Te u luku ën bunu, nöö di Bëibel da wan gaandi buku seei. Unfa a gaandi tjika? De bi bigi sikifi di Bëibel söwan 3500 jaa pasa. Di ten dë bi dë di wan seei ten di famii Shang di bi abi makiti seei, bi ta tii di köndë de kai China, söseei a bi dë söwan 1000 jaa ufö de bigi ku di Buda biibi a India. —Luku di pisi „ Soni di u musu sabi u di Bëibel”.

Ee sëmbë kë feni heepi a wan buku, nöö de musu sa fusutëën, söseei de musu sa si fa a nama ku de tjika. Sö wan buku wë di Bëibel dë. A ta lei u dee möön fanöudu soni di sëmbë ta kë ko sabi.

I bi hakisi iseei wan daka kaa faandi mbei u dë a goonliba u? Di soni aki sömëni sëmbë ta hakisi deseei sensi di libisëmbë dë a goonliba, te kuma tide. U sa ko sabi faandi mbei libisëmbë dë a goonliba te u lesi dee tu fosu kapitel u di fosu buku u di Bëibel de kai Kenesesi. Di Bëibel buku dë ta taki unfa soni bi dë a „di bigi” milionmilion jaa pasa, di Gadu mbei dee teeja, di sonu, di goonliba ku dee woto soni dee dë a mundu ala (Kenesesi 1:1). Baka di dë, a ta konda fa Gadu mbei dee soni pikipiki. A ta konda fa Gadu mbei di goonliba ko toon wan kamian ka u sa libi, fa dee peipei soni dee dë a goonliba ko a libi, fa libisëmbë du ko a goonliba, söseei a ta konda da u faandi mbei Gadu mbei hii dee soni aki buta a goonliba.

Di Bëibel ta da u lai di sa heepi u ku dee bookohedi dee u ta abi hiniwan daka. Dee soni di a ta piki u fuu du an taanga u fusutan. U sa taki di soni aki u tu soni hedi.

Di fosu soni, hën da di Bëibel ta taki soni a wan fasi di dë gbelingbelin u fusutan, söseei a wan fasi di ta hai sëmbë. De an sikifi wöutu a di Bëibel di wa sa fusutan andi de kë taki, ma de sikifi wöutu di u sa fusutan gbelingbelin. De sikifi dee soni dee bi o taanga u fusutan kumafa dee sëmbë ta fan a di ten aki.

Jesosi bi ta konda woto di an bi taanga u fusutan da dee sëmbë. A bi ta tei dee soni di de bi sabi u konda dee woto dë u lei de wan soni di bi o dou de hati. U ta feni sömëni u dee woto dë a di taki di Jesosi bi hoi a wan kuun liba, di sikifi a kapitel 5 te go miti 7 u di Bëibel buku Mateosi. Wan sëmbë bi kai di taki dë „wan taki di ta heepi sëmbë”, nöö a bi taki taa Jesosi an bi hoi di taki dë „u fuu u hedi ku  sömëni soni, ma u heepi u u tja useei a wan bunu fasi”. I sa lesi dee kapitel aki a 15 te go miti 20 miniti dendu, nöö joo si taa dee soni di Jesosi bi taki an taanga u fusutan, söseei taa de ta dou sëmbë hati.

Wan woto soni di mbei taa di Bëibel an taanga u fusutan da dee soni dee sikifi nëën. An dë wan buku ka de sikifi anasi woto nasö kontu. Ma a dë kumafa di buku The World Book Encyclopedia ta taki, taa di Bëibel ta taki soni u „nëbai sëmbë, söseei u sëmbë kuma u aki”, a ta taki u dee „fuka di bi ta miti de, dee soni de bi kë a de libi, dee föutu de bi mbei, söseei dee bunu soni di de bi du”. Dee woto u dee sëmbë dee sikifi a Bëibel an taanga u fusutan, söseei u sa lei sömëni soni a de.—Loomë 15:4.

Fii sa fusutan dee soni dee sikifi a wan buku, nöö di buku musu sikifi a wan töngö di i sabi. A di ten aki, di Bëibel musu u dë a wan töngö di i sa fusutan, aluwasi naasë i ta libi nasö un pei köndë sëmbë da i. Luku un möiti sëmbë mbei u hii sëmbë sa feni di Bëibel.

De puu di Bëibel ko a peipei töngö. De bi sikifi di Bëibel fosu a Hebelejëntöngö, a Alamëitöngö, söseei a Giikitöngö. Di soni dë bi mbei taa sömëni sëmbë an bi sa lesi ën. Sëmbë di ta puu buku ko a peipei töngö bi mbei taanga möiti u de bi sa puu di Bëibel ko a peipei töngö. U di de bi mbei taanga möiti, mbei hii di Bëibel nasö wan pisi fëën dë u feni a möön leki 2700 töngö. Di soni aki kë taki taa 90 procent u dee sëmbë dee dë a goonliba sa lesi ee wan pisi u di Bëibel seei, a di u de mamabëë töngö.

De mbei hia Bëibel. De bi sikifi di fosu Bëibel a mbeti kakisa liba, nasö a wan soni de ta kai papirus, nöö de bi sa poi hesihesi. Ee de bi kë taa woto sëmbë feni di Bëibel lesi, nöö de bi musu toona sikifi de baka. Ma di soni aki bi o dii seei, nöö gaansë u sëmbë an bi o abi möni tjika u bai de. Söwan 550 jaa pasa, hën di womi de kai Gutenberg bi feni wan njunjun fasi u doloki buku, nöö di njunjun fasi aki bi mbei di Bëibel ko paaja möön hesi. Sëmbë di ta öndösuku soni bi taki taa möön leki feifi dusu milion Bëibel, nasö pisi fëën paati kaa.

Na wan woto keiki buku di de mbei, dë kuma di Bëibel. U ta si gbelingbelin taa di Bëibel da wan buku di u musu ko fusutan. Ma hii fa a dë sö, a sa taanga u fusutëën. Ma soni dë di sa heepi i. Naasë i sa feni heepi? Nöö un wini fëën joo feni? Joo ko sabi dee soni aki a di woto di ta ko.