1. Faandi mbei dee Babilon sëmbë bi buta mëni a di tjabukama Daniëli?

 DI TJABUKAMA de kai Daniëli bi dë wan njönku kijoo di dee Babilon sëmbë bi kisi ën puu nëën köndë, tja go a katibo a Babilon. Ma a djei kuma dee sëmbë dee bi kisi ën tja go bi si wan soni nëën. De bi si „soni di di wojo ta si nöö” a kaba. De bi si taa Daniëli bi „hanse”, taa „na wan soni bi ta mankei” ën, söseei taa dee sëmbë fëën bi dë heihei sëmbë (1 Sam. 16:7). Fëën mbei dee Babilon sëmbë bi lei ën soni faa bi sa wooko a di könu wosu.​—Dan. 1:3, 4, 6.

2. Unfa Jehovah bi ta si Daniëli? (Ezekiëli 14:14)

² Jehovah bi lobi Daniëli. Ma an bi lobi di njönku kijoo aki u di a bi hanse nasö u di a bi ta wooko a könu wosu, ma a bi lobi ën u di fasi fa a bi dë. Awa, a kan taa Daniëli bi zuntu ku söwan 20 jaa sö, nasö kandë a bi abi 20 jaa di Jehovah bi taki taa a bi ta du soni a wan leti fasi kuma Noa ku Jöpu. Ma dee womi aki de de bi dini Jehovah sömëni jaa longi. (Ken. 5:32; 6:9, 10; Jöpu 42:16, 17; lesi Ezekiëli 14:14.) Daniëli bi libi gaandi, nöö Jehovah bi lobi ën go dou fu te a dëdë.​—Dan. 10:11, 19.

3. Andi woo luku a di woto aki?

³ A di woto aki, woo buta pakisei a tu u dee fasi u Daniëli, di bi mbei Jehovah bi lobi ën gaanfa. Woo taki soni u hiniwan u dee fasi dë, söseei woo taki na un ten a bi lei taa a bi abi de. Bakaten, nöö woo luku andi bi heepi ën faa ko abi dee fasi dë. Te u kaba fëën, nöö woo taki unfa u sa djeesi ën. Hii fa de sikifi di woto aki da dee njönkuwan, tökuseei hiniwan fuu sa lei soni a di fasi fa Daniëli bi ta du soni.

4. Unfa Daniëli bi lei taa a bi abi degihati? Konda wan woto.

⁴ Dee sëmbë dee abi degi hati ta fëëë so juu, ma de an ta mbei di soni dë tapa de u de du soni kumafa Gadu kë. Daniëli bi dë wan njönku kijoo di bi abi degihati tuutuu. Luku tu okasi ka a bi lei taa a bi abi degihati. A kan taa di fosu soni bi pasa söwan tu jaa baka di dee Babilon sëmbë bi booko Jelusalen kaba a sösö. Di könu u Babilon de kai Nebukatnesali, bi sunjan wan sunjan ka a bi si wan gaan gindi pindi. Di könu bi taki taa a bi o kii hii dee könima fëën, te kisi Daniëli ee de an bi sa piki ën andi a bi sunjan, söseei ee de an bi sa puu di sunjan dëën (Dan. 2:3-5). Daniëli bi musu du wan soni hesihesi ee nasö gaan hia sëmbë bi o lasi de libi. A bi „go hakisi di könu ee a bi sa dëën ten, sö taa a bi sa puu di sunjan dëën” (Dan. 2:16). A bi musu abi degihati ku biibi, faa bi sa du di soni dë. Di Bëibel an ta piki u taa Daniëli bi puu sunjan da sëmbë a fesi. A bi hakisi dee mati fëën di dee Babilon sëmbë bi ta kai Sadaki, Mësaki ku Abetineko, „u de begi di Gadu u liba ala faa abi tjalihati u de, söseei faa tja di tjubitjubi woto dë ko a limbo” da de (Dan. 2:18). Jehovah bi piki dee begi u de. A bi heepi Daniëli faa puu di sunjan u Nebukatnesali dëën, nöö Daniëli ku dee mati fëën an bi lasi de libi.

