1-2. Faandi mbei u musu abi bunuhati da sëmbë?

U TA feni wini te u ta lei taa u abi bunuhati da wotowan. Andi da so u dee wini di u ta feni? Dee nöngö dee dë u feni a di Bëibel sa heepi u fuu piki di hakisi dë. So u de taki taa: „Hii juu i musu ta abi bunuhati da wotowan, söseei hii juu i musu du dee soni dee i paamusi taa joo du. . . . Nöö Gadu ku libisëmbë tuu o wai ku i. De o si i kuma wan sëmbë di ta fusutan wan woto bunu seei.” „Wan womi di ta abi bunuhati da wotowan o feni wini.” „Di sëmbë di ta biinga u libi kumafa Gadu kë, söseei di ta lei taa a abi bunuhati, o feni libi.”​—Nöng. 3:3, 4; 11:17; 21:21.

² Dee Bëibel tëkisi aki ta lei u faandi mbei u musu abi bunuhati da wotowan. Di fosu soni da, te u abi bunuhati da sëmbë, nöö Gadu ta lobi u. Di u tu soni da, te u abi bunuhati da sëmbë, nöö useei ta feni wini fëën. U ta ko abi mati. Di u dii soni da, te u ta abi bunuhati da sëmbë, nöö woo feni gaan bunu a di ten di ta ko, söseei woo feni di libi u teego. Awa, soni mbei u ta du di soni di Jehovah bi taki. A bi taki taa: „Un musu abi bunuhati ku tjalihati da wotowan.”​—Sak. 7:9.

3. Un hakisi woo luku a di woto aki?

³ A di woto aki, woo piki dee fö hakisi aki: Ambë u musu abi bunuhati da? Andi u sa lei u di buku Luti te a nama ku di  lei di u musu lei taa u abi bunuhati da wotowan? Unfa u sa lei a di ten aki taa u abi bunuhati da woto sëmbë? Un wini dee sëmbë dee ta lei taa de abi bunuhati da wotowan ta feni?

4. Unfa u sa djeesi Jehovah a di fasi fa a abi bunuhati da u? (Maikusi 10:29, 30)

⁴ A di woto di pasa u bi si taa Jehovah abi bunuhati da dee sëmbë dee lobi ën, söseei dee ta dini ën (Dan. 9:4). U kë djeesi Gadu, kumafa wan mii ta djeesi ën tata a soni (Ef. 5:1). Fëën mbei u kë mbei möiti fuu ko abi bunuhati da dee baaa ku dee sisa fuu.​—Lesi Maikusi 10:29, 30.

5-6. Andi a kë taki u hoi iseei a wan soni nasö a wan sëmbë?

⁵ Möön u ta fusutan andi a kë taki u abi bunuhati da wotowan, möön woo sa abi bunuhati da dee baaa ku dee sisa fuu, na sö u? Fuu fusutan andi a kë taki u abi bunuhati da wotowan, nöö u musu ko fusutan fosu unfa a tooka ku di hoi di u musu hoi useei a wotowan. Boo luku wan woto di o heepi u fuu fusutan di soni aki möön bunu.

 ⁶ A di ten aki, te wan sëmbë ta wooko sömëni jaa longi da wan masikapei, nöö de ta taki taa a dë wan sëmbë di ta hoi di wooko fëën. Ma hii fa a wooko da di masikapei sömëni jaa longi, kandë nöiti wan daka a miti wan u dee fesima. Kandë na hii dee wëti u di masikapei ta kai ku ën. Kandë an lobi di masikapei, ma a ta wooko ala u di a musu ta paka paima. A o wooko ala u te a go ku pensu, nasö u te a feni wan möön bunu wooko a wan woto kamian.

7-8. (a) Andi ta mbei taa wan sëmbë ta abi bunuhati da wotowan? (b) Faandi mbei woo luku wantu vers u di buku Luti?

⁷ Di hoi di wan sëmbë ta hoi ënseei a wotowan di u bi taki fëën a  palaklafu 6, tooka ku di abi di u musu abi bunuhati da sëmbë. Di soni di mbei dee tu soni aki tooka, dë a di soni di mbei taa wan sëmbë ta lei taa a abi bunuhati da wotowan. Faandi mbei dee dinima u Gadu fu awooten bi abi bunuhati da woto sëmbë? De an bi ta du di soni aki, u di de bi musu u du ën, ma u di de bi kë du ën. Luku di woto u Dafiti. A bi abi bunuhati da hën mati Jonatan, hii fa Jonatan tata bi kë kii ën. Nöö hii fa Jonatan bi dëdë wantu jaa pasa kaa, tökuseei Dafiti bi abi bunuhati dëën, u di a bi abi bunuhati da di womi mii fëën de kai Mefibosëti.​—1 Sam. 20:9, 14, 15; 2 Sam. 4:4; 8:15; 9:1, 6, 7.

