1, 2. Andi sëmbë ta si a dee Jehovah Kotoigi?

SÖMËNI sëmbë ta si taa dee Jehovah Kotoigi an dë kuma dee woto sëmbë. Wan sikifima de kai Anton Gill bi gafa dee Kotoigi u di fasi fa de bi ta libi a di pisiten di dee Nazi sodati bi ta tii Alumaköndë. A bi taki taa: „Dee Jehovah Kotoigi bi dë dee sëmbë di dee Nazi sodati bi ta möön buuse. . . . A di jaa 1939, nöö a bi dou söwan 6000 Kotoigi di de bi söötö a wanlö [sitaafuma kampu].” A bi taki tu taa hii fa de bi du ku dee Kotoigi gaanfa seei, tökuseei sëmbë bi sabi de kuma sëmbë di dë u futoou, sëmbë di an ta buuja te wotowan ta du ku de, sëmbë di ta hoi deseei a Gadu, söseei di ta libi makandi kuma wan famii.

² A wan ten pasa dë, hën wanlö sëmbë u Zuid-Afiikan seei bi ko si wan apaiti soni a dee Jehovah Kotoigi. A wan pisiten, lanti an bi kë u dee Kotoigi u peipei nasiön ko makandi a di köndë dë. Ma a sonde 18 u tuwalufumu-liba u di jaa 2011, hën möön leki 78.000 Kotoigi u peipei nasiön u Zuid-Afiikan, ku  dee köndë dee dë zuntu u di köndë dë, bi ko makandi a wan apaiti komakandi di bi hoi a di gaan bali goon di dë a di foto Johannesburg. Wan u dee sëmbë di ta luku di bali goon bi taki taa: „Un bi tja unuseei a wan fasi di ma bi si wan daka. Hii sëmbë bi bisi hanse seei. Nöö un bi seeka di bali goon seei. Ma boiti di dë, hii pei föluku dë a di ölganisaasi fuunu.”

3. Unfa a du waka taa di libi di u ta libi kuma baaa ku sisa dë sö wan apaiti soni?

³ Sëmbë di an dë Kotoigi seei ta si gbelingbelin taa di fasi fa u ta libi makandi kuma baaa ku sisa dë wan apaiti soni (1 Petuisi 5:9). Unfa u du tooka ku dee woto ölganisaasi sö? Wë, u di di Bëibel ku di santa jeje u Gadu ta heepi u fuu mbei möiti u tooka dee fasi dee u abi, dee an ta kai ku Jehovah. U ta ’tooka dee fasi dee u bi abi fosu’, nöö u ko abi „wan njunjun hati”.​—Kolosën 3:9, 10.

4. Andi woo luku a di woto aki? Nöö faandi mbei woo luku ën?

⁴ Te u tooka dee fasi dee u bi abi fosu kaa, nöö u musu mbei möiti fu wa ko abi de möön. Di fosu soni di woo lei a di woto aki, hën da unfa u sa tooka dee fasi dee u bi abi fosu, söseei faandi mbei u musu tooka de. Woo si taa wan sëmbë sa tooka gaanfa seei aluwasi a bi ta du soni di bi hogi seei. Baka di dë, woo luku andi dee sëmbë dee dë a di biibi sömëni jaa kaa, sa du u de an ko abi dee fasi di de bi abi fosu. Ma faandi mbei u musu taki u di soni aki? Wë, a pasa taa so sëmbë di bi ta dini Jehovah fosu an bi ko ta köni ku so soni möön. De bi ko ta pakisei kumafa de bi ta pakisei fosu, söseei de bi bia ko ta du dee seei soni di de bi ta du di de an bi sabi Jehovah. Hiniwan fuu musu hoi di soni aki a pakisei: „Di sëmbë di ta mëni taa a taanpu gingin, nöö a musu luku bunu be an kai e.”​—1 Kolenti 10:12.

