Go na content

Go na table of contents

Yehovah E Lagi a Bigimemre fu Tirus

Yehovah E Lagi a Bigimemre fu Tirus

Kapitel Tinaneigi

Yehovah E Lagi a Bigimemre fu Tirus

Yesaya 23:1-18

1, 2. (a) Sortu foto Tirus fu owruten ben de? (b) San Yesaya ben taki na fesi fu Tirus?

A BEN „moi srefisrefi” èn a ben abi bogobogo fu „ibri sortu gudu” (Esekièl 27:4, 12, An American Translation). Den bigi grupu boto fu en ben e seiri na tapu se go na farawe presi. A ben „kon moi srefisrefi na ini a mindri fu a bigi se”, èn a „ben meki den kownu fu grontapu kon gudu” nanga den „warti sani” fu en (Esekièl 27:25, 33). Na ini a di fu seibi yarihondro b.G.T., dati ben de a situwâsi fu Tirus — wan foto fu Funisia na a kaba pisi fu na owstusei fu a Mindrikondre Se.

2 Toku heri esi Tirus ben sa kisi pori. Wan tu hondro yari bifo Esekièl ben taki fu en, a profeiti Yesaya ben taki na fesi fu a fadon di a fortresi disi fu Funisia sa fadon èn fu a sari di den wan di e frutrow tapu en di sari. Yesaya ben taki na fesi tu taki baka wan pisi ten Gado ben sa poti en prakseri na a foto, èn ben sa meki taki a ben sa go bun baka nanga en. Fa den wortu fu a profeiti ben kon tru? Èn san wi kan leri fu ala den sani di ben pasa nanga Tirus? Te wi e frustan krin san ben pasa nanga en èn fu san ede den sani dati ben pasa, dan dati sa tranga a bribi di wi abi na ini Yehovah èn na ini den pramisi fu en.

„¡Bari Krei, Un Sipi fu Tarsis!”

3, 4. (a) Pe Tarsis ben de, èn san Tirus ben abi fu du nanga Tarsis? (b) Fu san ede den sipiman di e du bisnis nanga Tarsis sa abi reide fu „bari krei”?

3 Na ondro a titel, „A boskopu fu warskow Tirus”, Yesaya e meki bekènti: „¡Bari krei, un sipi fu Tarsis! bika sma fufuru sani fu en nanga tranga, so taki a no de wan lanpresi moro, so taki a no de wan presi moro fu go na ini” (Yesaya 23:1a). Sma e bribi taki Tarsis ben de wan pisi fu Spanyorokondre, fara fu Tirus na a owstusei fu a Mindrikondre Se. * Ma toku den Funisiasma ben de kefalek bun sipiman, èn den sipi fu den ben bigi èn ben bun fu waka na se. Son historia skrifiman e bribi taki den Funisiasma ben de den fosiwan di ben si taki a mun abi fu du nanga frudu noso falawatra èn taki den ben gebroiki astronomia leki wan yepisani fu waka nanga sipi na se. Dati meki a langa pasi fu Tirus te go miti Tarsis no ben de wan problema gi den.

4 Na ini a ten fu Yesaya, Tirus ben bai furu sani na Tarsis di ben de farawe, kande a moro prenspari presi pe a gudu fu en ben komoto na ini wan pisi fu a historia fu en. Spanyorokondre abi mijn di ben furu nanga solfru, isri, tin nanga tra metaal. (Teki gersi Yeremia 10:9; Esekièl 27:12.) „Sipi fu Tarsis”, kande sipi fu Tirus di ben du bisnis nanga Tarsis, sa abi bun reide fu „bari krei” èn fu sari fu a pori di a lanpresi fu a kondre fu den kisi pori.

5. Pe den sipiman di e kon fu Tarsis sa yere fu a fadon fu Tirus?

5 Fa den sipiman di de na se sa yere fu a fadon fu Tirus? Yesaya e piki: „Komoto na a kondre Kitim sma tyari dati kon na krin gi den” (Yesaya 23:1b). „A kondre Kitim” kande e sori go na a èilanti Siprus, di de wan sani fu 100 kilometer westsei fu a syoro fu Funisia. Disi na a lasti presi pe den sipi fu Tarsis di e go na owstusei, e stop bifo den e doro na Tirus. Fu dati ede, te den sipiman e stop na Siprus, dan den sa kisi a nyunsu taki a lobi lanpresi fu a kondre fu den fadon. ¡Ai, den sa skreki srefisrefi! Den sa sari trutru èn sa „bari krei” fu di den lasi-ati.

