1, 2. (a) Unfa dee Jehovah Kotoigi tooka ku dee woto keiki? (b) Andi woo lei a di woto aki, ku di woto di ta ko?

SËMBË lo’ u hakisi dee Jehovah Kotoigi taa: „Ambë da di fesima fuunu?” De ta hakisi di soni aki u di sömëni u dee keiki abi wan womi nasö wan mujëë di dë fesima u di keiki. Ma uu sa taki taa di Fesima fuu an dë wan zöndu libisëmbë. Di Fesima fuu da Jesosi Keesitu! Nöö a ta haika hën Tata Jehovah di dë di Fesima fëën tu.​—Mateosi 23:10.

² Wan kulupu womi dë tu di u ta kai „di köni saafu di dë u futoou”, nöö de ta tii dee sëmbë u Gadu a goonliba a di ten aki (Mateosi 24:45, NW). Ma unfa u du sabi taa Jehovah hën ta mbei di Womi Mii fëën ta tii u? Woo luku dii soni di o lei u faandi mbei u dë seiki u di soni aki. Hii fa Jehovah bi tei libisëmbë u tii dee sëmbë fëën, tökuseei a dë gbelingbelin u si taa Jehovah hën bi ta tii dee sëmbë fëën, nöö a ta du ën a di ten aki jeti.​—Jesaaja 58:11.

3. Andi bi ta da Mosesi kaakiti faa sa tii dee Isaëli sëmbë?

³ Di santa jeje bi ta da dee womi dee bi ta tei kamian da Jehovah kaakiti. Gadu bi buta Mosesi kuma di fesima u dee Isaëli sëmbë. Andi bi heepi Mosesi u du di gaan wooko aki? Wë  Jehovah bi dëën di „santa jeje fëën”. (Lesi Jesaaja 63:11-14.) U sa taki taa Jehovah hën bi ta tii dee sëmbë fëën, u di di jeje fëën hën bi ta heepi Mosesi.

4. Andi ta lei taa Gadu hën bi da Mosesi di jeje fëën? (Luku di peentje a bigi u di woto.)

⁴ Sëmbë bi sa si taa Gadu hën bi da Mosesi di jeje fëën u? Wë aai! Di santa jeje u Jehovah bi da Mosesi di kaakiti u du foombo soni, sö taa di tiima u Egepiti de kai Falao bi sa ko sabi di në u Gadu (Ëkisodesi 7:1-3). Di santa jeje bi heepi Mosesi tu u ko dë wan fesima di bi lobi sëmbë, söseei di bi abi pasensi. Mosesi an bi dë kuma dee takuhati fesima u dee woto köndë di bi ta pakisei deseei nöö! (Ëkisodesi 5:2, 6-9) A bi dë gbelingbelin u si taa Jehovah hën bi buta Mosesi u ko dë fesima u dee sëmbë fëën.

5. Ambë ku ambë Jehovah bi da di santa jeje fëën möön u tii dee sëmbë fëën?

⁵ Ambë ku ambë Jehovah bi da di santa jeje fëën möön u tii dee sëmbë fëën? Di Bëibel ta taki taa: „Di womi mii u Nuni de kai Josua bi abi di jeje u Gadu, nöö a bi köni tu” (Detolonomi 34:9). „Jehovah bi da Gidion di jeje fëën” (Kuutuma 6:34). Söseei „di jeje u Jehovah bi da Dafiti kaakiti” (1 Samuëli 16:13). Hii dee womi aki bi ta buta futoou a di jeje u Gadu taa a o heepi de u du dee soni di de an bi o sa du ku di u deseei kaakiti (Josua 11:16, 17; Kuutuma 7:7, 22; 1 Samuëli 17:37, 50). A bi dë gbelingbelin u si taa Jehovah hën bi da de kaakiti u du dee gaan soni aki. Fëën mbei hën wanwan tö de bi musu ta gafa.