5. Un woto soni bi ko pasa ka Daniëli bi musu lei taa a abi degihati?

⁵ Baka di Daniëli puu di sunjan di nama ku di gaan pindi, hën wan woto soni bi ko pasa, ka a bi musu lei taa a abi degihati. Nebukatnesali bi sunjan wan woto sunjan di bi dëën fëëë. A bi si wan gaan gindi pau di bi hei seei a di sunjan. Daniëli bi tei degihati puu di sunjan dë da di könu. A bi mbei a ko sabi taa a bi o lasi hën fusutan, nöö an bi o dë könu möön u wan pisiten (Dan. 4:25). Di könu bi sa mbei de kii Daniëli, u di a bi sa si kuma hopo Daniëli bi ta hopo fia ku ën. Ma Daniëli bi tei degihati, hën a dëën di bosikopu tökuseei.

6. Andi sa dë dee soni dee bi heepi Daniëli faa ko abi degihati?

⁶ Andi bi heepi Daniëli faa bi sa ta du soni ku degihati hii hën libi longi? Wë u sa dë seiki taa di a bi möön njönku, nöö a bi ta si fa hën mama ku hën tata bi ta du soni. A musu  u dë sö taa de bi lei ën soni u di Wëti u Jehovah, kumafa Jehovah bi piki dee Isaëli sëmbë dee bi abi miii (Deto. 6:6-9). Daniëli bi sabi dee möön gaan wëti, kuma dee wëti dee Gadu bi da Mosesi. Ma a bi sabi pikipiki soni u di Wëti tu, di nama ku soni di dee Isaëli sëmbë bi sa njan nasö di de an bi sa njan b (Leif. 11:4-8; Dan. 1:8, 11-13). Daniëli bi ko sabi soni u dee sëmbë u Gadu tu, nöö a bi sabi unfa soni bi ta waka da de, te de an bi piki Gadu buka (Dan. 9:10, 11). Dee soni dee Daniëli bi si nëën libi, bi mbei a bi ko dë seiki taa Jehovah ku dee ëngëli fëën bi dë ku ën.​—Dan. 2:19-24; 10:12, 18, 19.

7. Un woto soni bi heepi Daniëli faa ko abi degihati? (Luku di peentje tu.)

⁷ Daniëli bi öndösuku dee soni di dee tjabukama u Gadu bi sikifi, te kisi dee tjabukama woto u Jelemia. Di soni dë bi heepi ën faa ko sabi taa an bi o tei longi möön ufö dee Dju kumutu a katibo a Babilon (Dan. 9:2). Di si di Daniëli bi si fa dee tjabukama woto u Bëibel ta pasa tuutuu, bi musu u heepi ën faa ko ta möön futoou Jehovah. Nöö dee sëmbë dee ta futoou Jehovah gaanfa, ta abi gaan degihati. (Luku Loomë 8:31, 32, 37-39). Ma di möön gaan soni, hën da Daniëli bi lo’ u begi di Tata fëën di dë a liba ala (Dan. 6:10). A bi konda da Jehovah un zöndu a bi du, ku unfa a bi ta fii, hën a hakisi Jehovah faa heepi ën (Dan. 9:4, 5, 19). Daniëli bi dë sëmbë kuma u nöö. An bi abi degihati di de bi pai ën. Ma a bi ko abi di fasi dë, u di a bi ta begi, ta lei soni u Gadu Wöutu, söseei u di a bi ta futoou Jehovah.

8. Unfa u sa ko abi degihati?

⁸ Andi u musu du fuu sa ko abi degihati? Dee gaansëmbë fuu sa da u taanga fuu mbei möiti fuu ko abi degihati, ma de an sa mbei u ko abi di fasi aki, aluwasi de de abi ën. Leti kumafa u sa lei u du wan njunjun soni, sö nöö u sa ko abi degihati. Wan fasi fa u sa lei u du di soni, hën da te u ta djeesi wan sëmbë di sa’ u du ën. Sö nöö u sa ko abi degihati, te u ta djeesi dee sëmbë dee bi lei taa de abi degihati. Wë nöö andi u lei a Daniëli? U si taa u musu sabi di Wöutu u Gadu bumbuu. U musu lo’ u fan ku Jehovah, ta konda dëën unfa u ta fii, sö taa u ku ën sa ko dë gaan mati. Boiti di dë, u musu ta futoou Jehovah, söseei u musu dë seiki taa a o ta heepi u hii juu. Nöö te tesi miti u, nöö woo du soni ku degihati.

