1-3. (a) Faandi mbei dee pakisei u Jehovah ku di töngö di a ta fan, hei möön dee pakisei fuu ku dee töngö dee libisëmbë ta fan? (b) Andi woo lei a di woto aki?

JEHOVAH bi kë taa woto soni dë a libi tu, kumafa hënseei dë a libi, söseei a bi kë taa de musu ta dë waiwai tu. Fëën mbei a mbei dee ëngëli, hën bakaten a mbei libisëmbë (Psalöm 36:9; 1 Timoteo 1:11). Di fosu sëmbë di Jehovah mbei, da di sëmbë di apösutu Johanisi bi kai „di Wöutu” (Johanisi 1:1; Akoalimbo 3:14). Di sëmbë dë da Jesosi. Jehovah bi ta konda dee soni dee a bi abi a pakisei da Jesosi, söseei a bi ta konda dëën unfa a ta fii (Johanisi 1:14, 17; Kolosën 1:15). Apösutu Paulosu bi taki taa dee ëngëli seei abi wan töngö di de ta fan, ma di töngö dë an dë kuma dee töngö dee libisëmbë ta fan.—1 Kolenti 13:1.

² Jehovah sabi hii soni u dee milionmilion ëngëli ku dee libisëmbë dee a mbei. A sa haika dee milionmilion begi dee sëmbë ta begi ën a di wan seei ten, nöö a ta fusutan dee begi u de, aluwasi un töngö de ta fan. A di wan seei ten te Jehovah ta haika dee begi dë, a ta fan ku dee ëngëli u piki de andi de musu du. Ee Jehovah sa du hii dee soni aki, nöö dee pakisei fëën, ku di töngö di a ta fan musu u hei möön dee pakisei fuu ku dee töngö dee libisëmbë ta fan. (Lesi Jesaaja 55:8, 9.) Fëën mbei te a ta fan ku libisëmbë, nöö a ta fan a sö wan fasi taa u sa fusutëën.

 ³ A di woto aki, woo lei unfa Jehovah ta fan gbelingbelin ku libisëmbë u de sa fusutëën. Woo si tu taa Jehovah ta tooka di fasi fa a ta fan, te a dë fanöudu.

4. (a) Un töngö Jehovah bi ta fan ku Mosesi, ku Samuëli, söseei ku Dafiti? (b) Andi sikifi a di Bëibel?

⁴ A kan taa di töngö di Jehovah bi ta fan ku di fosu womi Adam a di djai u Eden, bi dë di Hebelejëntöngö di de bi ta fan na awooten. Bakaten Jehovah bi ta fan ku womi kuma Mosesi, Samuëli, ku Dafiti. Hii fa dee womi aki bi sikifi soni kumafa deseei bi o taki ën a di Hebelejëntöngö, söseei a di u de fasi fa de bi ta sikifi soni, tökuseei de bi sikifi dee pakisei u Gadu. De bi sikifi soni di Jehovah seei bi taki, söseei de bi sikifi soni u di fasi fa a bi ta libi ku dee sëmbë fëën. Di Bëibel ta taki soni u di fasi fa dee dinima u Jehovah bi abi biibi, söseei fa de bi lobi Gadu tjika. A ta taki tu u dee föutu di de bi mbei, ku dee ten di de an bi hoi deseei a Gadu. Hii dee soni dë tuu de bi sikifi, sö taa u sa lei soni a de.—Loomë 15:4.

5. A Hebelejëntöngö nöö Gadu bi ta fan ku libisëmbë u?

⁵ Na a Hebelejëntöngö nöö Jehovah bi ta fan ku libisëmbë. Di dee Isaëli sëmbë bi kumutu a katibo a Babilon, nöö so u de bi ta fan Alamëitöngö. Kandë di soni dë bi mbei Jehovah mbei Daniëli, Jelemia, ku Ësala sikifi so pisi u di Bëibel buta na Alamëitöngö. *

6. Faandi mbei de bi puu dee Hebelejën Buku u Bëibel buta ko a Giikitöngö?

⁶ Na awooten, di tiima u Giikiköndë de kai Alexander bi feti wini gaansë u dee köndë u goonliba tja ko buta a di tii fëën basu. Fëën mbei di Giikitöngö di de bi ta kai Koine bi ko dë di töngö di de bi ta fan a gaansë u dee köndë u goonliba. Sömëni u dee Dju bi ko ta fan di Giikitöngö, hën bakaten de puu di pisi u Bëibel di sikifi a Hebelejëntöngö buta ko a Giikitöngö. Di Bëibel dë hën de ta kai di Septuaginta. A bi dë di fosu pasi di de puu di Bëibel ko a wan woto töngö, nöö a bi dë wan u dee Bëibel di sëmbë bi o möön abi fanöudu. Wan tu sëmbë di sabi soni u Bëibel ta biibi taa 72 sëmbë bi wooko makandi u sikifi di Septuaginta. * (Luku di pisi a basu.) So sëmbë bi puu hii dee pikipiki soni di de bi sikifi a dee Hebelejën buku buta ko a Giikitöngö, ma wotowan an bi du di soni dë. Ma hii fa a bi dë sö, dee Dju dee bi ta fan Giikitöngö ku dee Keesitu sëmbë a di ten dë, bi ta biibi taa di Septuaginta hën bi dë di Wöutu u Gadu.