6. Faandi mbei Jehovah bi kë taa dee Isaëli sëmbë bi musu ta lesipeki dee fesima u de?

⁶ Andi dee Isaëli sëmbë bi musu du di de bi si taa di santa jeje u Gadu bi da Mosesi, Josua, Gidion ku Dafiti kaakiti? Wë de bi musu lesipeki de. Luku andi Jehovah bi taki di dee sëmbë bi ta guunjan Mosesi. A bi taki taa: „Un longi dee sëmbë aki o dë ta wisiwasi mi?” (Nöbu 14:2, 11) A bi dë gbelingbelin u si taa Jehovah hën bi buta dee womi aki u tii dee sëmbë fëën. Te dee Isaëli sëmbë bi ta haika dee womi aki, nöö hën da Jehovah de bi ta haika kuma di Fesima u de.

7. Unfa dee ëngëli bi heepi Mosesi?

⁷ Dee ëngëli bi ta heepi dee womi dee bi ta tei kamian da Jehovah. (Lesi Hebelejën 1:7, 14.) Gadu bi manda ëngëli u tii Mosesi. Di fosu pasi, wan ëngëli bi ko fan ku ën a wan „faja dendu”, nöö a bi piki ën taa a musu go fii dee Isaëli sëmbë, söseei taa a musu dë fesima u de (Tjabukama 7:35). Di u tu pasi, hën Gadu bi manda ëngëli u da Mosesi dee wëti di a bi musu da dee Isaëli sëmbë (Galasia 3:19). Di u dii pasi, hën Jehovah bi piki Mosesi taa: „Tja dee sëmbë go a di kamian di mi piki i. Di ëngëli u mi o waka a i fesi” (Ëkisodesi 32:34). Di Bëibel an ta taki taa dee Isaëli sëmbë bi si taa wan ëngëli hën bi ta du dee soni aki. Ma di fasi fa Mosesi bi ta lei dee sëmbë soni, söseei di fasi fa a bi ta tii de, bi ta lei gbelingbelin taa ëngëli hën bi ta heepi ën.

8. Unfa dee ëngëli bi heepi Josua ku Esikia?

 ⁸ Ambë ku ambë ëngëli bi heepi möön? Di Bëibel taki taa wan ëngëli di dë „hedima u dee sodati u Jehovah” bi heepi Josua u wini di feti di de bi go feti ku dee Kaana sëmbë (Josua 5:13-15; 6:2, 21). Bakaten, di Könu Esikia bi ta tii dee sëmbë u Gadu, hën dee gaan hia sodati u Asilia bi kë booko Jelusalen kaba a sösö. Ma a wan kodo ndeti „di ëngëli u Jehovah go kii 185.000 womi”.​—2 Könu 19:35.

9. Andi dee Isaëli sëmbë bi musu du hii fa dee womi dee bi ta tei kamian da Jehovah bi dë zöndu libisëmbë?

⁹ Dee ëngëli an abi zöndu. Ma dee womi di de bi ta heepi, bi dë zöndu libisëmbë. Wan pasi a bi pasa taa Mosesi an bi gafa Jehovah (Nöbu 20:12). Josua seei an bi hakisi Gadu andi a musu du di dee Gibion sëmbë bi ko mbei wan buka ku ën (Josua 9:14, 15). A bi pasa wan pasi tu taa Esikia bi ko abi gaanfasi (2 Kloniki 32:25, 26). Hii fa dee womi aki bi dë zöndu libisëmbë, tökuseei dee Isaëli sëmbë bi musu ta haika de. Dee Isaëli sëmbë bi sa si taa Jehovah bi ta manda dee ëngëli u heepi dee womi aki. A bi dë gbelingbelin u si taa Jehovah hën bi ta tii dee sëmbë fëën.

10. Unfa dee wëti u Gadu bi ta tii Mosesi?

¹⁰ Di Wöutu u Gadu bi ta tii dee womi dee bi ta tei kamian da Jehovah. Di Bëibel ta kai dee wëti di Gadu bi da dee Isaëli sëmbë „di Wëti u Mosesi” (1 Könu 2:3). Di Bëibel ta piki u gbelingbelin taa Jehovah hën bi da dee Isaëli sëmbë dee wëti dë. Nöö Mosesi seei bi musu ta hoi dee wëti dë tu (2 Kloniki 34:14). Wë di Jehovah bi piki Mosesi unfa a musu mbei di wosu dëën, hën „Mosesi du hii dee soni Jehovah mandëën faa du. Leti sö a du gbolo”.​—Ëkisodesi 40:1-16.