⁸ U sa lei sömëni soni a di abi di u musu abi bunuhati da sëmbë te u ta buta pakisei a wantu vers u di Bëibel buku Luti. Andi u sa lei u dee sëmbë di di buku aki ta taki u de, di bi lei taa de abi bunuhati da sëmbë? Unfa u sa wooko ku dee soni dee woo lei, a di kemeente fuu? *

9. Faandi mbei Naomi bi mëni taa Jehovah bi bia baka dëën?

⁹ A di buku Luti, u sa feni di woto u Naomi, di mai fëën Luti, ku di u wan womi de kai Boasi. Di womi aki bi lobi Gadu, söseei a bi dë wan famii u Naomi manu. U di hangi pena bi dë a Isaëli, mbei Naomi, ku hën manu, ku dee tu womi mii u de bi foloisi go libi a di köndë Moab. Di de bi dë ala, hën Naomi manu ko lasi libi. Dee tu womi mii fëën bi tei mujëë tööu ku de, ma bakaten dee womi mii aki seei ko lasi libi (Luti 1:3-5; 2:1). Dee hogi dee  bi miti Naomi aki, bi mbei a lasihati seei. A bi lasihati sö tee taa a bi mëni taa Jehovah bi bia baka dëën. Luku andi a bi taki u Gadu. A bi taki taa: „Jehovah bia baka da mi.” „Di Almakitiwan tja fuka ko a mi libi.” A bi taki tu taa: „Jehovah seei mbei mi kisi sen”, söseei „di Almakitiwan seei mbei fuka miti mi.”​—Luti 1:13, 20, 21.

10. Andi Jehovah bi du di a jei dee soni di Naomi bi taki?

¹⁰ Andi Jehovah bi du di a jei dee soni di Naomi bi taki? An bi bia baka da di dinima fëën di bi ta fii bookosaka. Ma a bi lei taa a ta fusutan unfa Naomi bi ta fii. Jehovah sabi taa „te sëmbë ta pena wan köni sëmbë, nöö a sa mbei a du soni di an bunu” (Peleik. 7:7). Naomi bi abi heepi fanöudu u si taa Jehovah bi dë ku ën jeti. Andi Gadu bi du u heepi ën? (1 Sam. 2:8) Jehovah bi mbei Luti du soni u lei taa a abi bunuhati da Naomi. Luti bi lei Naomi taa a lobi ën. Fëën mbei a bi dëën kötöhati, söseei a bi heepi ën faa si taa Jehovah lobi ën jeti. Andi u ta lei a di fasi fa Luti bi du soni?

11. Faandi mbei sömëni baaa ku sisa ta mbei möiti u heepi wotowan di ta fii bookosaka?

¹¹ Te u abi bunuhati da sëmbë, nöö woo kë heepi dee sëmbë dee ta fii bookosaka. Leti kumafa Luti bi fika ku Naomi u heepi ën, sö nöö sömëni baaa ku sisa a di ten aki, ta heepi wotowan a di kemeente di ta fii bookosaka. De lobi dee baaa ku dee sisa, nöö de dë kabakaba u du hiniwan soni u heepi de (Nöng. 12:25; 24:10). Apösutu Paulosu bi da u taanga fuu du di soni dë, di a bi taki taa: „Ee wan sëmbë lasihati, nöö un fan ku ën be a kisi kötöhati. Un musu heepi dee suwakiwan, söseei un musu hoi pasensi da hii sëmbë.”​—1 Tes. 5:14.

12. Andi lo’ u dë di möön bunu fasi u heepi wan baaa nasö wan sisa di lasihati?

¹² lo’ u pasa taa te i ta haika wan baaa nasö wan sisa di lasihati te a ta fan, söseei te i ta mbei a sabi taa i lobi ën, nöö a ta möön heepi ën. Jehovah ta tei ën u bigi te a ta si taa i ta heepi wan dinima fëën (Ps. 41:1). Nöngö 19:17 taki taa: „Di sëmbë di ta du bunu da dee möfina sëmbë ta leni Jehovah wan soni, nöö a o toona paka di sëmbë dë da di bunu di a du.”

13. Unfa Luti ku Ölupa bi tooka, nöö faandi mbei u sa taki taa di soni di Luti bi du ta lei taa a abi bunuhati da sëmbë? (Luku di peentje u di kafiti.)

