1. Andi ku andi dee njönku baaa sa du?

 UN DEE njönku baaa, un sa du sömëni soni a di kemeente. Sömëni fuunu abi kaakiti u du soni, nöö un ta du sömëni soni u heepi dee baaa ku dee sisa a di kemeente (Nöng. 20:29). Kandë i ta wakiti fii sa toon wan dinai a di kemeente, ma kandë i ta fii taa wotowan o ta si kuma i njönku tumisi, nasö taa ja abi öndöfeni tjika u de sa da i fanöudu wooko a di kemeente. Ma hii fa i njönku, sömëni soni dë di i sa du nöunöu kaa u wotowan sa ta lesipeki i a di kemeente.

2. Andi woo luku a di woto aki?

² A di woto aki, woo buta pakisei a Könu Dafiti, söseei woo buta pakisei a wantu soni di bi pasa a di libi u tu könu u Juda. Dee tu könu aki da Könu Asa ku Könu Josafati. Woo luku andi da wantu bookohedi di dee dii womi aki bi abi, woo luku andi de bi du, söseei woo luku andi dee njönku baaa sa lei u de.

3. Andi da wan fasi fa dee njönkuwan sa heepi dee gaansëmbë a di kemeente?

³ Di Dafiti bi njönku, nöö a bi lei u du soni di sa tja heepi ko da wotowan. A bi dë gbelingbelin u si taa hën ku Jehovah bi dë gaan mati. A bi lei u pëë poku, söseei a bi ko sa’ u du ën bunu tu. A bi ta pëë poku da Saulosu, di könu di Gadu bi buta (1 Sam. 16:16, 23). Un dee njönku kijoo, soni dë di un sa du di sa tja heepi ko da dee sëmbë u di kemeente u? Wë u dë seiki  taa sömëni fuunu sa du soni, di sa tja heepi ko da dee sëmbë u di kemeente. Kandë i ta si taa dee baaa ku dee sisa fuu dee ko gaandi kaa ta tei ën u bigi, te wan sëmbë lei de unfa de sa wooko ku di tëlëfön u de, nasö di tablet u de. Wë an dë u taki taa di wooko di i sa’ u wooko ku tëlëfön nasö ku tablet, sa heepi dee gaan sëmbë aki.

4. Andi da wantu fasi di Dafiti bi ko abi, di dee njönku baaa sa ko abi tu? (Luku di peentje u di kafiti.)

⁴ Dafiti bi ta lei taa a bi sa tja faantiwöutu, söseei taa a bi dë u futoou. Di a bi dë wan njönku kijoo, nöö a bi ta luku dee sikapu fëën tata. Di wooko di a bi ta du dë bi dë wan wooko ka a bi sa lasi hën libi. Bakaten Dafiti bi piki Könu Saulosu taa: „Mi Masa o, wan daka di mi bi ta luku dee sikapu u mi tata, hën wan lëun ko dou. Wan woto daka möön, hën wan hogi mbeti ko dou. Hii dee tu pasi aki dee mbeti aki tei wan sikapu tja go. Mi bi kule a di lëun baka, hën mi naki ën kii, hën mi puu di sikapu nëën buka” (1 Sam. 17:34, 35). Dafiti bi sabi taa a bi musu luku dee sikapu bunu, nöö fëën mbei a bi tai hati feti u tjubi de. Dee njönku baaa sa djeesi Dafiti, te de ta du hiniwan wooko di de da de, a wan bunu fasi.

5. Andi da di möön fanöudu soni di njönku baaa sa du, te u luku Psalöm 25:14?

⁵ Dafiti ku Jehovah bi ko dë gaan mati. Di dë di Jehovah ku Dafiti bi dë gaan mati, bi dë fanöudu möön di degihati di a bi abi, nasö di sa’ di a bi sa’ u pëë poku. Jehovah bi dë di Gadu u Dafiti, ma hën ku Dafiti bi dë gaan mati tu. (Lesi Psalöm 25:14.) Wë di möön fanöudu soni di un dee njönku baaa sa du, hën da un sa mbei möiti fuunu ku Jehovah ko dë möön gaan mati. Di soni dë sa mbei de da unu möön faantiwöutu a di kemeente.