5. (a) Konda wan woto di ta lei faandi mbei u musu tooka dee fasi dee u bi abi fosu. (Luku di peentje a bigi u di woto.) (b) Andi da wanlö fasi fa sëmbë bi ta libi fosu, di sikifi a Kolosën 3:5-9?

⁵ Andi i bi o du ee i ko si taa dee lai dee i bisi sundju, nöö de ta sumëë? I bi o puu de wantewante, na sö u? Wë sö nöö ee u ko si taa u ta du soni di Jehovah ta buuse, nöö u musu kaba ku de wantewante. Di Paulosu bi taki u dee soni aki, a bi taki taa: „Un musu kaba ku dee lö libi aki fiaa.” Boo luku tu u dee soni di Paulosu bi taki u de. Wan u de da mötjö libi, nöö di wotowan da fanafiti libi.​—Lesi Kolosën 3:5-9.

6, 7. (a) Unfa dee soni di Paulosu bi taki ta lei taa u musu mbei möiti fuu sa kaba ku di fasi fa u bi ta libi fosu? (b) Unfa Sakura bi ta libi? Andi bi heepi ën faa sa tooka?

⁶ Fanafiti libi a di së u manu ku mujee soni. Te di Bëibel ta taki u fanafiti libi a di së u manu ku mujee soni, nöö a ta nama tu ku di duumi di wan sëmbë ta duumi ku wan woto sëmbë di an dë di tööu manu nasö di tööu mujëë fëën. Paulosu bi taki taa dee Keesitu sëmbë musu „kaba ku dee takulibi u di goonliba aki” te a nama ku fanafiti libi a di së u manu ku mujëë soni. Di soni aki kë taki taa u musu mbei taanga möiti fuu puu dee taku hangi dee ta ko a u hati. Di soni aki sa dë wan taanga soni, ma tökuseei u sa du ën!

 ⁷ U sa si di soni aki a di woto u wan sisa u di köndë Japan de kai Sakura. * (Luku di pisi a basu.) Di Sakura bi möön njönku, nöö a bi ta fii kuma a bi dë hën wanwan, söseei a bi ta tjali. Di a bi tapa 15 jaa, hën a bi bigi go a manu, u di an bi kë ta tjali möön. Sakura bi duumi ku peipei sëmbë, te u kaba fëën a bi puu bëë dii pasi. A bi taki taa: „Bigibigi mi bi ta fii kuma sëmbë bi lobi mi, söseei taa de bi ta si mi u sëmbë te mi bi ta duumi ku de. Ma möön mi bi ta du di soni aki, möön mi bi ta ko fii kuma sëmbë an lobi mi tuutuu.” Sakura bi ta libi sö u tefa a tapa 23 jaa. Bakaten a bi bigi lei soni u Bëibel ku dee Jehovah Kotoigi, nöö a bi lobi dee soni dee a bi ta lei. Jehovah bi heepi ën faa kaba ku di libi di a bi ta libi fanafiti a di së u manu ku mujëë soni, söseei a bi heepi ën u háti fëën an ta fon mën möön u di fasi fa a bi ta libi fosu. Nöunöu Sakura ta du di kowoonu pioniliwooko, nöö an ta fii kuma a dë hën wanwan möön. A taki taa: „Mi ta wai seei taa Jehovah ta lei mi hiniwan daka unfa a lobi mi tjika.”

8. Andi da wantu soni di sa mbei wa dë limbolimbo a Gadu wojo möön?

⁸ Fanafiti libi. Te di Bëibel ta taki u fanafiti libi, nöö na ku fanafiti libi a di së u manu ku mujëë nöö a ta nama. Ma a sa nama ku di sumuku di sëmbë ta sumuku taku tabaku, nasö di konda di sëmbë ta konda dëëwojo woto u mbei sëmbë lafu (2 Kolenti 7:1; Efeise 5:3, 4). A sa nama tu ku soni di sëmbë ta du tjubitjubi. Kandë di lesi di wan sëmbë ta lesi buku di ta weki dee manu ku mujëë fii fëën, nasö di luku di wan sëmbë ta luku fanafiti soni u womi ku mujëë. Ee wan sëmbë ta du dee soni aki, nöö a sa mbei a ta pëë ku dee sen kamian fëën (Kolosën 3:5). *​—Luku di pisi a basu.