¹³ U ta möön fusutan andi bunuhati kë taki te u ta luku andi bi pasa ku Naomi, baka di hën manu ku dee tu womi mii fëën lasi libi. Di Naomi bi jei taa „Jehovah buta pakisei a dee sëmbë fëën, söseei taa Gadu bi mbei de feni soni u njan baka,” hën a taki taa a o toona go a wosu (Luti 1:6). Dee tu mai fëën tuu bi nango ku ën a wosu. Ma di de bi dë a pasi nango, hën dii pasi Naomi piki dee mai fëën u de toona go a Moab baka. Andi bi pasa? Di Bëibel taki taa: „Ölupa bosi hën mai, hën a  go. Ma Luti bi fika ku Naomi” (Luti 1:7-14). Ölupa bi du andi Naomi bi piki ën faa du, nöö a toona go a Moab. Ma Luti bi du möön kuma fa Naomi bi piki ën faa du. A bi sa go tu, ma u di a bi abi bunuhati da Naomi, mbei a buta taa a o fika ku ën (Luti 1:16, 17). Luti fika ku Naomi, u di a bi kë fika ku ën. Na wan sëmbë bi duwengi ën faa du di soni dë. Luti bi lei taa a abi bunuhati. Andi u sa lei a di soni di Luti bi du?

14. (a) Unfa sömëni baaa ku sisa a di ten aki, ta lei taa de abi bunuhati da wotowan? (b) Unfa u sa du soni di sa mbei Gadu wai ku u, te u luku Hebelejën 13:16?

¹⁴ Te u abi bunuhati da sëmbë, nöö woo heepi möön fa sëmbë bi mëni taa woo heepi. A di ten aki, sömëni baaa ku sisa ta lei taa de abi bunuhati da wotowan, aluwasi ee de an sabi de bumbuu. Te wan gaan hogi pasa a wan kamian, nöö de ta dë kabakaba u go heepi. Te di libi ko ta taanga da wan baaa nasö wan sisa a di kemeente, nöö de ta dë kabakaba u heepi ën ku dee soni di a abi fanöudu. Leti kuma dee fesiten Keesitu sëmbë u Masadonia, dee baaa ku dee sisa u di ten aki, ta heepi möön fa sëmbë bi mëni taa de o heepi. De ta wooko ku di ten u de, söseei ku dee gudu di de abi, u heepi dee woto baaa ku sisa (2 Kol. 8:3). Jehovah ta wai seei te a ta si taa de ta libi a sö wan fasi ku wotowan!​—Lesi Hebelejën 13:16.

15-16. Unfa Luti bi lei taa an bi ko wei?

¹⁵ U sa lei sömëni soni te u luku di fasi fa Luti bi heepi Naomi. Boo luku wantu soni di u sa lei.

¹⁶ Ja musu ko wei. Di Luti bi taki taa a o go a Juda ku hën mai, hën bigibigi Naomi an bi kë. Ma Luti an disëën. Andi bi ko pasa bakaten? „Di Naomi si taa Luti an bi kë disëën möönsö, nöö an taki soni möön.”​—Luti 1:15-18.

17. Andi o heepi u fu wa tapa hesi poi u heepi wan sëmbë?

¹⁷ Di soni di u ta lei: U musu abi pasensi ee u kë heepi dee sëmbë dee lasihati, nöö wa musu tapa u heepi de. Kandë bigibigi wan sisa an o kë u sëmbë heepi ën, hii fa a abi heepi fanöudu. * Ma u di u abi bunuhati da sëmbë, mbei woo du hii soni di u sa du u heepi di sisa go dou (Gal. 6:2). Woo dë ku di mëni taa wan daka a o da u pasi fuu heepi ën nöömö, söseei fuu dëën kötöhati.

18. Andi bi sa dë wan soni di bi sa hati Luti?

¹⁸ Hati fii an musu boonu. Di Luti ku Naomi bi dou a Betelehem, hën Naomi miti ku dee köndëma fëën. A piki de taa: „Di mi bi go, mi bi abi hii soni, ma Jehovah mbei mi toona ko baka ku sösö maun” (Luti 1:21). I sa fusutan unfa Luti bi sa fii di a bi jei di soni dë! Luti bi du hii soni di a bi sa du u heepi Naomi. Luti bi këë makandi ku ën, a bi dëën kötöhati, söseei a bi waka sömëni daka longi makandi ku Naomi. Ma hii fa Luti bi du hii dee soni aki, tökuseei Naomi taa: „Jehovah mbei mi toona ko baka ku sösö maun.” A bi djei kuma Naomi an bi tei di heepi di Luti bi heepi ën u bigi. Biga Luti bi dë makandi ku Naomi di a bi taki di soni dë. Kandë di soni dë bi hati Luti! Ma tökuseei an bia baka da Naomi.

