DE PAI mi a di jaa 1923 a di foto Hemsworth, di dë a Yorkshire a Ingisiköndë. Mi bi abi wan gaan baaa de kai Bob. Di mi bi abi nëigi jaa, hën mi tata bi ko feni wanlö buku di bi ta taki unfa poipoi keiki ta ganjan sëmbë. Dee soni dee mi tata bi lesi a dee buku bi bigi dëën te na soni. An bi lobi di lei di dee hedima u keiki bi ta lei sëmbë wan soni, ma deseei an bi ta du ën. Wantu jaa baka di dë, hën Bob Atkinson bi ko a u pisi, hën a pëë wan u dee taki u Baaa Rutherford da u. U bi ko fusutan taa di sëmbë di bi ta fan a di palati ku dee sëmbë dee bi sikifi dee buku, bi dë a di wan keiki. Mi mama ku mi tata bi ta kai Baaa Atkinson faa ko njan a u pisi hiniwan sapate, söseei faa bi sa piki dee soni u Bëibel dee u bi ta hakisi ën. A bi kai u fuu ko a komakandi a wan baaa pisi. Di baaa an bi ta libi longi ku u pisi. U bi bigi nango a komakandi hiniwan wiki, nöö sö de bi ko hopo wan piki kemeente a Hemsworth. An bi tei longi, hën di pisiwata dinai bi ko luku u. A di ten aki u ta kai de keling-gaanwomi. A bi ta dë a u pisi, nöö wantu pionili u dee kemeente u di pisiwata fuu, bi ta ko ta njan a u pisi. De bi heepi mi u mi go a fesi seei.

A di ten dë, mi ku dee sëmbë u mi bi bigi ta du wan wooko fuu. Ma mi tata bi piki mi baaa taa: „Ee i kë go du di pioniliwooko, nöö i sa go. Woo tapa di wooko.” Hën di Bob tapa 21 jaa, hën a foloisi go a wan woto kamian, faa bi sa du di pioniliwooko. Tu jaa baka di dë, hën miseei bigi du di pioniliwooko, di mi bi abi 16 jaa. A sata ku sonde, mi bi ta peleiki makandi ku dee woto baaa ku sisa. Ma a di wiki dendu, nöö mi bi lo’ u peleiki mi wanwan, ku wan gramofon ku wan kotoigi kaita. Di kotoigi kaita dë, bi dë wan piki kaita ka de bi sikifi wan sati bosikopu u Bëibel di an bi taanga u fusutan. Jehovah bi mbei mi feni wan Bëibel studie di bi nango a fesi a di biibi seei. Sömëni u dee famii fëën bi tei di tuutuu lei. Di jaa baka di dë, hën dee baaa manda mi ku wan woto sisa de kai Mary Henshall, go du di apaiti pioniliwookoa Cheshire, ka sëmbë an bi go peleiki wan daka.

A di pisiten u di u Tu Goonliba Feti, nöö mujëë sëmbë bi musu ta seeka soni u heepi dee sodati u de sa go a feti. De an bi mbei wantu mujëë u so keiki du di wooko aki, nöö u di u bi ta du di apaiti pioniliwooko,  mbei u bi mëni taa de an bi o musu u fuu du ën tu. Ma di kuutu bakaa bi kë fuu go du de, fëën mbei de bi buta mi a dunguwosu 31 daka longi. Di jaa baka di dë, de bi toona tja mi go a kuutu 2 pasi möön, u di ma bi kë go nama ku feti soni u di köndë. Nöö a di pisiten dë mi bi abi 19 jaa. Ma hii dee tu pasi dë tuu de bi disa mi be mi go. Hii fa dee soni aki bi ta miti mi, tökuseei mi bi sabi taa di santa jeje u Jehovah bi ta heepi mi, söseei taa Jehovah bi ta heepi mi u mi sa ko abi wan möön taanga biibi.​—Jes 41:10, 13.