9. Andi sa pasa ee wan sëmbë ko abi wan „taku hangi a di së u manu ku mujëë” soni?

⁹ Sëmbë di abi di guwenti u ta luku fanafiti soni u womi ku mujëë, ta ko abi wan „taku hangi a di së u manu ku mujëë” soni, nöö de sa ko dë saafu u di duumi di womi ku mujëë ta duumi ku deseei. Öndösukuma ko si taa di dë di wan sëmbë ta ko dë saafu u di luku di a ta luku fanafiti soni u womi ku mujëë, dë kuma te wan sëmbë ko dë saafu u di bebe di a ta bebe daan, nasö u di sumuku di a ta sumuku taku tabaku. Fëën mbei an ta foondo u taa di luku di wan sëmbë ta luku fanafiti soni u womi ku mujëë sa tja hogi ko dëën. Di soni aki sa mbei wan sëmbë ko ta sen gaanfa, a sa mbei an sa ta wooko bumbuu, a sa mbei dee sëmbë u di wosudendu fëën an ta dë ku piizii möön, söseei a sa booko tööu nasö a sa mbei a go kii hënseei. Wan womi bi tapa ku di luku di a bi ta luku fanafiti soni u womi ku mujëë wan hii jaa longi. Di womi aki bi taki taa a bi ko abi lesipeki da hënseei baka.

10. Andi bi heepi Ribeiro faa kaba ku di guwenti di a bi abi u ta luku fanafiti soni u womi ku mujëë?

¹⁰ A ta taanga da sömëni sëmbë u de an ta luku fanafiti soni u womi ku mujëë. Ma u sa kaba ku di taku guwenti aki. Luku di woto u Ribeiro di ta libi a Balaziliköndë. Di a bi möön njönku, hën a bi foloisi kumutu nëën mama ku ën tata wosu, hën a go ta wooko a wan masikapei ka de ta tei awoo pampia mbei njunjun wan. Naandë a bi si buku ka  de ta lei peentje u fanafiti soni u womi ku mujëë. Ribeiro bi taki taa: „Pikipiki mi bi ko abi di guwenti u ta luku dee fanafiti soni dë. Mi bi ta kë u di mujëë di mi ku ën bi ta libi a wan wosu kumutu a wosu hesihesi seei u mi sa luku fëlön ka de ta lei fanafiti soni u womi ku mujëë.” Wan daka di Ribeiro bi dë a wooko, hën a luku go a wanlö awoo buku di bi sai dë u de tei mbei njunjun buku, hën a si wan buku de kai A sroto gi wan kolokoe osofamiri. Hën a tei ën, hën a lesi ën. Dee soni dee a bi lesi bi mbei a bi bigi lei soni u Bëibel ku dee Jehovah Kotoigi. Ma tökuseei a bi tei wan pisiten ufö Ribeiro kaba ku di guwenti di a bi abi u ta luku fanafiti soni u womi ku mujëë. Andi bi heepi ën? A bi taki taa: „Mi bi ta begi, mi bi ta lei soni u Bëibel, söseei mi bi ta pakisei fundu u dee soni dee mi bi ta lei. Dee soni aki bi mbei mi ko lobi dee fasi dee Gadu abi. Mi bi ko ta lobi Jehovah möön gaanfa, nöö an bi ko taanga da mi möön u na luku fanafiti soni u womi ku mujëë.” Di Bëibel ku di santa jeje u Gadu bi heepi Ribeiro faa bia libi. A bi tei dopu, nöö nöunöu a dë wan gaanwomi u wan kemeente.

