1-2. Andi u bi lei a di woto di pasa, nöö fuun soni woo taki a di woto aki?

 A DI woto di pasa, u bi taki u wantu soni u Leifitiki kapitë 19 di sa heepi u. Kumafa vers 3 taki, nöö Jehovah bi piki dee Isaëli sëmbë taa de bi musu abi lesipeki da de mama ku de tata. U bi luku unfa u sa du di soni di di vers dë ta piki u fuu du. U musu heepi dee gaansëmbë fuu u de feni dee soni di de abi fanöudu, u musu ta da de taanga, söseei u musu ta heepi de u de ku Jehovah sa dë mati go dou. A di seei vers dë, Gadu ta piki dee sëmbë fëën taa de musu ta hoi di Saba daka. U bi lei taa hii fa wa ta hoi di Saba daka a di ten fuu aki möön, tökuseei u sa lei wan fanöudu soni fëën jeti. U bi lei tu taa u musu seeka soni sö taa u sa ta du soni da Jehovah hiniwan daka. Te u ta du dee soni aki, nöö u ta lei taa u ta mbei möiti fuu sa dë santa, kumafa Leifitiki 19:2 ku 1 Petuisi 1:15 ta taki.

² A di woto aki, woo taki u woto vers u Leifitiki kapitë 19. Woo si unfa musu libi ku dee sëmbë dee dë ku suwaki, unfa u musu lobi woto sëmbë, söseei taa wa musu ganjan sëmbë te a nama ku möni soni. U kë dë santa leti kamafa Gadu dë santa. Fëën mbei boo luku andi u sa lei.

3-4. Andi Leifitiki 19:14 ta taki u di fasi fa dee Isaëli sëmbë bi musu libi ku dee bookojesima ku dee bookowojoma?

³ Lesi Leifitiki 19:14. Jehovah bi kë taa dee sëmbë fëën bi musu libi bunu ku dee sëmbë dee dë ku suwaki. Jehovah bi piki de taa de an musu fuuku wan bookojesima. U di te wan sëmbë fuuku wan bookojesima, nöö a dë taa  de ta taki taa de o du wan hogi ku ën, nasö taa soni musu miti ën. Di soni aki hogi seei, u di di bookojesima an sa jei andi sëmbë ta taki, nöö an o sa hopo taki da hënseei.

⁴ Boiti di dë, a vers 14 u ta lei taa dee dinima u Gadu an bi musu „buta wan soni a pasi di sa mbei wan bookowojoma naki futu kai.” Wan buku ta taki u bookowojoma, bookojesima, ku sëmbë di lan taa: „Sëmbë an bi ta libi bunu ku dee lö sëmbë aki a di pisiwata u Isaëli.” I bi abi sëmbë di bi ta buta soni a pasi u wan bookowojoma naki futu kai. De bi ta du di soni aki u di de bi kë dëën makei, nasö u di de bi kë ta mbei ën fa. Di soni dë an bunu seepiseepi! Di wëti di sikifi a vers 14, ta lei u taa Jehovah bi heepi dee sëmbë fëën u de fusutan taa de musu ta fii da dee suwaki sëmbë.

5. Unfa u sa lei taa u ta fii da dee suwaki sëmbë?

⁵ Jesosi bi ta fii da dee suwaki sëmbë. Pakisei di buka di a bi manda da Johanisi di Dopuma. A bi manda piki ën taa: „Un taki dëën taa bookowojo sëmbë ko ta si soni, lan sëmbë ko ta waka, tjinama ta ko bunu, bookojesima ko ta jei soni, dëdë sëmbë ta weki baka a dëdë.” Nöö fa hii dee sëmbë dee bi sai dë si andi Jesosi du, „nöö hën de tuu gafa Gadu seei” (Luk. 7:20-22; 18:43). Keesitu sëmbë kë djeesi Jesosi a di fasi fa a bi ta fii da dee suwaki sëmbë. Fëën mbei u kë libi bunu ku dee suwaki sëmbë, söseei u kë hoi pasensi ku de. An dë u taki taa Jehovah an da u di makiti fuu du foombo wooko kuma Jesosi. Ma u abi di gaandi u konda da dee bookowojoma taa a di Paladëisi dee bookowojoma o ko ta si soni. Söseei woo sa heepi sëmbë u de ko dë mati u Jehovah (Luk. 4:18). Di bunu buka aki ta mbei sömëni sëmbë ta gafa Gadu.