6. Taki san Tirus abi fu du nanga Sidon.

6 Den sma di de na a syoro fu se fu Funisia sa lasi-ati tu. A profeiti e taki: „Tan tiri, un sma di e libi na ini a kondre di de na a syoro fu se. Den bisnisman fu Sidon, den wan di e koti se abra — den furu yu. Èn a siri fu Sihor de na tapu furu watra, a nyanyan di sma koti fu a Nijl-liba, a moni di a kisi; èn a ben tron a wini fu den nâsi” (Yesaya 23:2, 3). Den „sma di e libi na ini a kondre di de na a syoro fu se” — den birtisma fu Tirus — sa tan tiri fu di den fruwondru srefisrefi fu a fadon di Tirus fadon di de wan rampu gi en. Suma na „den bisnisman fu Sidon” di „furu” den sma disi di e libi na ini Tarsis èn e meki den kon gudu? Biginbigin, Tirus ben de wan kolonie fu a foto Sidon di ben de wan lanpresi na se, soso 35 kilometer go na noordsei. Sidon e skrifi tapu a moni fu en taki a de a mama fu Tirus. Ala di Tirus abi moro furu gudu leki Sidon, toku a de wan „umapikin fu Sidon” ete, èn den sma di e libi na ini en, e kari densrefi Sidonsma ete (Yesaya 23:12). Fu dati ede den wortu „den bisnisman fu Sidon” kande e sori go na den sma di e libi na ini Tirus èn di e du bisnis.

7. Fa bisnisman fu Sidon panya gudu?

7 Den gudu bisnisman fu Sidon di e du bisnis, e koti abra a Mindrikondre Se. Den e tyari go na furu presi a siri noso siri-nyanyan fu Sihor, a kriki di de na a moro owstusei pisi fu a Nijl-liba na ini a delta kontren fu Egipti. (Teki gersi Yeremia 2:18.) „A nyanyan di sma koti fu a Nijl-liba” wani taki so srefi tra sani di Egipti meki. Te den bisnisman disi di e waka na se, e du bisnis ini den sortu materia sani dati, dan disi e tyari furu wini kon gi den èn so srefi gi den nâsi di den e du bisnis nanga den. Den seriman fu Sidon e tyari furu moni kon na Tirus. ¡Fu tru, den sa de nanga sari te Tirus kisi pori!

8. Sortu krakti a pori fu Tirus sa abi tapu Sidon?

8 Baka dati Yesaya e taki nanga Sidon nanga den wortu: „Kisi syen, o Sidon; bika a se, o yu fortresi fu se, taki: ’Mi no kisi den pen di wan uma e kisi te a de fu meki, èn mi no meki pikin, èn mi no kweki yonkuman kon bigi, èn mi no kweki nyunwenke’” (Yesaya 23:4). Baka te Tirus sa kisi pori, dan a syoro pe a foto ben de fosi, sa sori drei èn leigi. A sa gersi leki a se e bari fu sari ede, neleki wan mama di lasi den pikin fu en èn a lasi-ati na so wan fasi dati a e taki now dati noiti a ben abi den. Sidon sa syen fu a sani di e pasa nanga na umapikin fu en.

9. ¿A sari di a pipel sari baka te Tirus fadon, sa de a srefi leki a bruya di e kon baka sortu sani di e feni presi?

