DI BËIBEL AN DË WAN BUKU DI KÖNIMA SIKIFI, MA A BI TAKI U SONI DI SËMBË KO SABI BAKATEN. LUKU WANTU SONI AKI.

Di mundu di u ta si ala abi wan bigi ö?

So könima bi ta taki taa di mundu an abi wan bigi. Nöunöu gaansë u de ko ta taki taa di mundu abi wan bigi. Di soni dë di Bëibel bi taki gaanduwe kaa.​—Kenesesi 1:1.

Unfa di goonliba mbei?

Fosufosu sömëni sëmbë bi ta biibi taa di goonliba paata. A dee jaa ufö di jaa 400 bifö Keesitu, dee könima u Giikiköndë bi ta pakisei taa di goonliba bi dë lontulontu. Ma gaanduwe ufö di dë, a di pisiten ufö di jaa 700 bifö Keesitu, di womi de kai Jesaaja di bi sikifi wan pisi u di Bëibel, bi taki taa di goonliba bi dë lontulontu.​—Jesaaja 40:22.

Dee soni dee dë a mundu ala o poi kaba a sösö wan daka u?

Wan konima u Giikiköndë de kai Aristoteles, di bi libi söwan 400 jaa bifö Keesitu, bi ta lei sëmbë taa a goonliba aki wanwan soni ta ko gaandi, ma dee soni u mundu ala an o tooka möönsö, nöö de an ta ko gaandi tu. Höndöhöndö jaa sëmbë bi ta biibi di soni dë. Ma a wan pisiten baka di jaa 1800, hën dee könima ko taki taa hii soni ta ko gaandi, aluwasi de dë a mundu ala, nasö a goonliba aki. Lord Kelvin bi dë wan u dee könima di heepi sëmbë u de ko sabi di soni dë. A bi taki taa di Bëibel bi taki u mundu ala ku goonliba aki taa: „Hii de tuu ta ko gaandi kuma wan soni sëmbë ta bisi” (Psalöm 102:25, 26). Kelvin bi ta biibi di soni di di Bëibel ta lei, taa Gadu sa tjubi dee soni dee a mbei sö taa de an ko gaandi.​—Peleikima 1:4.

Na andi dee soni kuma di goonliba hëngi?

Aristoteles bi ta lei sëmbë taa hii dee soni dee dë a mundu ala bi mbei ku wan apaiti lontulontu gaasi. Nöö hiniwan u de bi dë a wan wotowan dendu, nöö di goonliba bi dë a de mindi. A dee jaa baka di jaa 1700, hën dee könima ko ta taki taa dee teeja ku dee woto soni a liba ala an hëngi a na wan soni. Ma u ta lesi a di buku Jöpu, di de sikifi söwan 1500 jaa bifö Keesitu taa di Gadu di mbei hii soni ’an ta hëngi di goonliba a wan soni.’​—Jöpu 26:7.

DI BËIBEL AN DË WAN BUKU DI DATA SIKIFI, MA A BI TAKI U SONI DI NAMA KU DI GÖSÖNTU FUU UFÖ DATA KO SABI DE.

Sëmbë di abi wan siki an musu dë a wotowan dendu.

Di Wëti u Mosesi bi taki taa sëmbë di bi abi di siki de kai kököbë an bi musu dë a wotowan dendu. Baka di wanlö siki bi ko söwan 700 jaa pasa, nöö nëën ufö dee data an ta mbei sëmbë di abi dee siki dë, ko a wotowan dendu. De ta du di soni aki te kuma tide jeti.​—Leifitiki, kapitë 13 ku 14.

Sëmbë di panjan wan dëdë sinkii musu wasi baka di dë.

Bëina söwan 150 jaa pasa, dee data bi ta panjan dee dëdë sëmbë sinkii, nöö baka di dë de bi kula sëmbë söndö u de wasi maun. Di soni aki bi mbei sömëni sëmbë bi ko dëdë. Di Wëti u Mosesi bi taki taa wan sëmbë di bi panjan wan dëdë sëmbë sinkii an bi limbo u wan pisiten. A bi taki söseei taa de bi musu tei wata u du wanlö soni u di sëmbë ko limbo baka. Dee guwenti di de bi abi a di dini u Gadu bi heepi de u siki an kisi de.​—Nöbu 19:11, 19.

Sëmbë musu ta bei dee weesei u de.

Hiniwan jaa a ta pasa 500.000 mii di ta dëdë u di bëë u de ta kule, möön gaanfa u di sëmbë an ta bei dee weesei u de. Di Wëti u Mosesi bi taki taa de musu bei libisëmbë weesei, nöö de an̈ bi musu du ën zuntu ku kamian ka sëmbë ta libi.​—Detolonomi 23:13.

Di ten di de musu koti di fesi kakisa u di womi kamian u dee womi mii.

Di Wëti u Gadu bi taki taa de bi musu koti di fesi kakisa u di womi kamian u wan womi mii aiti daka baka te hën mama pai ën (Leifitiki 12:3). Baka di fosu wiki te de pai wan mii, nöö di buuu an ta kule hia möön te de koti di mii. A di ten dë data an bi sabi di soni aki jeti. Te sëmbë bi ta wakiti u wan wiki pasa ufö de koti di womi mii, nöö hogi an bi ta miti ën.

Sëmbë ta dë gösöntu te de ta dë waiwai.

Data ku könima di ta öndösuku soni ta taki taa te sëmbë ta dë waiwai, te de ta mëni bunu soni di o pasa bakaten, te de ta tei soni u bigi, ku te de dë kabakaba u da wotowan paadon, nöö de ta möön dë gösöntu. Di Bëibel ta taki taa: „Wan [sëmbë] hati di ta dë waiwai, bunu kuma deesi, ma te wan sëmbë ta tjali, nöö di soni dë o mbei bonu fëën ko dëë.”​—Nöngö 17:22.