažljivi prepisivači jevrejskog porekla iz druge polovine prvog milenijuma naše ere.

[Tabela/Slike na stranama 20, 21]

(Za kompletan tekst, vidi publikaciju)

Grčko rukopisno pismo

Knjižno pismo (uncijalno)

Od 4. veka pre n. e. do 8. ili 9. veka n. e.

Minuskula

Od 8. ili 9. veka n. e. do 15. veka n. e.

Važni manuskripti

400

200

Svitak s Mrtvog mora

Kraj 2. veka pre n. e.

pre n. e.

n. e.

100

Džon Rajlands papirus 457

125. n. e.

300

Vatikanski kodeks

Početak 4. veka n. e.

Sinajski kodeks

4. vek n. e.

400

Aleksandrijski kodeks

Početak 5. veka n. e.

500

700

800

[Slike na 19. strani]

Gore: Konstantin fon Tišendorf

Desno: Bernar de Monfoko

[Izvor]

[Izvor slike na 20. strani]

Svitak s Mrtvog mora: Shrine of the Book, Israel Museum, Jerusalem

[Izvori slika na 21. strani]

Tipografski faksimil Vatikanskog kodeksa: Preuzeto iz knjige Bibliorum Sacrorum Graecus Codex Vaticanus, 1868; Reprodukcija Sinajskog kodeksa s tekstom 1. Timoteju 3:16, iz 4. veka n. e.; Aleksandrijski kodeks: Preuzeto iz publikacije The Codex Alexandrinus in Reduced Photographic Facsimile, 1909, Britanska biblioteka

PROBUDITE SE!