19. Andi o heepi u fu wa bia baka da wan sëmbë di lasihati?

¹⁹ Di soni di u ta lei: A sa pasa taa wan sisa di lasihati taki wan soni di ta hati u, hii fa sömëni pasi u bi du soni u heepi ën. Ma wa  musu si kuma di sisa abi ën ku u. Wa o bia baka da di sisa fuu, ma woo ta hakisi Jehovah faa heepi u fuu sa dëën kötöhati.​—Nöng. 17:17.

20. Andi bi da Luti taanga fa hoi dou?

²⁰ Da sëmbë kötöhati te i si taa de abi ën fanöudu. Luti bi lei taa a abi bunuhati da Naomi, ma Luti seei bi abi wan sëmbë fanöudu di bi sa dëën taanga. Wë Jehovah bi mbei Boasi da Luti taanga. Boasi bi piki Luti taa: „Mbei Jehovah paka i u dee soni dee i du, nöö mbei Jehovah, di Gadu u Isaëli, di sëmbë ka i ko suku tjubi, mbei i feni gaan bunu.” Di soni di Boasi bi piki Luti bi dëën kötöhati seei. Luti piki Boasi taa: „I da mi kötöhati. I fan ku mi a wan suti fasi seei” (Luti 2:12, 13). Boasi bi da Luti taanga a di pisiten di a bi abi ën fanöudu, nöö di soni dë bi heepi Luti faa hoi dou.

21. Andi dee gaanwomi ta du, te u luku Jesaaja 32:1, 2?

²¹ Di soni di u ta lei: Dee sëmbë dee abi bunuhati da wotowan, ta abi kötöhati fanöudu tu. Boasi bi gafa Luti di a bi si unfa a bi ta libi bunu ku Naomi tjika. Wë a di ten aki, dee gaanwomi ta gafa dee baaa ku dee sisa a di kemeente te de si unfa de ta heepi woto sëmbë. Di soni aki o heepi dee lö baaa ku sisa aki u de an tapa u du bunu.​—Lesi Jesaaja 32:1, 2.

22-23. Unfa Naomi bi tooka di fasi fa a bi ta si soni, nöö faandi mbei a bi tookëën? (Psalöm 136:23, 26)

²² Baka wan pisiten, hën Boasi da Luti ku Naomi gaan hia soni u njan (Luti 2:14-18). Andi Naomi bi du di Boasi bi da de soni u njan? Naomi bi taki taa: „Be Jehovah mbei di womi dë feni gaan bunu, u di a abi bunuhati da dee sëmbë dee ta libi ku dee dëdë tuu” (Luti 2:20a). Naomi bi bigi ta si soni woto fasi awa! Bigibigi a bi ta këë ta taki taa:  „Jehovah bia baka da mi,” ma nöunöu a dë waiwai, nöö a ta taki taa: „Jehovah . . . abi bunuhati.” Andi bi heepi Naomi faa tooka di fasi fa a bi ta pakisei?

²³ Naomi bi bigi ta si taa Jehovah an bi bia baka dëën. Jehovah bi mbei Luti heepi Naomi di de bi dë a pasi nango a Juda (Luti 1:16). Naomi bi ko fusutan tu taa Jehovah bi tei Boasi faa heepi ën ku Luti tuu  * (Luti 2:19, 20b). Kandë a bi taki taa ’nöunöu mi ta si taa Jehovah an bi bia baka da mi. A bi dë ku mi hii juu!’ (Lesi Psalöm 136:23, 26.) Kandë Naomi bi wai taa Luti ku Boasi an bi ko wei fëën! De bi wai taa Naomi bi ko ta dë waiwai baka, söseei taa a bi feni taanga u dini Jehovah go dou.

24. Faandi mbei u kë ta abi bunuhati da dee baaa ku dee sisa fuu go dou?

²⁴ Andi u ta lei a di buku Luti te a nama ku di abi di u musu abi bunuhati da sëmbë? Te u abi bunuhati da dee baaa ku dee sisa fuu dee lasi hati, nöö wa o wei u heepi de. Söseei woo ta du hii soni di u sa du u heepi de. Dee gaanwomi musu ta da dee baaa ku dee sisa dee ta lei taa de abi bunuhati da wotowan, taanga, nöö de musu du di soni aki a di soifi ten. Te u ta si unfa dee baaa ku dee sisa dee bi lasihati ta dini Jehovah waiwai baka, nöö useei ta wai tu (Tjab. 20:35). Ma andi da di möön gaan soni di mbei u kë ta abi bunuhati da sëmbë go dou? Wë u kë ta abi bunuhati da sëmbë go dou, u di u kë djeesi Jehovah, söseei u di u kë ta du soni di ta kai ku ën. Jehovah „abi bunuhati pasa maaka.”​—Ëki. 34:6; Ps. 33:22.