6. Unfa Leifitiki kapitë 19 ta heepi u fuu fusutan dee Teni Wëti möön bunu?

⁶ So vers a Leifitiki kapitë 19 ta taki möön fini u dee soni dee bi sikifi a dee  Teni Wëti. Di u aiti wëti taki taa: „Wan musu fufuu” (Ëki. 20:15). Wan sëmbë sa pakisei taa ee an ta tei woto sëmbë soni, nöö hën da a ta hoi di wëti dë kaa. Ma hii fa a sa dë sö, tökuseei a sa pasa taa a sa fufuu a wan woto fasi.

7. Unfa a sa pasa taa wan seisonima fufuu soni?

⁷ Kandë wan sëmbë di ta sei soni sa pakisei taa an fufuu wan daka. Ma hii juu a ta du soni a wan leti fasi te a ta seeka möni soni ö? Jehovah bi taki a Leifitiki 19:35, 36 taa: „Wan musu ta ganjan wotowan te un ta wegi soni da de nasö te un ta maaka soni da de. Dee wegi ku dee wegisitonu fuunu musu dë soifi. Dee gaan baki ku dee piki buketi di un ta tei ta maaka soni musu dë soifi.” Fëën mbei u sa taki taa wan sëmbë di ta sei soni di ta wooko ku wan wegi nasö wan woto soni di an dë soifi, ta fufuu. Te u luku dee woto vers u Leifitiki kapitë 19, nöö u ta si taa sö di soni aki dë tuu.

8. Unfa Leifitiki 19:11-13 bi heepi dee Dju u de hoi di u aiti wëti, nöö unfa useei sa feni wini fëën?

⁸ Lesi Leifitiki 19:11-13. Te u luku bigi u Leifitiki 19:11, nöö a ta taki dë taa: „Wan musu fufuu.” Vers 13 ta taki unfa fufuu nama ku di ganjan di wan seisonima ta ganjan wotowan. Di vers dë ta taki taa: „Wan musu ganjan wotowan.” Fëën mbei u sa taki taa ee wan seisonima ta ganjan wotowan, nöö hën da a ta fufuu. Dee woto soni dee kai a di buku Leifitiki bi ta heepi dee Dju u de ko fusutan unfa de musu libi ku di u aiti wëti, di bi ta taki taa de an musu fufuu. Useei sa feni wini fëën tu, te u ta buta pakisei a di fasi fa Jehovah ta si fufuu, nasö di ganjan di wan sëmbë ta ganjan wotowan. Wë u sa hakisi useei dee soni aki: ’Wan soni dë a mi libi di mi musu tooka te mi luku Leifitiki 19:11-13 ö? Soni dë di mi musu tooka a di fasi fa mi ta du wooko soni nasö möni soni ö?’

9. Unfa di wëti di bi sikifi a Leifitiki 19:13 bi ta heepi dee wookoma?

⁹ Wan woto fasi dë fa wan Keesitu sëmbë musu lei taa an ta ganjan wotowan. Leifitiki 19:13 ta taki go dou taa: „Te un musu paka wan wookoma da di wooko di a du, nöö wan musu hoi di möni fëën hii di ndeti u te mamate.” A Isaëli hia sëmbë bi ta wooko goon da sëmbë, nöö de bi musu paka de a kaba u hiniwan daka. Ee di sëmbë an bi paka di wookoma di daka dë, nöö di wookoma an bi o abi möni u sölugu dee sëmbë fëën di daka dë. Jehovah bi taki taa: „A dë ku di mëni taa joo dëën di möni fëën, biga a abi ën fanöudu gaanfa seei.”​—Deto. 24:14, 15; Mat. 20:8.

10. Andi u sa lei a Leifitiki 19:13?

¹⁰ A di ten aki de an ta paka so wookoma hiniwan daka, ma de ta paka de wan pasi nasö tu pasi a wan liba. Tökuseei di soni di sikifi a Leifitiki 19:13 dë da di ten fuu aki jeti. So basi ta paka dee wookoma u de biti möni möön fa de musu ta paka de. De ta sabi taa dee wookoma aki an ta abi woto fasi u du so juu, nöö de o wooko go dou hii fa di möni di de o feni an hia. A sö wan fasi di basi an ta da di wookoma ’di möni fëën’. Wan Keesitu sëmbë di tei sëmbë a wooko, musu hoi di soni aki a pakisei. Boo luku andi u sa lei jeti a Leifitiki kapitë 19.

