I SA lesi dee buku u Bëibel a di Hebelejëntöngö di de bi sikifi ën fosu ö? Kandë ja o sa. Kandë ja si wan Bëibel di de sikifi a Hebelejëntöngö wan daka seei. Ma i sa ko möön lobi dee Hebelejën Buku u Bëibel di i abi te i ko sabi soni u di womi de kai Elias Hutter. A bi libi a di pisiten baka di jaa 1500, nöö a bi tja tu Bëibel ko a döö a Hebelejëntöngö.

De pai Elias Hutter a di jaa 1553 a di foto de kai Görlitz. A bi dë wan piki foto di dë a di pisi ka Alumanköndë u di ten aki, paati ku dee köndë de kai Poland ku Tjëkije Lepubliek. Hutter bi lei soni u dee töngö di sëmbë ta fan a di pisiwata u Asia a wan hei siköö de kai Lutheran University, di dë a di foto Jena. Kölö sö di a tapa 24 jaa, hën a bi toon wan gaan leima u di Hebelejëntöngö a di foto Leipzig. A bi dë wan gaan mësitë di bi kë lei sëmbë soni, nöö fëën mbei a bi mbei wan siköö a di foto Nuremberg ka sëmbë bi sa go lei Hebelejëntöngö, Giikitöngö, Latijntöngö ku Alumantöngö a fö jaa dendu nöö. Na wan woto siköö bi dë ka i bi sa du dee soni aki.

A di jaa 1587, Hutter sikifi wan njunjun wan u dee Hebelejën Buku u Bëibel, di u ta kai di Awoo Buka a di ten aki. De bi ta kai ën Derekh ha-Kodesh, nöö de bi tei di në dë puu a di soni di sikifi a Jesaaja 35:8, di kë taki „Di pasi u santa fasi”. Di waiti fasi fa dee lëtë bi sikifi bi mbei taa di buku aki bi dë wan hanse buku. Ma di soni di bi mbei taa di Bëibel aki bi dë wan waiti buku seei, da di fasi fa dee sëmbë dee bi ta lei soni nëën bi sa wooko ku ën a wan bunu fasi u lei di Hebelejëntöngö.

Ee u kë fusutan faandi mbei dee buku u Bëibel di Hutter bi sikifi a Hebelejëntöngö bi heepi sëmbë a sö wan fasi, nöö u musu luku tu soni di ta taanga da wan sëmbë di ta lei di Hebelejëntöngö, möönmöön te a ta pooba u lesi di töngö. Di fosu soni, hën da dee lëtë an dë kuma dee u sabi, nöö di u tu soni, hën da dee soni di de ta sikifi a dee wöutu fesi ku dee wöutu baka, ta mbei a taanga u sabi un Hebelejën wöutu de bi sikifi tuutuu. Boo luku di Hebelejën wöutu נפשׁ (di de puu ko ne’phesh), di kë taki „libi”. A Ezekiëli 18:4, de sikifi ה (ha) a di wöutu dë fesi, nöö di (ha) dë kë taki „di”. Hën da di wöutu ta ko הנפשׁ (han·ne’phesh), di kë taki „di libi”. Ee wan sëmbë an guwenti u lesi Hebelejëntöngö, nöö di wöutu הנפשׁ (han·ne’phesh) an bi o pena djei di wöutu נפשׁ (ne’phesh) dëën seei.