Mi ku Arthur Matthews miti a di jaa 1946. De bi söötö ën dii liba longi u di an bi kë go a feti. Ma di de puu ën, hën a go wantewante nëën baaa Dennis a Hemsworth. Dennis bi ta du di apaiti pioniliwooko, nöö de bi ta peleiki makandi. De tata bi lei de soni u Bëibel di de bi dë miii, nöö sö de bi ko tei dopu di de bi ko möön bigi. Kölö sö baka di de bigi ta du di pioniliwooko makandi, hën de manda Dennis go a Ierland. Nöö Arthur an bi abi sëmbë fu hën ku ën peleiki möön. Mi mama ku mi tata bi lobi di fasi fa a bi ta tja hënseei. A bi dë wan pionili, nöö a bi ta wooko taanga. Fëën mbei de bi hakisi ën faa ko libi ku de. Te mi bi go luku de, nöö mi ku Arthur bi ta wasi dee paabi lai te u bi kaba njan. Te u kaba fëën, hën mi ku ën ko bigi ta sikifi biifi ta manda da useei. A di jaa 1948, de bi toona söötö Arthur dii liba longi. Mi ku Arthur ko tööu a di jailiba u di jaa 1949, nöö u bi buta taa u bi o du di hii-ten diniwooko go dou, solanga u sa du ën. U bi ta köni fu wa poi möni, nöö te u bi dë a fakansi, nöö u bi ta sei fuuta fuu bi sa feni wan piki möni. Jehovah bi heepi u fuu bi sa du di pioniliwooko go dou.

Baka wan jaa sö, hën de manda u go a Noord Ierland. U bi go a Armagh fosu, hën baka di dë, hën u go a Newry. Dee tu foto aki bi dë Lomusu foto. Sëmbë an bi ta taki bunu u woto keiki a dee foto aki seepiseepi, nöö fëën mbei u bi musu ta köni, söseei u bi musu ta wegi soni luku ufö u peleiki da sëmbë. U bi ta hoi komakandi a wan baaa ku wan sisa pisi, nöö de bi ta libi söwan 16 kilomëti ku ka u bi ta libi. Söwan aiti sëmbë bi ta ko a dee komakandi. So juu, u bi ta fika duumi dë. U bi ta kandi a goon, nöö a mamate, u bi ta njan suti soni seei. U ta wai seei te u ta jei taa sömëni Kotoigi dë a di pisiwata dë nöunöu.

Mi baaa ku ën mujëë Lottie bi ta du di apaiti pioniliwooko a Noord Ierland kaa. Nöö a di jaa 1952, mi ku Arthur, ku Bob ku hën mujëë, bi go a wan konklësi a di mama foto Belfast. Wan baaa di bi abi suti fasi bi tei u ku wai nëën pisi, nöö u ku baaa Pryce Hughes bi libi dë. A bi dë di bëikantoo dinai a Ingisiköndë a di ten dë. A wan ndeti, u bi ta taki soni u wan piki buku de kai „God zij waarachtig”, di de bi mbei da dee sëmbë u Ierland. Baaa Hughes bi ta piki u unfa a taanga u peleiki da dee sëmbë dee dë a di Lomusu keiki, dee ta libi a di köndë Republiek Ierland. De bi ta du ku dee baaa ku dee sisa u di köndë dë u de bi sa kumutu ka de bi ta dë, nöö dee hedima u keiki bi ta da sëmbë taanga u de du ku de. Pryce bi taki taa: „U ta suku sëmbë di tööu, söseei di abi wagi, u heepi u paati di piki buku aki a hii di köndë.” * (Luku di pisi a basu.) Hën u piki ën taa: „Woo du ën!”

 Wan kamian ka pionili bi sa libi a di foto Dublin, bi dë di wosu u Maama Rutland. A bi dë wan sisa di ta dini Jehovah sömëni jaa kaa ku hii hën hati. U bi go sai dë u wan pisiten, nöö u bi sei so u dee soni dee u bi abi. Mi ku Arthur, ku Bob ku hën mujëë, bi go suku wan wagi u bai ku di bölömu u Bob, di bi abi wan soni a bandja u tja sëmbë. U bi feni wan bumbuu wagi, hën u hakisi di sëmbë di bi sei ën da u faa tja ën ko da u a u pisi, u di na wan fuu bi sa’ u lëi wagi. Hii di ndeti dë, Arthur bi dë sindosindo a di bedi ta du kuma a ta lëi di wagi. A di mamate fëën, di Arthur bi ta pooba u buta di wagi a döö, hën wan sisa de kai Mildred Willett, ko dou. A bi ta du di sëndëlengi wooko, nöö a bi tööu ku baaa John Barr bakaten. Di sisa aki bi sa’ u lëi wagi! A bi lei u fa fuu lëi di wagi.