9 Iya, a nyunsu taki Tirus kisi pori sa meki taki sma na ala sei e sari. Yesaya e taki: „Neleki na a nyunsu di sma yere ini a tori fu Egipti, na so tu sma sa kisi hebi pen te den e yere nyunsu fu Tirus” (Yesaya 23:5). A pen fu den wan di e sari sa de a srefi leki a pen di de a bakapisi fu a nyunsu di den yere fu Egipti. Sortu nyunsu a profeiti wani taki? Kande a kontru fu a „boskopu fu warskow Egipti” di a ben taki na fesi kaba * (Yesaya 19:1-25). Noso kande a profeiti wani taki a nyunsu fu a pori di a legre fu Farao ben kisi pori na ini a ten fu Moses, di ben tyari bruya kon na ala sei (Exodus 15:4, 5, 14-16; Yosua 2:9-11). Awansi fa a no fa, den wan di e yere a nyunsu fu a pori fu Tirus sa kisi hebi pen. Den e kisi a kari fu lon go na a farawe Tarsis fu suku kibri èn den e kisi a komando fu sori nanga tranga sten taki den e sari: „Un koti abra go na Tarsis; bari krei, un sma di e libi na ini a kondre di de na a syoro fu se.”​—Yesaya 23:6.

A De Nanga Prisiri „Sensi a Bigin fu En”

10-12. Taki fu a gudu nanga den owruten sani fu Tirus èn fu a krakti di a abi tapu trawan.

10 Tirus na wan foto fu owruten, soleki fa Yesaya e memre wi te a e aksi: „¿Disi na a foto fu unu di ben de nanga prisiri sensi den dei di pasa langa ten kaba, sensi a bigin fu en?” (Yesaya 23:7a) A historia fu Tirus pe ala sani ben e waka bun nanga en, e doro seiker te na a ten fu Yosua (Yosua 19:29). Na ini ala den yari, Tirus kon kisi barinen leki wan foto di e meki sani fu metaal èn fu grasi, èn purper ferfi. Krosi di meki fu purper fu Tirus diri srefisrefi, èn den heihei-sma e suku den diri krosi fu Tirus. (Teki gersi Esekièl 27:7, 24.) Tirus de so srefi wan bisnis kontren gi wakaman di e waka pasa drape èn wan bigi presi pe den poti sani di den e tyari fu tra kondre kon èn sani di den e tyari go na tra kondre.

11 Boiti dati, a foto tranga na srudati sei. L. Sprague de Camp e skrifi: „Ala di den Funisiasma no ben de sma di ben lobi feti spesrutu — den ben de bisnisman, no srudati — toku den ben feti gi den foto fu den nanga fayafaya deki-ati èn na wan tranga-ede fasi. Den eigifasi disi èn a makti di den sma fu Tirus ben abi na tapu se, ben meki taki den ben man kakafutu gi a legre fu Asiria, a moro trangawan fu a ten dati.”

12 Fu tru, Tirus e meki wan bigi nen na ini a kontren fu a Mindrikondre Se. „Den futu fu en ben gwenti tyari en go farawe fu tan drape leki wan dorosei-sma” (Yesaya 23:7b). Den Funisiasma e teki waka go na farawe presi èn e seti bisnispresi nanga lanpresi, di sontron e gro kon tron kolonie. Fu eksempre, Kartago, di de na a noordsei syoro fu Afrika, na wan kolonie fu Tirus. Baka ten a sa pasa Tirus èn sa strei nanga Rome fu abi krakti tapu a kontren fu a Mindrikondre Se.

A Sa Lagi a Bigimemre fu Tirus

13. Fu san ede den e poti na aksi suma e prefuru fu leisi krutu gi Tirus?

13 Na aksi di e kon now fiti te wi e prakseri den owruten sani nanga a gudu fu Tirus: „Suma na a sma di gi a rai disi fu krutu Tirus, a sma di e gi trawan kownu-ati, di den bisnisman fu en ben de prins, èn di den seriman fu en ben de den sma fu grontapu di trawan e gi grani?” (Yesaya 23:8) Suma e prefuru fu krutu a foto di poti makti sma ini posisi fu hei makti na ini den kolonie fu en èn na tra presi — èn na so fasi e tron „a sma di e gi trawan kownu-ati”? Suma e prefuru fu krutu a mamafoto di den bisnisman fu en na prins èn di den seriman fu en ben de den sma di trawan e gi grani? Maurice Chehab, di fosi ben de driktoro fu owruten sani na a National Museum fu Beirut, Libanon, ben taki: „Sensi a di fu neigi yarihondro te leki a di fu siksi yarihondro G.T., Tirus ben tan abi a prenspari posisi di Londen sabi na a bigin fu a di fu twenti yarihondro.” So bun, suma e prefuru fu krutu a foto disi?