11-12. Un fanöudu soni Jesosi bi taki di u sa feni a Leifitiki 19:17, 18 tu?

¹¹ Gadu an ta piki u nöö taa wa musu ta du hogi ku wotowan. U ta si di soni aki a di soni di sikifi a Leifitiki 19:17, 18.  (Lesi ën.) A taki dë taa: „Un musu lobi wotowan kumafa un lobi unuseei.” Wan Keesitu sëmbë musu du di soni aki ee a kë taa Gadu wai ku ën.

¹² Jesosi bi lei taa di wëti di sikifi a Leifitiki 19:18 dë fanöudu seei. Wan Faliseima bi hakisi Jesosi taa: „Wë nöö fa Mosesi sikifi dee wëti u Gadu buta a di Buku, nöö undi u de da di möön hebi wan u de tuu?” Jesosi bi piki taa di möön hebi wan, hën da i musu lobi Jehovah ku hii i hati ku hii i libi, ku hii i fusutan. Baka di dë Jesosi toona taki di soni di sikifi a Leifitiki 19:18. A bi taki taa: „Wan otowan dë leti nëën baka, hën da i musu lobi di otowan fii leti kumafa i lobi i seei” (Mat. 22:35-40). Sömëni fasi dë fa u sa lei taa u lobi dee wotowan fuu. U sa ko sabi so u dee fasi aki te u buta pakisei a Leifitiki kapitë 19.

13. Unfa di woto u Josëfu ta heepi u fuu ko fusutan di soni di sikifi a Leifitiki 19:18 möön bunu?

¹³ Wan u dee fasi fa u sa lei taa u lobi dee wotowan fuu, hën da te u ta libi ku di soni di sikifi a Leifitiki 19:18. A ta taki taa: „Te wan sëmbë du hogi ku unu, nöö wan musu du hogi ku ën baka, söseei wan musu hoi dee wotowan fuunu a bëë.” Sömëni fuu sabi sëmbë kandë a wooko, a siköö, nasö kandë a di famii fuu, di bi hoi wan wotowan a bëë. So juu de hoi di wotowan u de a bëë sömëni jaa longi seei! Hoi a pakisei taa dee teni baaa u Josëfu bi hoi ën bëë, nöö di soni dë mbei te u kaba fëën de bi libi hogi ku ën (Ken. 37:2-8, 25-28). Ma Josëfu an bi toona libi hogi ku de baka! Di di okasi bi dou faa bi sa toona du hogi ku de baka, hën a bi lei taa a bi abi tjalihati u de. Josëfu an bi hoi dee baaa fëën a bëë. Ma a bi du di soni di sikifi a Leifitiki 19:18.​—Ken. 50:19-21.

14. Faandi mbei u sa taki taa dee mama wëti dee dë a Leifitiki 19:18 dë da u a di ten aki jeti?

¹⁴ Keesitu sëmbë musu djeesi Josëfu ee de kë u Gadu wai ku de. Josëfu an bi du hogi ku dee baaa fëën baka, söseei an bi hoi de a bëë. Di soni dë ta kai ku di fasi fa Jesosi bi lei dee bakama fëën u de begi. A di begi dë Jesosi bi taki taa u musu ta  da wotowan paadon (Mat. 6:9, 12). Apösutu Paulosu bi piki dee Keesitu sëmbë taa: „Un dee lobi mati u mi dë, un haika e. Wan musu paka hogi ku hogi baka” (Lom. 12:19). A bi piki de tu taa: „Un musu hoi pasensi da unuseei ta da unuseei paadon ku hii unu hati, aluwasi un feni taa wan wotowan du wan soni di hati unu” (Kol. 3:13). Dee mama wëti u Jehovah an ta tooka. Dee mama wëti dee u sa feni a Leifitiki 19:18 dë da u a di ten aki jeti.

