Veliki umovi astronomije srednjeg veka

LJUDI su oduvek s divljenjem posmatrali Sunce, Mesec i zvezde. Proučavajući položaj i kretanje tih nebeskih tela, čovek je uspeo da računa dane, mesece i godine.

Arapi su, kao i mnogi drugi narodi, proučavali noćno nebo. Zlatno doba nauke na Bliskom istoku počelo je u IX veku naše ere, a astronomi sa arapskog govornog područja smatrani su velikim umovima astronomije. Njihova dostignuća odigrala su ključnu ulogu u razvoju ove izuzetne nauke. Pogledajmo kako.

Pioniri astronomije

Tokom VII i VIII veka, islam se širio zapadno od Arabije, preko severa Afrike, pa  sve do Španije i istočno sve do Avganistana. Osnova za rad naučnika sa ovog ogromnog područja bila su naučna saznanja Persijanaca i Grka, na koja su umnogome uticali Vavilonci i Egipćani.

U IX veku su na arapski prevedeni važni naučni tekstovi, uključujući i dela grčkog astronoma Ptolemeja. * Abasidska dinastija, čija se teritorija prostirala od Avganistana sve do Atlantskog okeana, nabavila je iz Indije sanskritske tekstove, koji su sadržavali čitavo blago saznanja iz matematike, astronomije i drugih nauka.

U islamskom svetu veoma se cenilo znanje iz astronomije. Zašto? Između ostalog, zbog islamske religije. Muslimani veruju da treba da budu okrenuti u pravcu Meke kada se mole, a astronomi sa bilo koje tačke na zemlji mogu da odrede gde se nalazi Meka. Do XIII veka u nekim džamijama služio je po jedan profesionalni astronom, takozvani muvakit, koji je pomagao vernicima da se mole na način koji su smatrali ispravnim. Astronomi su zahvaljujući dostupnim podacima mogli da odrede datume verskih praznika i običaja, na primer, period posta tokom meseca ramazana. Pored toga, pomagali su i hodočasnicima koji su se uputili u Meku da odrede koliko će trajati njihovo putovanje i kojim putem bi bilo najbolje da idu.

Finansijska potpora vladara

Do početka IX veka, u Bagdadu je astronomija bila obavezan deo obrazovanja svakog izučavaoca. Kalif Al Mamun je osnovao jednu opservatoriju u tom gradu, a takođe i jednu blizu Damaska. Geografi i matematičari koje je uposlio analizirali su i upoređivali saznanja iz persijske, indijske i grčke astronomije i utvrđivali zašto postoje razlike među njima. Opservatorije * su takođe bile podignute i u više drugih bliskoistočnih gradova.

Naučnici koji su radili u tim centrima postizali su izuzetne rezultate za svoje vreme. Primera radi, već 1031, Abu al Rajan Ahmed al Biruni rekao je da je moguće da planete imaju eliptične, a ne kružne orbite.

Merenje obima Zemlje

Širenje islama podbudilo je interesovanje za kartografiju i navigaciju. Kartografi su se trudili da budu veoma precizni u svojim merenjima i često su i uspevali u tome. Da bi napravio preciznu kartu sveta na kojoj bi bile i geografske širine, kalif Al Mamun je poslao dva tima istraživača u Sirijsku pustinju. Opremljeni astrolabima, štapovima i užadima za merenje, timovi su se kretali u suprotnim smerovima sve dok nisu zapazili promenu visine Severnjače za jedan stepen. Oni su izračunali da razdaljina koju su prešli odgovara jednom stepenu geografske širine i da ta razdaljina iznosi tristašezdeseti deo obima Zemlje. Izračunali su da je ukupan obim Zemlje računat preko polova  37 369 kilometara, prilično blizu tačnog rezultata koji iznosi 40 008 kilometara.

Opservatorije na Bliskom istoku imale su impresivnu i preciznu opremu — astrolabe, kvadrante, sekstante, sunčane satove i druge instrumente koji su se koristili za proučavanje i praćenje nebeskih tela. Neki od ovih instrumenata bili su ogromni. Konstruktori su smatrali da što je instrument veći, to je precizniji.

„Zadužbina“ srednjovekovnih astronoma

Dostignuća ovih velikih umova srednjeg veka zaista su izuzetna. Sistematski su popisivali i ilustrovali sazvežđa, imenovali zvezde, usavršavali kalendare i tablice kretanja nebeskih tela. U bilo koje doba dana i noći mogli su da odrede položaj Sunca, Meseca i pet planeta vidljivih golim okom, što je bilo od neprocenjive važnosti za navigaciju. Posmatrajući položaj nebeskih tela, umeli su da odrede koje je doba dana i vode kalendar.

Teorije koje su astronomi sa arapskog govornog područja razvili da bi objasnili planetarna kretanja bile su nadomak rešenja nedoslednosti Ptolemejevog modela svemira. Ono što im je nedostajalo jeste saznanje da se planete okreću oko Sunca, a ne oko Zemlje. Pa ipak, oni su napravili tablice kretanja zvezda sa neverovatnom tačnošću. Njihova otkrića su neprocenjivo nasleđe narednim generacijama astronoma širom sveta.

[Fusnote]

 [Okvir/Slike na 19. strani]

DREVNI „DŽEPNI KOMPJUTER“

Astrolab, preteča sekstanta, nazvan je „najvažnijom astronomskom spravom pre teleskopa“. Srednjovekovni naučnici s Bliskog istoka koristili su ga da bi odgonetnuli doba dana i položaj nebeskih tela.

Astrolab je bio lepo urađen instrument na čijoj se sjajnoj metalnoj ploči nalazila urezana projekcija neba. Stepeni, a ponekad i sati bili su urezani na obod deblje metalne osnove na koju je bila postavljena ta ploča. Astrolab bi se koristio tako što bi se podigao u visinu ramena, a pomoću pokretnog pokazivača (alhidade) određivala se visina neke zvezde. Rezultati su očitavani sa skale, slične onoj na logaritmaru.

Astrolab je bio višestruko koristan instrument. Pomoću njega bilo je moguće identifikovati zvezde, odrediti vreme izlaska i zalaska Sunca za bilo koji dan, ustanoviti u kom pravcu se nalazi Meka, meriti zemljište, računati visinu objekata i ploviti morem u željenom pravcu. Bio je to pravi „džepni kompjuter“ svog doba.

[Slike]

Astrolab iz XIII veka

Astrolab-kvadrant iz XIV veka

[Izvori]

Astrolab: Erich Lessing/Art Resource, NY; astrolab-kvadrant: © New York Public Library/Photo Researchers, Inc.

[Slika na 16. strani]

Ilustracija iz XVI veka koja prikazuje turske astronome koji koriste metode arapskih izučavaoca

[Slika na 17. strani]

Astronomi su vodili evidenciju o planetarnim kretanjima u almanasima koji su sakupljeni u islamskim zemljama

[Slika na 18. strani]

Zvezdani globus, 1285. n. e.

[Slika na 18. strani]

Stranice iz jednog arapskog manuskripta o sazvežđima, astronoma Abdurahmana al Sufija, otprilike 965. n. e.

[Izvor slike na 17. strani]

Strane 16 i 17: Art Resource, NY

[Izvori slika na 18. strani]

Manuskript: By permission of the British Library; globus: © The Bridgeman Art Library