14. Suma e leisi krutu gi Tirus, èn fu san ede?

14 A piki di Yesaya kisi na ondro a krakti fu a santa yeye sa tyari bruya kon na ini Tirus. A e taki: „Yehovah fu den legre srefi gi a rai disi, fu lagi a bigimemre fu ala moifasi, fu handri sondro lespeki nanga ala den sma fu grontapu di trawan e gi grani” (Yesaya 23:9). Fu san ede Yehovah e leisi krutu gi a gudu foto disi fu owruten? ¿A o du dati fu di den sma di e libi na ini Tirus na sma di e anbegi a falsi gado Bâ-al? ¿A o du dati fu a matifasi ede di Tirus abi nanga Iseibel — na umapikin fu Kownu Etbâ-al fu Sidon èn so srefi fu Tirus — di ben trow nanga Kownu Akab fu Israèl èn di ben kiri den profeiti fu Yehovah? (1 Kownu 16:29, 31; 18:4, 13, 19) A piki tapu ala den tu aksi na nôno. Tirus kisi krutu fu di a abi bigimemre — a meki ensrefi kon gudu na wan fasi di e du tra sma ogri, so srefi den Israèlsma. Na ini a di fu neigi yarihondro b.G.T., Yehovah ben taigi Tirus nanga tra foto nanga mofo fu a profeiti Yoèl: „Unu seri den manpikin fu Yuda nanga den manpikin fu Yerusalem na den manpikin fu den Grikisma, nanga a prakseri fu puru den farawe fu na eigi kontren fu den” (Yoèl 3:6). ¿Gado kan gi Tirus pardon fu a fasi fa a e handri nanga a pipel di A ben meki wan frubontu nanga den, leki soso bisnis gudu?

15. San Tirus sa du te Nebukadnesar wini Yerusalem?

15 A pasa di wan hondro yari pasa no sa kenki Tirus. Te a legre fu Kownu Nebukadnesar fu Babilon e pori Yerusalem na ini 607 b.G.T., dan Tirus sa breiti pasa marki: „¡Ai! ¡A [Yerusalem] broko, den doro fu den pipel! Sma sa kon na mi trutru. Mi sa kon furu — a kisi pori” (Esekièl 26:2). Tirus sa prisiri fu di a e fruwakti fu kisi wini fu a pori fu Yerusalem. Fu di a mamafoto fu Yudea no e strei moro nanga en, dan a sa fruwakti moro bisnis gi ensrefi. Yehovah sa handri sondro lespeki nanga sma di e kari densrefi „den sma . . . di trawan e gi grani”, di na wan bigimemre fasi e tanapu nanga den feanti fu a pipel fu en.

16, 17. San o pasa nanga den sma di e libi na ini Tirus te a foto e fadon? (Luku a futuwortu.)

16 Yesaya e taki go doro fu a krutu di Yehovah e krutu Tirus: „Koti a kondre fu yu abra neleki a Nijl-liba, o umapikin fu Tarsis. No wan presi de moro pe den e meki boto. A langa na anu fu en abra a se; a meki kownukondre kon bruya. Yehovah srefi gi wan komando fu feti nanga Funisia, fu pori den fortresi fu en. Èn a e taki: ’Noiti moro yu musu de nanga prisiri baka, o sma di e kisi kwinsi, a nyunwenke umapikin fu Sidon. Opo, koti abra go na Kitim srefi. Drape so srefi yu no sa feni rostu.’”​—Yesaya 23:10-12.

17 Fu san ede Yehovah e kari Tirus na „umapikin fu Tarsis”? Kande fu di Tarsis sa de a moro tranga foto, baka te Tirus lasi. * Den sma di e libi na ini Tirus di kisi pori, sa panya go na ala sei neleki wan liba di e frudu, di den syoro broko èn di a watra e lon go na ala den lagi presi fu a birti. A boskopu fu Yesaya gi na „umapikin fu Tarsis” e poti krakti na tapu, o hebi a sani sa de di o pasa nanga Tirus. Yehovah srefi e langa na anu fu en èn a e gi a komando. No wan sma kan kenki a bakapisi.