15. Un woto u sa konda u lei taa an bunu o hoi wotowan a bëë?

¹⁵ Boo luku wan woto. Te wan sëmbë du wan soni di hati wan wotowan, nöö a dë kuma te wan soni koti wan sëmbë. So koti buka ta hogi, ma so u de an ta hogi sö. Kandë te wan sëmbë ta koti guluntu, nöö a sa misi koti hënseei a finga. Hii fa di soni aki sa hati, ma tökuseei an o hati di sëmbë u wan longi pisiten. Baka wan nasö tu daka sö, nöö kandë an o pena sabi möön naasë di faka bi koti ën. Sö nöö a sa dë taa so soni di sëmbë ta du ku u an ta hogi sö. Kandë wan mati fuu taki wan soni nasö du wan soni di hati u, ma an ta taanga da u fuu dëën paadon wantewante. Ma te wan soni koti u, hën di koti buka hogi, nöö kandë u musu go a wan data faa nai di koti buka tapa, söseei a o dë faa tapëën ku wan soni. Ee u ta panjanpanjan di koti buka, ta lobi maun nëën hii juu, nöö a sa tei möön longi faa bëtë, nasö a sa ko möön hogi seei. Ma a tjali taa so sëmbë ta du di wan seei soni aki te wan sëmbë du wan soni di hati ën gaanfa seei. Kandë a ta pakisei unfa di soni di di sëmbë bi du ku ën hogi tjika. Ma ee hën wan sëmbë ta hoi wotowan a bëë, nöö a sa mbei soni ko möön hogi da hënseei. Fëën mbei a möön bunu fuu du di soni di sikifi a Leifitiki 19:18!

16. Unfa Jehovah bi kë taa dee Isaëli sëmbë bi musu libi ku dee woto köndë sëmbë te u luku Leifitiki 19:33, 34, nöö andi u sa lei u di soni dë?

¹⁶ Di Jehovah bi piki dee Isaëli sëmbë taa de musu ta lobi dee wotowan u de, nöö an bi kë taki taa de bi musu ta lobi dee Isaeli sëmbë wanwan. Ma de bi musu lobi hii sëmbë, te kisi dee woto köndë sëmbë dee bi ta libi ku de. U ta lesi di soni aki a Leifitiki 19:33, 34. (Lesi ën.) De bi musu libi ku dee woto köndë sëmbë  kuma de da sëmbë u di köndë u de seei, söseei de bi musu lobi de kumafa de lobi deseei. Di Wëti bi ta taki taa dee Isaëli sëmbë bi musu disa soni u njan a di goon u de da dee woto köndë sëmbë ku dee pooti sëmbë tuu (Leif. 19:9, 10). Keesitu sëmbë a di ten aki musu ta wooko ku di mama wëti aki tu (Luk. 10:30-37). Na un fasi? Milionmilion sëmbë ta foloisi go libi a woto köndë, a kan taa i sabi so u dee sëmbë aki. A bi o dë wan bunu soni u lesipeki dee lö sëmbë aki.

17-18. (a) Andi Leifitiki 19:2 ku 1 Petuisi 1:15 ta da u taanga fuu du? (b) Un fanöudu wooko apösutu Petuisi bi da u taanga fuu du?

¹⁷ Leifitiki 19:2 ku 1 Petuisi 1:15 ta da dee sëmbë u Gadu taanga u de dë santa. Sömëni woto tëkisi a Leifitiki kapitë 19 sa heepi u fuu ko si andi u musu du u Gadu feni u u bunu. U bi taki u so soni di ta lei u bunu soni di u sa ta du ku soni di wa musu ta du. * Dee Giiki buku u Bëibel ta lei taa Jehovah kë fuu ta libi ku dee mama wëti aki jeti. Ma apösutu Petuisi bi taki wan soni jeti.

¹⁸ U sa ta dini Jehovah a wan bunu fasi, söseei u sa ta du bunu soni da wotowan, ma wan fanöudu soni dë di Petuisi ta da u taanga fuu du. Ufö Petuisi bi da u taanga fuu ko dë santa, hën a bi taki taa: „Un musu seeka unuseei fuun wooko taanga” (1 Pet. 1:13, 15). Fuun pei wooko Petuisi bi ta taki? Wë a bi taki taa dee salufu baaa u Keesitu bi o ’konda da sëmbë fa Gadu bumbuu tjika, ta gafëën. Biga a kai de puu a dungu’ (1 Pet. 2:9). Hii Keesitu sëmbë abi di gaandi u du di fanöudu wooko aki, u di hën da di wooko di ta heepi sëmbë möön gaanfa a di ten aki. Wan gaandi seei u abi fuu sa ta peleiki hii juu, söseei fuu sa ta lei sëmbë soni u Bëibel (Maik. 13:10). Te u ta du dee soni dee sikifi a Leifitiki kapitë 19, nöö u ta lei taa u lobi di Gadu fuu ku woto sëmbë tuu. Söseei u ta lei taa u kë dë sëmbë di santa.