9. Un bunu u ta feni te u abi degihati?

⁹ U ta feni sömëni bunu te u abi degihati. Luku di woto u wan baaa de kai Ben. A bi nango a wan siköö na Alumanköndë ka hii sëmbë bi ta biibi di lei de kai Evolutie, ma de an bi ta biibi di taki di di Bëibel ta taki taa Gadu hën mbei hii soni. Wan daka, hën de da Ben di okasi faa go taanpu a dee woto mii fesi, faa konda faandi mbei a ta biibi taa Gadu hën mbei hii soni. A bi du di soni dë ku degihati. Unfa soni bi waka? Ben bi taki taa: „Di sëmbë di bi ta lei u soni bi haika bunu, söseei a bi kopi dee soni dee mi bi tei u lei de andi mi ta biibi, hën a paati de da hii dee mii u di kalasi.” Andi dee mii u di kalasi bi du? Ben bi taki taa: „Sömëni u de bi buta pakisei a dee soni dee mi bi ta taki, söseei de bi taki taa de a’ lesipeki da mi.” Di woto u Ben aki ta lei u taa sëmbë lo’ u lesipeki sëmbë di abi degihati. Boiti di dë, dee lö sëmbë aki sa heepi woto  sëmbë u de ko sabi Jehovah. U ta si tuutuu taa a dë wan bunu soni fuu mbei möiti fuu ko abi degihati.

10. Andi da „hoi iseei a wan sëmbë”?

¹⁰ A di Bëibel, di Hebelejën wöutu di de puu ko „hoi iseei a wan sëmbë”, nama ku di disa di ja ta disa wan sëmbë möönsö u di i lobi ën gaanfa seei. Di wöutu dë sikifi a sömëni kamian a di Bëibel, u lei fa Gadu lobi dee dinima fëën tjika. Di seei wöutu sikifi a so kamian tu u lei unfa dee dinima u Gadu lobi deseei tjika (2 Sam. 9:6, 7). Möön ten ta pasa, möön u sa ko ta hoi useei a wotowan. Luku unfa u ta si di soni aki a di woto u Daniëli.

11. Un tesi bi miti Daniëli di a bi ko gaandi, ka a bi musu lei taa a ta hoi hënseei a Jehovah? (Luku di peentje u di kafiti.)

¹¹ Sömëni tesi bi miti Daniëli ka a bi musu lei taa a ta hoi hënseei a Jehovah. Ma wan u dee möön gaan tesi bi miti ën di a bi abi 90 jaa ku miii. A di ten dë, dee Media sëmbë ku dee Pëlsia sëmbë bi feti tei Babilon, nöö Könu Daliusi hën bi ta tii. So sëmbë di bi ta wooko a di könu wosu an bi lobi Daniëli, söseei de an bi ta lesipeki di Gadu di a bi ta dini. Fëën mbei de bi seti soni u kii Daniëli. De bi mbei di könu naki sitampu a wan pampia di bi dë ku wan wëti, di bi o lei ee Daniëli bi o hoi hënseei a Gadu ee nasö a di könu. Di soni di Daniëli bi musu du u lei taa a ta hoi hënseei a di könu, hën da a bi musu dë 30 daka longi söndö begi Jehovah. U di Daniëli an bi kë du di soni dë, mbei de tuwëën go a wan lëun baaku. Ma Jehovah bi paka ën u di a bi hoi hënseei nëën. A bi heepi ën u dee lëun an du soni ku ën (Dan. 6:12-15, 20-22). Andi sa heepi u fuu hoi useei a Jehovah kuma Daniëli?