U di Hutter bi kë heepi dee sëmbë dee a bi ta lei  di töngö, mbei a bi du soni a wan köni fasi. A bi wooko ku wan masini di bi doloki so u dee Hebelejën lëtë möön baaka, nöö dee wotowan an bi baaka sö. A bi doloki dee möön fanöudu wöutu möön baaka, ma a bi sikifi dee wöutu dee bi ta ko a dee wöutu dë fesi ku de baka, ku wan kulölu di an bi baaka sö. Dee soni aki bi heepi dee sëmbë dee bi ta lei di Hebelejëntöngö u de feni dee Hebelejën wöutu, nöö a sö wan fasi de bi sa lei di töngö. De du di wan seei soni a di Nieuwe-Wereldvertaling van de Heilige Schrift​—met studieverwijzingen, a dee fanöudu soni di de sikifi a basu u di Bëibel dë. De sikifi dee Hebelejën wöutu möön bigi, nöö dee wöutu a de fesi ku dee wöutu a de baka, sikifi fini. Dee pisi u Bëibel dee u ta si a dee peentje, ta lei fa Hutter bi sikifi soni a di Bëibel fëën a Hebelejëntöngö a Ezekiëli 18:4. Di wan seei soni sikifi a dee fanöudu soni di de sikifi a di tëkisi aki a di Bëibel ku studieverwijzingen.

Hutter bi doloki di Njunjun Buka a söwan 12 töngö. De bi tja di Bëibel aki ko a döö a di jaa 1599 a di foto de kai Nuremberg, nöö de lo’ u kai ën di Nuremberg Polyglot. Hutter bi kë u de puu dee Giiki Buku u Bëibel buta ko a Hebelejëntöngö. Ma a bi taki taa ee a bi o kë paka gaan hia möni u feni sëmbë di sa puu dee Giiki Buku ko a Hebelejëntöngö seei, tökuseei an bi o feni. A bi o dë u sösö. * Fëën mbei hënseei puu di Njunjun Buka di de bi sikifi a Giikitöngö, buta ko a Hebelejëntöngö. Hutter bi mbei möiti seei, nöö te u kaba fëën, a bi kaba di wooko a wan kodo jaa dendu nöö!

Unfa dee Giiki Buku u Bëibel di Hutter bi puu ko a Hebelejëntöngö bi bunu tjika? Luku andi wan womi di öndösuku soni, de kai Franz Delitzsch, bi taki a di pisiten u di jaa 1875. A bi taa: „Di fasi fa a puu di Njunjun Buka ko a Hebelejëntöngö da wan soni di wa ta feni a hia Keesitu sëmbë, nöö sëmbë sa nango ta luku soni nëën jeti. Te u luku ën bunu, a puu dee wöutu bunu möön hii woto Giiki pisi u Bëibel di de puu ko a Hebelejëntöngö.”

Hutter an ko gudu di a du di wooko aki. A djei kuma dee buku dee a sikifi, an pena sei seei. Ma di wooko fëën bi dë wan fanöudu wooko seei, nöö a abi kaakiti jeti. De bi tooka wantu soni a di Njunjun Buka di a sikifi a Hebelejëntöngö, söseei de bi toona doloki ën tu. William Robertson bi du ën a di jaa 1661, nöö Richard Caddick bi du ën a di jaa 1798. Hutter bi puu dee wöutu a di Giikitöngö ko soifi a di Hebelejëntöngö. A bi puu di wöutu Kyʹri·os (Masa) ku di wöutu The·osʹ (Gadu) ko „Jehovah” (יהוה, JHVH) ka a bi si taa a bi dë wan pisi di de bi puu a dee Hebelejën Buku u Bëibel nasö ka a bi si kuma di në Jehovah bi musu ko. Di soni aki bi dë wan bunu soni seei, biga sömëni u dee Bëibel di abi di Awoo Buka an abi di në u Gadu. Ma di Bëibel di Hutter sikifi, abi di në dë, nöö a ta lei gbelingbelin taa di në u Gadu musu dë u feni a dee Giiki Buku u Bëibel.

Di woto pasi di joo si di në u Gadu, Jehovah, a dee Giiki Buku u Bëibel nasö te joo luku dee pisi dee sikifi a basu u di Nieuwe-Wereldvertaling van de Heilige Schrift​—met studieverwijzingen, nöö pakisei di taanga wooko u Elias Hutter, ku dee apaiti Bëibel dee a bi sikifi.