U bi musu feni wan kamian jeti fuu sa libi. Dee baaa bi piki u taa wa musu go libi a dee wagi di i sa tei kuma wosu, u di sëmbë di na lobi di buka di u ta paaja bi sa ko tjökö faja nëën. Fëën mbei u bi mbei möiti fuu feni wan wosu, ma wa bi sa feni. Hën u fö sëmbë tuu duumi a di wagi di ndeti dë. Di amanjan fëën, wa bi feni di wosu möönsö. Wan soni kuma wosu sö nöö u bi feni, nöö a bi abi tu bangi di i bi sa seti ko bedi. Wagi bi sa hai di wosu dë, nöö nëën u bi ta libi kaa. U bi ta disëën a di wei u sëmbë di bi ta kiija mbeti. Dee sëmbë aki bi abi sutifasi. U bi nango ta peleiki a kamian di bi dë söwan 16 te go miti 24 kilomëti ku di kamian ka u bi ta disa di piki wosu. Ma te u bi kumutu a di kamian dë go ta dë a wan woto kamian, nöö u bi nango peleiki da dee sëmbë dee bi ta dë a di pisiwata ka di piki wosu bi dë.

U bi go peleiki da hii dee sëmbë dee bi ta dë a di së u sonu go, u Republiek Ierland. U bi paati möön leki 20.000 piki buku, nöö u bi manda dee në u dee sëmbë dee bi kë ko sabi möön soni u di Bëibel, da di Bëikantoo u Ingisiköndë. Jehovah limbo di pasi fuu seei, u di höndöhöndö Kotoigi dë a di kamian dë nöunöu!

Baka wantu jaa, hën de toona manda u go a Ingisiköndë, a libasë u di foto London. Baka wantu wiki, hën dee baaa u di Bëikantoo u Ingisiköndë bëli Arthur, hën de hakisi ën faa bigi du di keling-wooko di amanjan fëën seei! De bi tei wan wiki u lei u fa u musu du di wooko, hën u go bigi di keling-wooko wante a di köndë Skotland. Fëën mbei Arthur an bi feni ten u seeka dee taki fëën bumbuu. Ma te de bi dëën wan wooko faa du, nöö hii juu a bi ta dë kabakaba u du ën, aluwasi di wooko bi taanga u du. Di dini di a bi ta dini Gadu fajafaja bi ta da mi taanga seei. U bi lobi di keling-wooko tuutuu. U bi puu sömëni jaa ta peleiki a kamian ka sëmbë an peleiki wan daka, fëën mbei a bi suti da u seei di u bi ko ta si sömëni u dee woto baaa ku dee woto sisa fuu.

De bi kai Arthur faa go a di Giliati siköö a di jaa 1962, nöö u bi musu luku andi u bi o du, biga di siköö bi o hoi söwan teni liba longi, nöö ma bi o sa go ku Arthur u di de an bi kai mi. U bi taki fiti ku useei taa a bi o bunu u Arthur go tökuseei. Ma u di ma bi o ta feni sëmbë u mi ku ën ta peleiki möön, mbei dee baaa u di Bëikantoo bi toona manda mi go a Hemsworth, u mi sa go du di apaiti pioniliwooko. Wan jaa baka di dë, hën Arthur toona ko, hën de manda u go du di wooko u wan pisiwata-gaanwomi. U bi musu ta peleiki a Skotland, a bausë u Ingisiköndë, söseei a Noord Ierland.

A di jaa 1964, hën de manda u go a Republiek Ierland u Arthur bi sa dë bëikantoo dinai. U di mi bi lobi di peleiki di u bi nango ta peleiki a tookatooka köndë, mbei bigibigi a bi taanga da mi di mi jei taa u bi o go ta wooko a Bëtëli. Ma te mi luku fa soni waka, nöö mi ta da Jehovah tangi seei taa mi bi sa wooko a Bëtëli. Mi ta biibi taa te de da i wan wooko fii du a di dini di i ta dini Gadu, nöö ee i du ën hii fa ja ta fii u du ën, nöö Jehovah o mbei i feni gaan bunu. Di mi bi ta wooko a Bëtëli, mi bi ta du kantoo wooko, mi bi ta buta buku a dosu, mi bi ta boi soni, söseei mi bi ta seeka di kamian faa sa dë limbolimbo. A wan pisiten, u bi go du di wooko u wan pisiwata-gaanwomi, nöö sö u bi ko miti sömëni baaa ku sisa u di köndë dë. U bi si fa dee sëmbë dee u bi lei soni u Bëibel bi go a fesi a di biibi tu, nöö di soni dë bi mbei u ku dee baaa ku dee sisa fuu u Ierland bi ko lobi useei möön gaanfa. U feni gaan bunu seei!