12. Andi bi heepi Daniëli faa bi sa ta hoi hënseei a Jehovah hii juu?

¹² Kumafa u bi taki a fesi, u musu abi gaan lobi da wan sëmbë fuu sa hoi useei nëën. Daniëli bi sa ta hoi hënseei a Jehovah hii juu, u di a bi lobi ën gaanfa seei. A musu u dë sö taa Daniëli bi ko abi sö wan gaan lobi da Jehovah, u di a bi ta kai pakisei a dee fasi dee Jehovah abi (Dan. 9:4). Daniëli bi ta kai pakisei a dee soni dee Jehovah bi du dëën  ku dee woto Isaëli sëmbë.​—Dan. 2:20-23; 9:15, 16.

13. (a) Un tesi ta miti dee njönkuwan ka de musu lei ee de o hoi deseei a Jehovah? Konda wan woto. (Luku di peentje tu.) (b) Kumafa u si a di fëlön, andi i sa taki te wotowan hakisi i ee dee Jehovah Kotoigi ta feni ën u bunu taa womi ku womi nasö mujëë ku mujëë ta libi ku deseei?

¹³ Dee njönkuwan u di kemeente ta dë a sëmbë dendu di an ta lesipeki Jehovah ku dee wëti fëën, leti kumafa a bi dë da Daniëli. Dee sëmbë dë sa ta buuse sëmbë di ta taki taa de lobi Gadu. So u de ta suku u du ku dee njönkuwan aki, sö taa de an hoi deseei a Jehovah möön. Luku andi bi pasa ku wan njönku kijoo de kai Graeme, di ta libi a di köndë Ösutualia. Wan soni bi miti ën di a bi nango a siköö. Di mujëë di bi ta lei de soni bi hakisi dee mii u di kalasi ee andi de bi o du ee wan mati u de piki de taa a ta kë woto womi nasö woto mujëë kuma hënseei. A bi piki de tu taa hii dee mii de bi o piki ku di mati u de taa sö wan libi bunu, bi musu taanpu an wan së, nöö dee wotowan dee an bi o piki ku ën bi musu taanpu a di woto së. Graeme bi taki taa: „Hii dee mii u di kalasi bi go taanpu a di së di ta lei taa de ta feni di lö libi dë u bunu, boiti mi ku wan woto Kotoigi.” Di soni di pasa baka di dë, bi dë wan tesi da Graeme tuutuu. A bi musu lei ee a bi o hoi hënseei a Jehovah. A bi taki taa: „U bi dë a di lësi dë wan juu longi, nöö hii di pisiten dë dee woto mii bi ta taki soni ta tjökö u, te kisi di mujëë seei. Mi bi mbei hii möiti u lei de andi mi ta biibi a wan saapi fasi, söseei a wan lesipeki fasi, ma de an bi pena haika mi seei.” Unfa di tesi dë bi mbei Graeme fii? A bi taki taa: „An ta suti da mi te sëmbë ta taki soni ta tjökö mi sö, ma mi bi fii bunu seei, u di mi bi hoi miseei a Jehovah aluwasi andi bi ta pasa.” c

14. Andi da wan soni di sa heepi u fuu ta hoi useei a Jehovah hii juu?

¹⁴ Woo sa ta hoi useei a Jehovah hii juu, ee useei mbei möiti fuu ko lobi ën gaanfa kuma Daniëli. U sa ko lobi Jehovah a di lö fasi dë, te u ta lei soni u dee fasi fëën. U sa öndösuku dee soni dee a mbei (Lom. 1:20). Ee i kë ko möön lobi Jehovah, nöö i sa lesi dee sati woto dee dë a di pisi „Is het ontworpen?” nasö i sa luku dee fëlön. Söseei i sa lesi dee soni dee dë a di brochure Is het leven geschapen? ku di brochure Vijf belangrijke vragen over het ontstaan van het leven. Luku andi wan njönku sisa de kai Esther, di ta libi a di köndë Denimaliki, bi taki u dee buku dë. A bi taki taa: „Dee buku aki ta fan ku i tuutuu. De an ta piki i andi i musu biibi. Ma de ta piki i unfa soni dë, sö taa iseei sa luku andi joo du.” Baaa Ben, di u bi taki soni fëën a fesi, bi taki taa: „Dee soni dë bi mbei di biibi u mi ko möön taanga. De bi heepi mi u mi ko si tuutuu taa Gadu hën mbei hii soni.” Te i öndösuku soni a dee buku dë, nöö a kan taa joo piki ku wan soni di sikifi a di Bëibel. A ta taki taa: „Ke Masa Gadu o, i bigi. I nöö waiti tjika fii kisi gafa e. I wanwan fiti fii kisi hei, ku makiti a mundu o. Biga fa i sai naandë, nöö i wë mbei hii soni u mundu tuu.”​—Ako. 4:11. d