6. Unfa so sëmbë bi ta si Dafiti?

⁶ Wan u dee bookohedi di Dafiti bi abi, hën da so sëmbë bi ta si kuma a njönku poi faa sa tja faantiwöutu. Di Dafiti bi piki taa a bi sa go feti ku Goliati, hën Könu Saulosu bi kë tapëën. A bi piki ën taa: „I da wan sumaa kijoo” (1 Sam. 17:31-33). Ufö di ten dë, Dafiti baaa seei bi taki wan soni di ta lei taa an bi ta si Dafiti kuma wan sëmbë di sa tja faantiwöutu (1 Sam. 17:26-30). Ma Jehovah an bi ta feni taa Dafiti njönku poi, nasö taa an sa tja faantiwöutu, biga a bi sabi Dafiti bumbuu. Nöö u di Dafiti bi ta futoou Jehovah, mbei a bi sa kii Goliati.​—1 Sam. 17:45, 48-51.

7. Andi i sa lei a wan soni di bi miti Dafiti?

 ⁷ Andi u sa lei u Dafiti? Wë u ta lei taa u musu abi pasensi. A sa tei ten u so sëmbë ko ta si u kuma gaangaan sëmbë, ee de bi sabi u sensi piki mii ten. Wë i sa dë seiki taa Jehovah ta si soni a i, di kandë wotowan an ta si seei. Jehovah sabi i bumbuu, nöö a sabi andi i sa du tu (1 Sam. 16:7). Fëën mbei mbei möiti fii ku Gadu ko dë möön gaan mati. Dafiti bi du di soni aki, u di a bi ta luku dee soni di Jehovah mbei. Dafiti bi ta pakisei andi dee soni aki bi ta lei ën u di sëmbë di mbei de (Ps. 8:3, 4; 139:14; Lom. 1:20). Wan woto soni di i sa du, hën da i sa hakisi Jehovah fa da i taanga. Wë kandë dee mii dee i ku de nango a di wan siköö ta mbei i fa, u di i dë wan Jehovah Kotoigi. Wë ee sö a dë, nöö begi Jehovah faa heepi i fii sa hoi dou. Söseei wooko ku dee soni dee a ta piki i a di Wöutu fëën, a dee buku fuu, söseei a dee fëlön fuu. Hiniwan juu te i si Jehovah heepi i ku wan bookohedi, nöö joo ko ta möön futoou ën. Boiti di dë, te wotowan si fa i ta futoou Jehovah, nöö deseei o ko ta futoou i tu.

8-9. Andi bi heepi Dafiti faa bi sa hoi pasensi wakiti u te a toon könu, nöö andi dee njönku baaa sa lei fëën?

⁸ Buta pakisei a wan woto bookohedi di Dafiti bi abi. Baka di de salufu Dafiti faa toon könu, nöö a bi musu wakiti sömëni jaa ufö a bigi tii kuma könu u Juda (1 Sam. 16:13; 2 Sam. 2:3, 4). Andi bi heepi Dafiti faa bi sa hoi pasensi a di pisiten dë? Dafiti an bi lasi hati, ma a bi buta pakisei a dee soni dee a bi sa du. Di Dafiti bi ta kule ta tjubi a dee pisiwata u dee Filisiti sëmbë, nöö a bi tei dee okasi dë u feti ku dee felantima u Isaëli. U di a bi ta du di soni aki, mbei a bi ta tapa pasi da dee felantima, u de an ko a di pisiwata u Juda.​—1 Sam. 27:1-12.

⁹ Andi njönku baaa sa lei a Dafiti? Tei dee okasi dee i abi fii sa heepi dee baaa ku dee sisa fii. Boo buta pakisei a di woto u wan baaa de kai Ricardo. b Di a bi möön njönku, a bi kë du di kowoonu pioniliwooko gaanfa seei. Ma dee gaanwomi bi piki ën taa an bi kaba jeti. Ka u hati fëën bi boonu, hën a bi mbei möiti faa bi sa ta du di peleikiwooko möön gaanfa. A bi taki taa: „Te mi luku ën, nöö mi ta si taa a bi dë fanöudu u mi mbei möiti go dou. Mi bi ta mbei möiti u mi toona go luku hiniwan sëmbë di bi lei taa a bi kë ko sabi möön soni u Bëibel, söseei mi bi ta seeka miseei ufö mi go luku de. Te u kaba fëën, mi bi ko feni wan sëmbë di mi bi sa ta lei soni u Bëibel. Möön mi bi ta peleiki, möön mi bi ta ko abi degihati u du ën go dou.” Nöunöu Ricardo ta du di kowoonu pioniliwooko, söseei a dë wan dinai u kemeente.