7. Na un töngö Jesosi bi ta lei dee bakama fëën soni?

⁷ A bi sa dë sö taa di Jesosi bi dë a goonliba aki a bi ta fan Hebelejëntöngö (Johanisi 19:20; 20:16; Tjabukama 26:14). Kandë a bi ta taki so u dee soni dee sëmbë bi lo’ u taki na Alamëitöngö a di ten dë. Jesosi bi sa’ u fan di Hebelejëntöngö di Mosesi ku dee woto tjabukama bi ta fan na awooten. A di töngö dë de bi ta lesi soni a dee keiki wosu u dee Dju hiniwan wiki (Lukasi 4:17-19; 24:44, 45; Tjabukama 15:21). Hii fa sëmbë bi ta fan Giikitöngö ku Latijntöngö a di ten u Jesosi, tökuseei di Bëibel an ta taki ee Jesosi seei bi ta fan dee töngö dë.

8, 9. Unfa a du ko taa sömëni Keesitu sëmbë bi ta fan Giikitöngö, nöö andi di soni aki ta lei u u Jehovah?

⁸ Dee fosu sëmbë dee ko toon bakama u Jesosi bi ta fan di Hebelejëntöngö, ma baka di Jesosi dëdë, nöö sëmbë di bi ko toon bakama fëën bi ta fan woto töngö tu. (Lesi Tjabukama 6:1.) Di de bigi paaja di bunu buka, nöö möönmöön sömëni Keesitu sëmbë bi ta fan di Giikitöngö, ma de an bi ta fan di Hebelejëntöngö sö möön.  U di di Giikitöngö bi dë di töngö di de bi ta möön fan a di ten dë, mbei de bi sikifi dee buku u Bëibel kuma Mateosi, Maikusi, Lukasi ku Johanisi ko buta a Giikitöngö. * (Luku di pisi a basu.) Apösutu Paulosu seei bi sikifi dee biifi fëën a Giikitöngö, nöö woto buku u Bëibel bi sikifi a Giikitöngö tu.

⁹ Di dee sëmbë dee bi sikifi dee Giiki buku u Bëibel bi ta sikifi so u dee pisi u dee Hebelejën buku, nöö de bi lo’ u tei ën puu a di Septuaginta. So juu dee pisi di de bi ta tei puu a di Septuaginta bi ta tooka pikisö ku di fasi fa de bi sikifi ën a di Hebelejëntöngö. Ma tökuseei dee Bëibel buku di zöndu libisëmbë buta ko a woto töngö, dë wan pisi u di Bëibel nöunöu. Di soni aki ta lei u taa Jehovah an ta si wan töngö, nasö wan fasi fa sëmbë kiija, bunu möön di wotowan.—Lesi Tjabukama 10:34.

10. Andi u ko fusutan u di fasi fa Jehovah ta fan ku libisëmbë?

¹⁰ U ko fusutan taa, te Jehovah ta fan ku libisëmbë, nöö a ta fiti hënseei a de. An ta suku fuu sabi wan apaiti töngö ufö u sa ko sabi ën, nasö fuu sa ko sabi dee soni dee a abi a pakisei u du. (Lesi Sakalia 8:23; Akoalimbo 7:9, 10.) Söseei u ko fusutan tu taa Jehovah bi mbei sëmbë sikifi di Bëibel, ma a bi da de pasi u de sikifi dee pakisei fëën kumafa de seei bi o taki ën.

11. Faandi mbei an taanga da Jehovah u fusutan te sëmbë ta fan ku ën a peipei töngö?

¹¹ Libisëmbë ta fan peipei töngö, ma an taanga da Jehovah u fusutan hii dee peipei töngö dë. Unfa u du sabi di soni aki? Di Bëibel ta taki u wan tu soni nöö di Jesosi bi taki a di Hebelejëntöngö (Mateosi 27:46; Maikusi 5:41; 7:34; 14:36). Ma Jehovah bi mbei sëmbë sikifi dee soni dee Jesosi bi taki, söseei a bi mbei de puu de buta ko a Giikitöngö. Bakaten a mbei de puu de ko a woto töngö tu. Sömëni pasi dee Dju sëmbë ku dee Keesitu sëmbë bi toona sikifi di Wöutu u Gadu buta ko a woto pampia, nöö fëën mbei an bi kaba a sösö. Dee pisi u Bëibel aki hën de puu ko a sömëni woto töngö. Söwan 400 jaa baka Keesitu, hën John Chrysostom taki taa de bi ta puu dee soni dee Jesosi bi ta lei wotowan, buta ko a di töngö u dee Silia sëmbë, dee Egepiti sëmbë, dee sëmbë u India, dee Pëlsia sëmbë, söseei a di töngö u dee Etiopia sëmbë, ku sömëni woto töngö jeti.