15. Andi da wan woto soni di sa heepi u fuu ku Jehovah ko dë möön gaan mati?

¹⁵ Wan woto soni di sa heepi u fuu ko lobi Jehovah gaanfa, hën da te u ta lei soni u Jesosi, di Womi Mii fëën. Di soni aki wan njönku sisa de kai Samira, di ta libi na Alumanköndë bi du. A bi taki taa: „U di mi bi lei soni u Jesosi, mbei mi bi ko sabi Jehovah möön bunu.” Di Sisa Samira bi dë miii, nöö a bi ta taanga dëën faa fusutan taa Jehovah bi abi  fii. Ma an bi taanga dëën u fusutan fa Jesosi bi ta fii. A bi taki taa: „Mi bi lobi Jesosi, u di a bi a’ bunu fasi, söseei u di a bi lo’ miii.” Möön a bi ta lei soni u Jesosi, möön a bi ta ko lobi Jehovah. Unfa sö? A bi taki taa: „Mi bi ko fusutan pikipiki taa Jesosi ta djeesi hën Tata te dou. De ta djei gaanfa a di fasi fa de ta du soni. Mi bi ko fusutan taa di soni dë bi dë wan u dee soni di mbei Jehovah bi manda Jesosi ko a goonliba aki. A sö wan fasi libisëmbë bi o sa ko sabi Jehovah möön bunu” (Joh. 14:9). Ee i kë fii ku Jehovah ko dë möön gaan mati, nöö i sa mbei möiti fii lei soni u Jesosi ka i sa lei dou. Ee i du sö, nöö joo ko möön lobi Jehovah, söseei joo ko ta möön hoi iseei nëën.

16. Un wini u ta feni te u ta hoi useei a wotowan? (Psalöm 18:25; Mika 6:8)

¹⁶ Dee sëmbë dee ta hoi deseei a wotowan lo’ u abi mati di ta hoi deseei a de (Luti 1:14-17). Boiti di dë, dee sëmbë dee ta hoi deseei a Jehovah sa ta dë bööböö. Faandi mbei u taki sö? U di Jehovah paamusi u taa a o hoi hënseei a di sëmbë di ta hoi hënseei nëën. (Lesi Psalöm 18:25; Mika 6:8.) Pakisei di soni aki luku: Di Kaba Hei Gadu di mbei hii soni kë fuu ku ën ko dë gaan mati! Nöö te u ku ën ko dë mati kaa, nöö na wan tesi, na wan felantima, söseei na dëdë seei o sa paati u ku ën (Dan. 12:13; Luk. 20:37, 38; Lom. 8:38, 39). A dë fanöudu seei fuu djeesi Daniëli a di hoi di a bi ta hoi hënseei a Jehovah!

17-18. Andi u sa lei a Daniëli jeti?

¹⁷ A di woto aki, u taki u tu u dee fasi u Daniëli nöö. Ma sömëni soni dë di u sa lei nëën jeti. Jehovah bi mbei a sunjan wanlö sunjan, söseei a bi mbei a si wanlö limbo wojo sunjan, nöö a bi dëën köni faa bi sa puu dee sunjan dë. Sömëni u dee tjabukama woto dë pasa kaa, de bi pasa leti kumafa Jehovah bi taki. Ma so u de ta taki u soni di musu pasa jeti, söseei di nama ku hii libisëmbë.

¹⁸ A di woto di ta ko, woo buta pakisei a tu tjabukama woto di Daniëli bi sikifi. Te u fusutan de, nöö de o heepi u fuu du soni ku köni, aluwasi u njönku nasö u ko gaandi kaa. De sa heepi u tu fuu ko abi möön degihati, söseei fuu sa ko ta möön hoi useei a Jehovah. A sö wan fasi woo dë seekaseeka da dee tesi dee o miti u abiti möön.