18. Fu san ede Yesaya e kari Tirus „a nyunwenke umapikin fu Sidon”, èn fa a situwâsi fu en sa kenki?

18 Yesaya e taki tu fu Tirus leki „a nyunwenke umapikin fu Sidon”, èn e sori nanga dati taki noiti na fesi, winiman fu dorosei-kondre ben teki en abra èn ben fufuru sani fu en èn taki a no de na ondro wan tra kondre ete. (Teki gersi 2 Kownu 19:21; Yesaya 47:1; Yeremia 46:11.) Ma now den sa wai en puru, èn neleki loweman, wan tu fu den sma di e libi drape sa koti abra go na Kitim, a kolonie fu Funisia. Ma toku fu di den lasi a makti fu den na ekonomia sei, dan den no sa feni rostu drape.

Den Kaldewsma Sa Fufuru Sani fu En Nanga Tranga

19, 20. Suma sa teki Tirus abra, soleki fa a profeititori e taki, èn fa a profeititori dati kon tru?

19 Sortu politiek makti sa tyari a krutu fu Yehovah kon na tapu Tirus? Yesaya e meki bekènti: „¡Luku! A kondre fu den Kaldewsma. Disi na a pipel — a ben kon na krin taki a no Asiria ben de a wan dati — den ben seti en gi den wan di e kon furutron na a woestijn. Den opo den toren fu den fu lontu wan foto; den meki den toren fu en pe sma e libi na ini, kon de fu si; sma meki a tron wan brokopresi di broko fadon. Bari krei, un sipi fu Tarsis, bika sma fufuru sani fu a fortresi fu unu nanga tranga” (Yesaya 23:13, 14). Den Kaldewsma — no den Asiriasma — sa wini Tirus. Den sa opo den toren fu den fu lontu a foto, meki den tanpresi fu Tirus kon plata, èn meki a fortresi dati fu den sipi fu Tarsis tron wan brokopresi di broko fadon.

20 Soleki fa a profeititori e sori, dan syatu baka te Yerusalem fadon, Tirus e opo ensrefi teige Babilon, èn Nebukadnesar e lontu a foto. Tirus e feti baka, fu di a e bribi taki sma no man wini en. Na a ten te Babilon lontu a foto, dan den ede fu den srudati fu Babilon „krebi” fu a griti di den helm fu den griti èn den skowru fu den „griti piri” fu a tyari di den tyari materiaal kon di den gebroiki fu bow den sani fu lontu a foto (Esekièl 29:18). A lontu di Nebukadnesar lontu a foto e kostu en furu. A pori a pisi fu a foto Tirus di de tapu faste gron, ma a no man teki a gudu fu a foto. Tirus tyari a moro bigi pisi fu den gudu fu en go na wan pikin èilanti di de so wan 0,8 kilometer fara fu a syoro. Fu di a Kaldew kownu no abi wan grupu boto, meki a no man teki na èilanti abra. Baka 13 yari, Tirus e gi ensrefi abra, ma a sa tan èn a sa si a kontru fu moro profeititori.

„A Musu Drai Go Baka na a Hurumoni fu En”

21. Na sortu fasi sma „frigiti” Tirus, èn o langa?

21 Yesaya e go doro fu taki sani na fesi: „A musu pasa na a dei dati taki sma musu frigiti Tirus seibitenti yari langa, neleki den dei fu wán kownu” (Yesaya 23:15a). Baka te den Babilonsma pori a pisi fu a foto di de tapu faste gron, dan sma sa „frigiti” a foto Tirus di de na tapu wan èilanti. Soleki fa a profeititori e sori, dan na a ten fu a tiri fu „wán kownu” — a Gran Kownukondre Babilon — a foto Tirus di de na tapu wan èilanti no sa de wan prenspari makti na moni sei. Nanga mofo fu Yeremia, Yehovah e taki dati Tirus sa de na mindri den nâsi di A sa teki puru fu dringi a win fu na atibron fu En. A e taki: „Den nâsi disi sa musu dini a kownu fu Babilon seibitenti yari langa” (Yeremia 25:8-17, 22, 27). A tru taki a foto Tirus di de na tapu wan èilanti, no de na ondro Babilon 70 yari langa, fu di a Gran Kownukondre Babilon e fadon na ini 539 b.G.T. Soleki fa a sori, dan den 70 yari na a pisi ten te Babilon e tiri a moro bigi pisi fu grontapu èn te den kownu fu a lin fu tiriman fu Babilon e skepi taki den opo a kownusturu fu den kon hei srefi moro „den stari fu Gado” (Yesaya 14:13). Difrenti nâsi e kon na ondro a tiri dati na difrenti ten. Ma na a kaba fu 70 yari, a tiri dati sa broko na pisipisi. San o pasa nanga Tirus na a ten dati?