11, 12. (a) Andi Josua ku dee woto könu dee bi ta tii dee sëmbë u Gadu bi musu ta du? (b) Unfa di Wöutu u Gadu bi ta tii dee womi dee bi ta tei fesi?

¹¹ Wan pisi u di Wöutu u Gadu nöö Josua bi abi di a bi toon fesima u dee Isaëli sëmbë, nöö Jehovah bi piki ën taa: „I musu ta lesi ën sapisapi ndeti ku didia, fii sa du hii dee soni dee sikifi nëën” (Josua 1:8). Bakaten dee könu dee bi ta tii dee sëmbë u Gadu seei bi musu ta lesi dee wëti aki hiniwan daka tu. De bi musu toona sikifi de tei, söseei de bi musu du „hii dee soni di di wëti ta taki”.​—Lesi Detolonomi 17:18-20.

¹² Unfa di Wöutu u Gadu bi ta tii dee womi dee bi ta tei fesi? Pakisei di woto u Könu Josia. Baka di de feni di Wëti u Mosesi, hën di sikifibiifima u Josia bigi ta lesi ën dëën. * (Luku di pisi a basu.) „Di di Könu jei dee soni dee sikifi a di wëtibuku, hën wantewante dë a tënë di bisi fëën.” Di Wöutu u Gadu bi da Josia degihati u poi dee pindi gadu u di köndë, hën a seeka soni u de hoi di möön gaan Pasika piizii (2 Könu 22:11; 23:1-23). U di Josia ku wantu woto fesima bi ta hoi deseei a di Wöutu u Gadu, mbei de bi dë kabakaba u tooka di fasi fa de bi ta tii dee sëmbë u Gadu. Dee soni aki bi ta heepi dee sëmbë u piki Gadu buka.

13. Unfa dee fesima u dee sëmbë u Gadu bi tooka ku dee fesima u dee woto köndë sëmbë?

¹³ Di pikisö köni di dee fesima u dee woto köndë bi abi, hën bi ta tii de. Dee sëmbë u Kaana ku dee fesima u de tuu bi ta du gaan hogi soni. De bi ta duumi ku de famii, womi ku womi bi ta duumi ku deseei, de bi ta duumi ku mbeti, de bi ta tjuma dee mii u de da  poipoi gadu, söseei de bi ta dini poipoi gadu tu (Leifitiki 18:6, 21-25). Söseei dee fesima u Babilon ku dee fesima u Egepiti an bi abi dee seei wëti di dee sëmbë u Gadu bi abi di bi nama ku di fasi fa de bi musu dë limbolimbo (Nöbu 19:13). Ma dee sëmbë u Gadu bi sa si unfa dee fesima u de bi ta da de taanga u de ta dini Jehovah a wan fasi di ta kai ku ën. De sinkii bi musu ta dë limbolimbo, söseei de an bi musu ta libi fanafiti a di së u manu ku mujëë soni. A dë gbelingbelin u si taa Jehovah hën bi ta tii dee sëmbë fëën.

14. Faandi mbei Jehovah bi sitaafu so u dee fesima u dee sëmbë fëën?

¹⁴ Na hii dee könu dee bi ta tii dee sëmbë u Gadu bi ta du andi Gadu taki. Dee könu aki an bi ta mbei di santa jeje u Gadu, dee ëngëli fëën, ku di Wöutu fëën tii de. So juu Jehovah bi ta sitaafu de, nasö a bi ta puu de buta wotowan a de kamian (1 Samuëli 13:13, 14). Bakaten Jehovah bi buta wan woto fesima di an bi abi zöndu.

15. (a) Unfa dee tjabukama bi lei taa wan fesima bi o ko di an bi o abi zöndu? (b) Ambë bi dë di fesima di an bi abi zöndu?