A di jaa 1965, de bi hoi di fosu gaan könklësi a di foto Dublin, di dë a di köndë Ierland. * (Luku di pisi a basu.) Hii fa sëmbë bi ta du ku dee Kotoigi, tökuseei hii soni bi waka bunu a di könklësi. Söwan 3948 sëmbë bi ko a di könklësi aki, nöö 65 sëmbë bi tei dopu. Dee 3500 sëmbë dee bi kumutu a woto köndë ko a di könklësi, bi tuwë lai a sëmbë pisi a Dublin. Dee baaa ku dee sisa aki bi sikifi biifi manda da dee sëmbë ka de bi tuwë lai, u lei taa de tei ën u bigi taa de bi hoi de. Nöö dee sëmbë seei bi gafa de u di fasi fa de bi tja deseei. Di soni aki bi dë wan gaan bunu soni seei a di köndë Ierland.

A di jaa1966, nöö di bëikantoo u di foto Dublin hën bi ta luku di bausë ku di libasë pisi u di köndë Ierland. Di fasi fa dee baaa ku dee sisa bi ta libi kuma wan famii, bi tooka ku di fasi fa sëmbë bi ta libi ku deseei a di paati dë, u di de bi dë a tookatooka politiki paatëi nasö a tookatooka keiki. U bi wai seei u si fa sömëni sëmbë di bi nango a Lomusu keiki bi ko ta dini Jehovah makandi ku dee woto baaa ku sisa di bi kumutu a wan Protestant keiki.

A di jaa 2011, hën soni ko tooka a u libi gaanfa seei. De bi tapa di Bëikantoo u Britania ku di u Ierland, hën de hakisi u fuu go wooko a di Bëtëli u London. A di ten dë, mi bi bigi ta booko mi hedi ku Arthur seei. A bi abi di siki de kai Parkinson. Ma a tjali taa a 20 u sebitaa-liba u di jaa 2015, hën di womi di mi ku ën libi 66 jaa longi ko lasi libi.

A dee jaa baka di mi manu dëdë, hën mi ko ta tjali gaanfa seei, ta kusumi. Fosufosu, nöö hii juu mi ku Arthur bi ta dë makandi. Mi ta hangi hën seei! Te dee lö soni aki ta miti i, nöö i ku Jehovah ta ko dë möön gaan mati. Mi ta wai seei te mi ta jei fa wotowan ta taki fa de bi lobi Arthur tjika. Baaa ku sisa u Ierland, Britania, ku Amëëkanköndë seei bi manda biifi da mi. Dee biifi aki bi da mi degihati seei. Söseei di baaa u Arthur de kai Dennis, ku hën mujëë Mavis, ku dee mii u mi baaa de kai Ruth ku Judy, bi heepi mi gaanfa seei.

Wan tëkisi di bi da mi taanga seei, da Jesaaja 30:18. A ta taki taa: „Jehovah o ta wakiti unu, u di a kë du wan bunu da unu. A o hopo du wan soni u lei taa a abi tjalihati fuunu. Biga Jehovah da wan Gadu di ta kuutu soni a wan leti fasi. Dee sëmbë dee ta wakiti ën o feni gaan bunu.” A ta da mi kötöhati seei u sabi taa Jehovah ta wakiti ku pasensi faa puu hii dee fuka dee ta miti u, söseei faa da u wooko di o da u piizii a di njunjun goonliba.

Te mi ta luku fa soni waka a di libi fuu, nöö mi ta si unfa Jehovah bi mbei di peleikiwooko go a fesi a Ierland! Mi ta tei ën u bigi seei taa mi bi sa heepi du di wooko aki. Wë te u ta du dee soni dee Jehovah ta hakisi u fuu du, nöö hii juu a ta tja gaan bunu ko.