10. Andi Dafiti bi du ufö a du wan soni?

¹⁰ Boo buta pakisei a wan woto soni di bi pasa ku Dafiti. Di Dafiti ku dee sodati fëën bi ta kule ta tjubi da Saulosu a di pisiwata u dee Filisiti sëmbë, hën de bi disa dee sëmbë u de a wosu, hën de go a di feti. Di de go a di feti, hën wanlö felantima ko a di kamian ko tei dee soni u de, hën de kisi dee sëmbë u de tja go. Dafiti bi sa pakisei taa u di a sa’ u feti, mbei a bi sa seti soni fëën ku dee sodati fëën, bi sa go feti puu dee sëmbë u de wosudendu a dee felantima u de maun. Ma an bi du di soni dë. A bi suku heepi a Jehovah. Dafiti bi hakisi wan mindima de kai Abiata, faa tja di fesiköki u dee mindima ko dëën. Hën a hakisi Jehovah taa: „Mi musu go a dee hogihati fufuuma aki baka u?” Jehovah bi piki Dafiti taa a bi sa go a de baka, nöö a bi o heepi ën faa go tei dee sëmbë u de tja ko a wosu baka (1 Sam. 30:7-10). Wë andi u ta lei a di soni aki?

11. Andi i sa du ufö i du wan soni?

 ¹¹ Suku lai a wotowan ufö i du wan soni. I sa hakisi dee gaan sëmbë fii, söseei i sa feni bunu lai a dee gaanwomi u kemeente tu. Jehovah ta futoou dee womi aki, nöö iseei sa futoou de tu. Jehovah ta si de kuma gudu di a da di kemeente (Ef. 4:8). Joo sa feni wini te i djeesi de a di fa de ta biibi Gadu, söseei te i haika dee köni lai di de ta da i. Boo luku nöunöu andi u sa lei a Könu Asa.

12. Un fasi Könu Asa bi abi di a bigi tii?

¹² Di Könu Asa bi dë wan njönku kijoo, a bi abi sakafasi, söseei a bi abi degihati tu. Baka di a toon könu di hën tata dëdë, hën a bigi puu hii dee poipoi gadu a di köndë. „A piki dee sëmbë u Juda u de dini Jehovah, di Gadu u dee avo u de, söseei a piki de u de hoi dee wëti fëën” (2 Klon. 14:1-7). Di wan Etiopia womi de kai Sela bi ko feti ku Juda ku 1.000.000 sodati, hën Asa bi hakisi Jehovah faa heepi ën. A bi taki taa: „Jehovah o, te i kë heepi wan sëmbë, nöö an abi toobi e te a hia sëmbë dë, nasö ee wantu sëmbë nöö dë. Jehovah Gadu o, mi ta begi i, heepi u, u di ju wë u ta futoou.” Dee soni dee Asa bi taki aki, ta lei unfa a bi ta futoou Jehovah tjika, taa Jehovah bi sa tjubi hën ku dee sëmbë fëën. Asa bi futoou Jehovah, nöö „Jehovah [bi] mbei Asa ku dee sodati u Juda wini dee Etiopia sëmbë”.​—2 Klon. 14:8-12.

13. Andi bi ko pasa ku Asa bakaten, nöö faandi mbei a bi ko pasa sö?

¹³ Asa bi musu u fëëë di a bi jei taa 1.000.000 sodati bi o ko feti ku de. Ma u di a bi futoou Jehovah, mbei soni bi waka bunu. Bakaten wan soni bi miti Asa di an bi dë gaan soni sö, ma a tjali taa di pasi dë an bi futoou Jehovah. Di könu Bajeisa u Isaëli bi kë ko feti ku Asa, hën a bi go suku heepi a dee sodati u Silia. Di soni di a bi du dë, bi mbei soni an bi waka bunu seepiseepi. Jehovah bi mbei di tjabukama fëën de kai Hanani, piki Asa taa: „U di ja suku heepi a Jehovah di Gadu fii, ma i go suku heepi a di Könu u Silia, mbei ja o sa feti wini dee sodati u di könu u Silia”. Sensi di ten dë, hii juu sëmbë bi ta ko feti ku Asa (2 Klon. 16:7, 9; 1 Kön. 15:32). Andi u sa lei a di soni aki?

14. Unfa i sa lei taa i ta futoou Jehovah, nöö andi o pasa te u luku 1 Timoteo 4:12?

¹⁴ I musu ta lei taa i abi sakafasi hii juu, nöö hii juu i musu ta futoou Jehovah. Di i dopu, i  lei taa i bi abi wan taanga biibi, söseei taa i ta futoou Jehovah. Nöö Jehovah da i di gaandi fii sa ko dë a di wosudendu fëën. Di soni di i musu du nöunöu, hën da i musu ta futoou Jehovah go dou. Kandë an o taanga da i fii futoou Jehovah te i musu du gaangaan soni a di libi fii. Ma unfa a dë ku woto soni? A dë fanöudu fii ta futoou Jehovah tu, te joo luku andi ku andi joo du u mbei piizii, te joo luku un wooko joo du, söseei te joo luku andi ku andi joo du a di libi fii. Na buta futoou a di u fii seei köni, ma suku mama wëti a Bëibel di sa heepi i fii sabi andi i musu du, nöö i du kumafa a taki dë (Nöng. 3:5, 6). Te i du sö, nöö Jehovah o wai ku i, söseei wotowan a di kemeente o ta lesipeki i tu.​—Lesi 1 Timoteo 4:12.