¹⁵ Höndöhöndö jaa a fesi Jehovah bi paamusi taa a bi o buta wan fesima di an bi o abi zöndu, u tii dee sëmbë fëën. Mosesi bi piki dee Isaëli sëmbë taa: „Jehovah di Gadu fuunu o buta wan fuunu u wooko kuma tjabukama. A o dë wan tjabukama kuma mi, nöö un musu haikëën” (Detolonomi 18:15). Jesaaja bi taki taa di sëmbë aki bi o ko dë „wan fesima ku wan takima” (Jesaaja 55:4). Nöö Daniëli seei bi sikifi soni u di Mësiasi di bi o ko dë „di Fesima” (Daniëli 9:25). Te u kaba fëën Jesosi Keesitu seei bi taki taa hën da di „Fesima” u dee sëmbë u Gadu. (Lesi Mateosi 23:10, NW.) Dee bakama u Jesosi bi waka nëën baka, nöö de bi ta biibi taa Jehovah hën bi butëën kuma fesima (Johanisi 6:68, 69). Andi bi mbei de dë seiki taa Jesosi Keesitu hën bi dë di sëmbë di Jehovah bi o buta u tii dee sëmbë fëën?

16. Andi ta lei taa di santa jeje bi ta da Jesosi kaakiti?

¹⁶ Di santa jeje bi da Jesosi kaakiti. Di Jesosi bi tei dopu, hën Johanisi „si liba jabi hooo. Nöö hën a si di Akaa [jeje, NW] u Gadu kuma wan pomba bazia ko nëën liba”. Kölö sö baka di dë, hën „di Akaa [jeje, NW] u Gadu tja Masa Jesosi go a wan sabana kamian” (Maikusi 1:10-12). Di Jesosi bi dë a goonliba aki ta du di peleikiwooko, nöö di santa jeje bi ta dëën kaakiti u lei sëmbë soni u Gadu, söseei u du foombo wooko (Tjabukama 10:38). Di santa jeje bi heepi Jesosi tu u abi dee fasi kuma lobi, piizii, ku wan taanga biibi (Johanisi 15:9; Hebelejën 12:2). Di santa jeje u Gadu an bi tii na wan woto fesima kumafa a bi tii Jesosi. A dë gbelingbelin u si taa Jesosi hën Jehovah bi buta kuma Fesima.

17. Andi dee ëngëli bi du u heepi Jesosi?

¹⁷ Dee ëngëli bi heepi Jesosi. Kölö sö baka di Jesosi tei dopu, hën „dee basia u Masa Gadu Köndë ko nëën awaa ko sölugu ën” (Mateosi 4:11). Wantu juu ufö a dëdë, hën „wan basia u Masa Gadu Köndë ko nëën  ko dëën kaakiti” (Lukasi 22:43). Jesosi bi sabi taa Jehovah bi o manda dee ëngëli u ko heepi ën te a bi dë fanöudu.​—Mateosi 26:53.

18, 19. Unfa di Wöutu u Gadu bi tii Jesosi, söseei dee soni dee a bi ta lei sëmbë?

¹⁸ Di Wöutu u Gadu bi tii Jesosi. Jesosi bi ta mbei di Wöutu u Gadu tii ën sensi di a bigi du di peleikiwooko te kuma di daka di de peka ën kii a di posu. Ufö böö fëën koti seei a bi taki tjabukama woto di nama ku di Mësiasi (Mateosi 4:4; 27:46; Lukasi 23:46). Ma dee keiki fesima u di ten dë bi tooka gaanfa seei ku Jesosi. De an bi ta kë wooko ku di Wöutu u Gadu, te an bi ta kai ku dee soni di de bi ta lei sëmbë. Jesosi bi taki soni di bi dë a di Wöutu u Gadu, di a bi taki u de taa: „Dee sëmbë aki, ku de buka de ta mbei taa de ta hei mi, ma mëni u de an dë a mi seei. Hii fa de mbei taa de ta begi mi kuma Gadu u de naandë, ma sösö soni seei de ta du dë e. Biga na mi wë de ta hei. Fa de ta mbei taa de ta lei sëmbë Gadu wëti dë, ma na tuu seei. Libisëmbë soni tö nöö de ta lei. Sö Jesaaja bi taki, nöö unu wë a bi taki dë e” (Mateosi 15:7-9). Nöiti Jehovah bi o buta womi di an ta du dee soni dee sikifi a di Wöutu fëën u tii dee sëmbë fëën.