11. Andi sa heepi wan sëmbë fu an ta luku fanafiti soni u womi ku mujëë?

¹¹ Di woto aki ta lei u taa Ribeiro bi musu du wan woto soni, boiti di lei di a bi musu lei soni u Bëibel. A bi musu ta pakisei fundu u dee soni dee a bi ta lesi a di Bëibel, sö taa de bi sa dou hën hati. A bi musu begi Jehovah gaanfa faa heepi ën. Dee soni aki bi heepi Ribeiro faa bi ko ta lobi Jehovah möön gaanfa, sö taa a bi sa feni taanga fu an luku fanafiti soni u womi ku mujëë möön. Ee wa kë luku fanafiti soni u womi ku mujëë, nöö useei musu lobi Jehovah gaanfa tu, söseei u musu buuse soni di an bunu.​—Lesi Psalöm 97:10.

12. Andi bi heepi Stephen u hati fëën an ta boonu sö möön, söseei fu an ta kosi sëmbë möön tu?

¹² So sëmbë hati ta boonu hesi seei, nöö de ta taki hogihati soni, nasö de ta kosi wotowan. Te de ta du dee soni aki, nöö a ta hati dee sëmbë u di wosudendu u de tu. Wan womi de kai Stephen di ta libi a di köndë Ösutualia bi lo’ u kosi sëmbë, nöö hati fëën bi lo’ u boonu da pikipiki soni. A taki taa: „Mi ku mi mujëë bi paati dii pasi, nöö u bi ta seeka soni u booko di tööu.” Bakaten, hën Stephen ku hën mujëë bi bigi lei soni u Bëibel ku dee Kotoigi, nöö Stephen bi mbei möiti faa du dee soni dee a bi ta lei. A bi taki taa ufö a bi ko sabi soni u Jehovah, nöö hati fëën bi ta boonu tee taa solanga wan soni bi toobi ën tjë sö kaa, nöö a bi ta fii kuma a o piki kuma wan bömu. Ma baka di Stephen bigi libi ku dee lai dee dë a Bëibel, hën soni bigi nango möön bunu. A taki taa: „U bi ko ta libi möön bunu ku useei a di wosudendu. Jehovah bi heepi u seei, nöö nöunöu mi ko ta dë bööböö, söseei mi ko dë wan möön saapi fasi sëmbë.” Nöunöu Stephen dë dinai a wan kemeente, nöö hën mujëë ta du di kowoonu pionili wooko sömëni jaa longi kaa. Dee gaanwomi u di kemeente  u Stephen bi taki taa: „Stephen da wan baaa di ta dë piii sö, a ta wooko taanga, nöö a abi sakafasi.” Söseei de bi taki taa de an si hati fëën boonu wan daka. Stephen an ta si kuma hën wanwan bi mbei möiti faa tooka gaanfa sö. A taki taa: „Ma bi o feni na wan u dee gaan bunu aki ee ma bi da Jehovah pasi faa heepi mi u mi tooka dee fasi dee mi bi abi.”

13. Faandi mbei hatiboonu an bunu? Na un soni di Bëibel ta bai u?

¹³ Di Bëibel ta bai u taa u musu köni be hati fuu an ta boonu, fu wa ta fan goofu ku wotowan, söseei fu wa ta buja ku sëmbë (Efeise 4:31). Dee soni aki ta mbei sëmbë ta du hogi soni. A di ten aki, sömëni sëmbë a di goonliba aki ta si kuma an dë wan gaan soni te sëmbë hati ta boonu, nasö te de ta du hogi soni. Ma te wan sëmbë ta libi sö, nöö an ta tja gafa ko da di Gadu di mbei u. Sömëni baaa ku sisa fuu bi tooka dee fasi di de bi abi fosu, hën de ko abi njunjun fasi.​—Lesi Psalöm 37:8-11.