15. Un föutu Könu Josafati bi mbei, te u luku 2 Kloniki 18:1-3; 19:2?

¹⁵ Joo ta mbei föutu so juu u di i dë zöndu libisëmbë. Di soni aki an musu tapa i fii du hii soni di i sa du da Jehovah. Boo luku di woto u Könu Josafati. A bi abi sömëni bunu fasi. Di a bi dë wan njönku kijoo, „a bi ta suku heepi a di Gadu fu hën tata, nöö a bi ta hoi dee wëti fëën”. Boiti di dë, a bi manda wanlö heihei womi go a dee foto u Juda u de go lei sëmbë soni u Jehovah (2 Klon. 17:4, 7). Hii fa Josafati bi ta du soni ku wan limbo hati, tökuseei so juu an bi ta du soni a wan bunu fasi. Te u kaba fëën a bi ko pasa taa Jehovah bi mbei sëmbë go fan ku ën, u wan soni di a bi du di an bi bunu. (Lesi 2 Kloniki 18:1-3; 19:2.) Andi i sa lei a di woto aki?

16. Andi u sa lei a di woto u Rajeev?

¹⁶ Te wotowan fan ku i a wan soni, nöö i musu haika de. Wë a sa ta taanga da sömëni njönku kijoo, u de si di dini di de ta dini Jehovah kuma di möön fanöudu soni a de libi, nöö kandë sö a ta taanga da i tu. Ma na lasi hati. Luku di woto u wan njönku baaa de kai Rajeev. Di baaa aki ta taki unfa soni bi dë dëën di a bi möön njönku. A bi taki taa: „So juu ma bi ta saandi mi bi musu du a mi libi. Kuma sömëni woto njönkuwan, mi bi möön lobi sport ku woto soni di sëmbë ta du u mbei piizii, möön dee komakandi ku di peleikiwooko.” Wë andi bi heepi Rajeev? Wan gaanwomi di bi abi suti fasi, bi dëën wan lai. Rajeev ta taki andi di gaanwomi bi piki ën. A taki taa: „A bi heepi mi u mi ko fusutan di mama wëti  di sikifi a 1 Timoteo 4:8.” Wë Rajeev lei taa a abi sakafasi, nöö a bi tei di soni di di gaanwomi bi piki ën, söseei a bi pakisei luku andi da di möön fanöudu soni di a sa du nëën libi. Rajeev bi taki tu taa: „A peipei fasi mi bi mbei di dini di mi bi ta dini Jehovah ko dë di möön fanöudu soni a mi libi. Baka wantu jaa di di gaanwomi bi piki mi di soni aki, mi bi ko toon wan dinai.”

17. Unfa dee baaa ku dee sisa dee ko gaandi kaa, ta si dee njönku kijoo dee ta dini Jehovah?

¹⁷ Dee baaa ku dee sisa dee ko gaandi kaa, ta wai seei u de dini Jehovah makandi ku unu dee njönku baaa! (Sef. 3:9) De lo’ fa i dë kaakaa, söseei de lo’ fa i ta du di wooko di de da i ku piizii. De lobi unu tuutuu.​—1 Joh. 2:14.

18. Unfa di soni di sikifi a Nöngö 27:11, ta lei u unfa Jehovah ta si dee njönku kijoo dee ta dini ën?

¹⁸ Un dee njönku baaa, Jehovah lobi unu, nöö a ta futoou unu tu. A bi taki a fesi taa a dee lasiti daka, i bi o abi wanlö njönku kijoo di bi o dë kabakaba u du wooko dëën (Ps. 110:1-3). Jehovah sabi taa i lobi ën, nöö joo kë dini ën kumafa i sa dini ën tjika. I musu abi pasensi ku wotowan, nöö i musu hoi a pakisei taa a ta tei ten ufö i ko sa’ u du wan soni. Te i mbei wan föutu, nöö i tei di lei di wotowan ta lei i soni. Söseei i musu si ën kuma Jehovah hën ta lei i soni (Heb. 12:6). Mbei hii möiti fii sa du di wooko di de da i fii du. Nöö di möön fanöudu soni, hën da hii dee soni dee i ta du, musu ta mbei di Tata fii a liba ala ta wai ku i.​—Lesi Nöngö 27:11.