12. Un möiti sëmbë bi mbei u kaba di Bëibel a sösö?

¹² A di ten di pasa, sëmbë bi dë di an bi lobi di Bëibel. Fëën mbei de bi ta du soni u tapa dee sëmbë dee ta puu di Bëibel ko a woto töngö, söseei de bi ta tapa sëmbë u de an paajëën. Baka söwan 300 jaa di de pai Jesosi, hën di Gaan Könu u Loomë de kai Diocletian bi taki taa de musu tjuma hii dee Bëibel tuu kaba a sösö.  Söwan 1200 jaa baka di dë, hën wan womi de kai William Tyndale bi bigi puu di Bëibel buta ko a Ingisitöngö. Di womi aki bi taki taa ee Gadu bi dëën pasi faa libi longi, nöö a bi o mbei taa wan womi mii di ta kiija mbeti seei ko sabi soni u di Bëibel möön wan paiti. Ma u di de du ku Tyndale, mbei a bi musu fusi kumutu a Ingisiköndë, sö taa a bi sa puu di Bëibel ko a Ingisitöngö, nöö a doloki ën tu. Hii fa dee hedima u keiki bi mbei möiti u tjuma hii dee Bëibel di de bi sa feni, tökuseei sömëni sëmbë bi feni di Bëibel di Tyndale bi puu ko a Ingisitöngö. Te u kaba fëën, de bi tai Tyndale a gangaa kii, hën de tjumëën a wan posu. Ma di Bëibel di a bi puu ko a Ingisitöngö bi dë jeti. Nöö ku di Bëibel dë de wooko u puu wan woto Bëibel buta ko a Ingisitöngö di de ta kai King James Version.—Lesi 2 Timoteo 2:9.

13. Andi di öndösuku di de bi öndösuku dee Bëibel u fesiten ta lei?

¹³ A dë sö tuu taa a dee awoo Bëibel, de bi mbei pikipiki föutu. Hii fa a dë sö, dee sëmbë dee ta öndösuku soni u Bëibel bi öndösuku dusudusu u dee Bëibel di de bi sikifi a fesiten ku dee fosu Bëibel di de bi puu ko a woto töngö. Baka di de bi maaka de luku ku di fosu Bëibel, hën de bi si taa wan tu tëkisi nöö bi tooka pikisö, nöö dee föutu an bi bigi sö. Ma di bosikopu u Bëibel an bi tooka. Dee soni di de bi öndösuku bi heepi sëmbë di bi kë sabi soni u Bëibel, u de dë seiki taa di Bëibel di de abi tide, da di Wöutu u Gadu.—Jesaaja 40:8. * (Luku di pisi a basu.)

14. Unfa di Bëibel dë u feni tjika?

¹⁴ Hii fa sömëni sëmbë bi du soni u tapa sëmbë u de an puu di Bëibel ko a woto töngö, tökuseei de bi puu ën ko a möön leki 2800 töngö. A hii së i sa feni di Bëibel. Hii fa te a hia sëmbë an ta biibi a Gadu, tökuseei di Wöutu fëën da di buku di de paaja möön gaanfa a hii së u goonliba. So Bëibel di de puu ko a woto töngö taanga u lesi, söseei de an puu so u de ko soifi kumafa de musu dë. Ma tökuseei hii de tuu ta taki soni u dee soni dee Gadu paamusi libisëmbë, söseei de ta taki soni u di libi u teego.

15. (a) Unfa a du ko taa dee buku fuu tooka sensi di jaa 1919? (b) Faandi mbei de ta sikifi dee buku fuu a Ingisitöngö fosu?

¹⁵ A di jaa 1919, wan piki kulupu u sëmbë di bi ta öndösuku soni u Bëibel bi ko toon „di köni saafu di dë u futoou”. A di ten dë, di saafu di dë u futoou bi ta fan ku dee sëmbë u Gadu a Ingisitöngö möön gaanfa (Mateosi 24:45). Ma a di ten aki, de ta tja buku di nama ku soni u Bëibel ko a döö a möön leki 700 töngö. Söseei sëmbë ta möön fan Ingisitöngö a dee wooko kamian ku dee siköö, nöö hia sëmbë sabi di töngö aki,  kumafa sëmbë bi sabi di Giikitöngö a fesiten. Fëën mbei de ta sikifi dee buku fuu a Ingisitöngö fosu, nöö bakaten de ta puu de ko a woto töngö.