14. Wan sëmbë di bi hogi sa ko dë wan saapi fasi sëmbë u?

¹⁴ Wan baaa de kai Hans dë wan gaanwomi a wan kemeente a di köndë Oostenrijk. Di gaanwomi di ta tei fesi a di kemeente u Hans, bi taki taa: „A dë wan u dee möön saapi fasi baaa di wan sëmbë bi o kë kuma mati fëën.” Ma na hii juu Baaa Hans bi dë wan saapi fasi sëmbë. Di a bi möön njönku, nöö a bi bigi ta bebe daan pasa maaka, nöö a bi ko dë wan hogihati sëmbë. Wan daka a bi dööngö, hën hati fëën bi ko boonu tee taa a kii di mujëë di hën ku ën bi ta libi. De bi da Hans 20 jaa sitaafu. Ma di soni dë an bi mbei a tooka di libi fëën. Hën wë hën  mama bi hakisi wan gaanwomi faa bi go luku ën. Hans bi bigi ko ta lei soni u Bëibel. A bi taki taa: „A bi ta taanga da mi u mi disa dee fasi dee mi bi abi fosu. Dee Bëibel tëkisi dee bi heepi mi da Jesaaja 55:7, di ta taki taa: ’Be di hogiduma disa di hogi libi fëën’, söseei 1 Kolenti 6:11, di ta taki u sëmbë di bi disa dee hogi libi u de. Di tëkisi aki ta taki taa: ’Sö so fuunu bi dë a fesi tu e.’ Sömëni jaa longi Jehovah bi heepi mi ku di santa jeje fëën u mi tooka di fasi fa mi bi dë fosu.” Hans bi tei dopu di a bi dë a dunguwosu, nöö de bi puu ën a dunguwosu baka 17 jaa ku hafu. A bi taki taa: „Mi dë ku tangi a hati seei u di Jehovah abi tjalihati u mi, söseei u di a da mi paadon.”

15. Andi da wan awoo fasi di sëmbë bi abi tu? Nöö andi di Bëibel ta taki fëën?

¹⁵ Wan u dee awoo fasi di sëmbë bi sa abi ufö a ko a di tuutuu lei, hën da mindi soni. Sömëni sëmbë ta mindi soni u di de an kë paka lanti möni, nasö u di de an kë tja di sitaafu u wan föutu di de mbei. Ma Jehovah da „di Gadu di ta taki tuutuu soni” (Psalöm 31:5). Fëën mbei a kë u hii dee dinima fëën musu ta ’fan gbelingbelin söndö ganjan’, söseei de an musu „ta lëgëdë ta mindi soni” (Efeise 4:25; Kolosën 3:9). Hën da u musu ta taki fa soni dë tuutuu, aluwasi a ta taanga da u.​—Nöngö 6:16-19.

16. Andi o heepi u fuu tooka di awoo fasi fa u bi ta libi?

¹⁶ Wa sa tooka dee awoo fasi dee u bi abi ku useei kaakiti. Sakura, Ribeiro, Stephen ku Hans tuu bi mbei taanga möiti u tooka di awoo fasi fa de bi ta libi. Ma di Wöutu u Gadu ku di santa jeje hën bi heepi de (Lukasi 11:13; Hebelejën 4:12). Ee u kë feni di kaakiti dë tu, nöö u musu ta lesi di Bëibel hiniwan daka, u musu ta pakisei fundu fëën, söseei u musu ta hakisi Jehovah faa da u köni ku kaakiti fuu du dee soni dee u ta lei (Josua 1:8; Psalöm 119:97; 1 Tesalonika 5:17). U ta feni wini a di Wöutu u Gadu ku di santa jeje fëën tu te u ta seeka useei da dee komakandi, söseei te u nango a de (Hebelejën 10:24, 25). Nöö u musu ta wooko ku dee woto soni di di ölganisaasi u Jehovah ta da u. Hën da dee buku fuu, JW Broadcasting, JW Library ku jw.org.​—Lukasi 12:42.

17. Andi woo taki a di woto di ta ko?

¹⁷ A di woto aki, u bi taki u sömëni fasi di an bunu di Keesitu sëmbë an musu abi möön, sö taa libi u de sa kai ku Jehovah. Ma woto soni dë di u musu du. U musu ko abi njunjun fasi, söseei u musu mbei möiti fu wa lasi dee fasi dë. A di woto di ta ko, woo taki unfa u sa du di soni aki.