¹⁹ Jesosi bi ta wooko ku di Wöutu u Gadu te a bi ta lei sëmbë soni. Te dee keiki fesima bi kë tai ën ku fan, nöö an bi ta wooko ku di u fëën seei köni, nasö ku dee soni dee a bi sabi u piki de. Ma a bi ta lei sëmbë dee soni dee sikifi a di Bëibel (Mateosi 22:33-40). Wë Jesosi bi sa hai sëmbë pakisei ku sömëni woto di nama ku di libi fëën di a bi dë a liba ala, nasö di a bi heepi Gadu mbei di mundu. Ma u di a bi lobi di Wöutu u Gadu mbei a bi dë fajafaja seei u konda soni fëën da sëmbë.  Nöö „hën a mbei de wojo ko limbo fu de musu fusutan di Buku u Gadu”.​—Lukasi 24:32, 45.

20. (a) Unfa Jesosi bi ta gafa Jehovah? (b) Unfa di fasi fa Jesosi bi dë bi tooka ku di fasi fa Helodi Agiipa di Fosuwan, bi dë?

²⁰ Hii fa dee sëmbë dee bi ta haika Jesosi bi ta foondo u di fasi fa a bi ta fan, tökuseei a bi ta gafa Jehovah di Mësitë fëën (Lukasi 4:22). Di wan guduma bi kë kai Jesosi „bumbuu mësitë”, a bi abi sakafasi hën a piki di womi taa: „Fa i taa mi bumbuu dë, na wan sëmbë dë bumbuu boiti Masa Gaangadu tö” (Maikusi 10:17, 18). Ma baka sö wan aiti jaa, hën Helodi Agiipa di Fosuwan, bi ko toon fesima u Judea. An bi pena dë kuma Jesosi seei. Wan daka di de bi ta hoi wan apaiti komakandi, hën Helodi bisi wanlö gaan dii bisi, di dee könu ta bisi. Di dee sëmbë si ën, söseei di de jei fan fëën, hën de bai taa: „Wooolo maingë, di sëmbë di fan di fan aki, na libisëmbë möön e! Wan gadu hën fan di fan aki!” Helodi bi lobi te sëmbë ta gafëën. Ma andi bi ko pasa? „Wante dë hën wan basia u Masa Gaangadu Köndë tjökö maun nëën. Biga a tei di hei di Gadu nöö musu feni. Hën a buta bitju kisi ën a bëë ta njan mën tefa a kii ën piii” (Tjabukama 12:21-23). A bi dë gbelingbelin u si taa na Jehovah hën bi buta Helodi kuma fesima. Ma Jesosi bi lei taa Gadu hën bi butëën kuma fesima, nöö hii juu a bi ta gafa Jehovah, u di hën da di Kaba Hei Fesima u dee sëmbë fëën.

21. Andi woo luku a di woto di ta ko?

²¹ Jehovah an bi kë u Jesosi dë Fesima u wantu jaa nöö. Baka di Jesosi weki kumutu a dëdë, hën a piki dee bakama fëën taa: „Mi kisi hii makiti a liba ala ku goon aki tuu.” Hën a toona piki de möön taa: „Mi o dë ku unu hiniwanten e, u tee a kaba u di goonliba aki” (Mateosi 28:18-20). Ma unfa Jesosi bi o sa tii dee sëmbë u Gadu a goonliba aki ee a ta libi kuma wan jeje a Gadu köndë? Ambë Jehovah bi o buta u tei kamian da Jesosi a goonliba aki? Nöö unfa dee Keesitu sëmbë bi o sabi dee sëmbë dee ta tei kamian da Gadu? Wë woo feni dee piki u dee hakisi aki a di woto di ta ko.