16, 17. (a) Andi dee sëmbë u Gadu bi abi fanöudu? (b) Unfa de bi da u di soni di u bi abi fanöudu? (c) Andi da di soni di Baaa Knorr bi kë seei?

¹⁶ Hii dee soni dee sikifi a dee buku fuu, da soni di tei puu a Bëibel. A di ten di pasa, dee sëmbë u Gadu bi ta wooko ku di King James Version. A dë wan Bëibel di de bi kaba sikifi a di jaa 1611. De bi sikifi ën kumafa sëmbë bi ta fan fosu, nöö a bi taanga u fusutan tu. Wan tu pasi nöö de bi sikifi di në u Gadu a di Bëibel aki, hii fa a dee awooten pampia lolu de bi sikifi di në u Gadu dusudusu pasi. Di King James Version bi abi föutu a dendu, söseei de bi buta tëkisi ko möön hia, hii fa dee tëkisi dë an bi dë a dee awooten pampia lolu. Di wan seei soni bi pasa ku dee woto Bëibel di de puu buta ko a Ingisitöngö.

¹⁷ U ta fusutan gbelingbelin taa dee sëmbë u Gadu bi abi wan Bëibel fanöudu di de puu ko soifi, söseei di an taanga u fusutan. Fëën mbei de seti wan kulupu sëmbë, u toona puu di Bëibel ko a wan Ingisitöngö di an taanga u fusutan. Bigi a di jaa 1950 te go miti di jaa 1960 de tja di Bëibel aki ko a döö a sikisi pisi. De bi tja di fosu pisi ko a döö a wan könklësi di de bi hoi a 2 u tanvuuwata-liba u di jaa 1950. A di könklësi dë, Baaa Knorr bi taki taa dee sëmbë u Gadu abi wan njunjun Bëibel fanöudu di dë soifi, söseei di an taanga u fusutan, nöö a musu sa heepi de u de ko sabi di tuutuu lei möön fini. De bi abi wan Bëibel fanöudu di an taanga u lesi, söseei di an taanga u fusutan. A bi musu dë kuma di wan di dee bakama u Jesosi bi sikifi. Baaa Knorr bi kë seei taa di Nyun-Grontapuvertaling heepi milionmilion sëmbë u de ko sabi Jehovah.

18. Andi bi mbei taa de bi sa puu di Bëibel ko a woto töngö?

¹⁸ A di jaa 1963, hën di soni di Baaa Knorr bi kë seei, bi ko pasa tuutuu. Di Nyun-Grontapuvertaling fu den Kresten Griki Buku fu Bijbel, bi dë u feni a Holansitöngö, Faansitöngö, Alumatöngö, Italiatöngö, Balazilitöngö, ku Sipanjölutöngö. A di jaa 1989, hën di Tii Kulupu u Jehovah Kotoigi seti wan njunjun kantoo a di hedikantoo, u heepi dee sëmbë dee ta puu Bëibel ko a woto töngö. Nöö a di jaa 2005, dee köndë dee bi ta puu Di Hei Wakitimawosu ko a dee töngö u de, bi sa bigi ta puu di Bëibel ko a dee töngö dë. Wë nöunöu hii di Nyun-Grontapuvertaling nasö pisi fëën dë u feni a möön leki 130 töngö.

19. Andi da wan apaiti soni di bi pasa a di jaa 2013, nöö andi woo taki a di woto di ta ko?

¹⁹ Di Ingisitöngö bi ko tooka sensi di ten di de bi tja di fosu Ingisi Nyun-Grontapuvertaling ko a döö. Fëën mbei a bi dë fanöudu u de sikifi di Ingisitöngö a wan fasi fa sëmbë ta fan a di ten aki. A 5 ku 6 u tinimu-liba u di jaa 2013, de bi hoi di u 129 jaa-komakandi u the Watch Tower Bible and Tract Society of Pennsylvania, nöö söwan 1.413.676 sëmbë u 31 köndë bi dë ta haika. Wan u dee baaa u di Tii Kulupu bi tja di Nyun-Grontapuvertaling ko a döö a Ingisitöngö. Dee sëmbë bi wai seei, nöö sömëni u de bi këë di de feni di Bëibel aki. Di dee baaa dee bi ta hoi dee taki bi ta lesi dee tëkisi a di njunjun Bëibel, nöö hii sëmbë bi ko si taa di Bëibel an bi taanga u lesi, söseei an bi taanga u fusutan tu. A di woto di ta ko woo taki u woto soni u di Bëibel aki, söseei woo taki unfa de ta puu ën buta ko a woto töngö tu.