22, 23. San sa pasa nanga Tirus te a e komoto na ondro a tiri fu Babilon?

22 Yesaya e taki moro fara: „Na a kaba fu seibitenti yari a sa pasa nanga Tirus neleki na ini a singi fu wan huru: ’Teki wan harpu, go lontu a foto, o huru di sma e frigiti. Du ala muiti fu prei poku nanga den snaar; meki den singi fu yu kon furu, so taki sma kan memre yu.’ Èn a musu pasa na a kaba fu seibitenti yari, taki Yehovah sa poti en prakseri na Tirus, èn a musu drai go baka na a hurumoni fu en èn go huru nanga ala den kownukondre fu grontapu na tapu a gron.”​—Yesaya 23:15b-17.

23 Baka te Babilon fadon na ini 539 b.G.T., dan Funisia e tron wan pisi fu a Gran Kownukondre Medo-Persia, di wan ondrokownu e tiri. A kownu fu Persia, Sirus a Bigiwan, na wan tiriman di e frudrage sani. Na ondro a nyun tirimakti disi, Tirus sa bigin baka nanga sani di a ben du fosi èn du tranga muiti fu meki sma erken en baka leki wan bisnispresi gi heri grontapu — neleki fa wan huru di sma frigiti èn di lasi den klanti fu en, e pruberi fu hari nyun klanti fu di a e waka na ini a foto, e prei en harpu èn e singi den singi fu en. Tirus sa abi bun bakapisi? Iya, Yehovah sa meki taki a abi bun bakapisi. Baka ten sani sa waka so bun nanga a foto di de na tapu wan èilanti, taki na a kaba fu a di fu siksi yarihondro b.G.T., a profeiti Sakaria sa taki: „Tirus ben bigin bow wan fortresi gi ensrefi, èn ben poti silver na ipi-ipi neleki stof èn gowtu neleki a tokotoko fu den strati.”​—Sakaria 9:3.

’A Wini fu En Musu Tron wan Santa Sani’

24, 25. (a) Fa a wini fu Tirus tron wan santa sani gi Yehovah? (b) Sortu profeititori Yehovah e meki Sakaria taki ini a tori fu Tirus, ala di Tirus e yepi a pipel fu Gado?

24 ¡Den profeiti wortu di e kon now de aparti srefisrefi! „A wini fu en èn a hurumoni fu en musu tron wan santa sani gi Yehovah. Sma no sa tyari en kon na wan, noso kibri en, bika a hurumoni fu en sa kon de gi den wan di e tan na fesi Yehovah, fu kan nyan te leki den bere furu èn fu tapu den skin na wan moi fasi” (Yesaya 23:18). Fa a wini di Tirus abi na materia sei kon tron wan santa sani? Yehovah e seti afersi na so wan fasi taki den e gebroiki a wini akruderi a wani fu en — fu a pipel fu en kan nyan te leki den bere furu èn fu den kan weri krosi fu tapu den skin. Disi e feni presi baka te den Israèlsma drai kon baka fu katibo na ini Babilon. Den sma fu Tirus e yepi den fu di den gi sedre udu fu bow a tempel baka. So srefi den ben bigin du bisnis baka nanga a foto Yerusalem.​—Esra 3:7; Nehemia 13:16.

25 Ala di dati e feni presi, toku Yehovah e meki Sakaria tyari a boskopu fu warskow Tirus. Sakaria e taki na fesi ini a tori fu a foto di de na tapu wan èilanti èn di gudu now: „¡Luku! Yehovah srefi sa puru fu en den gudu di a abi, èn A sa naki a srudati makti fu en go na ini se trutru; èn na ini a faya ensrefi sa kisi pori” (Sakaria 9:4). Disi e kon tru na ini yuli 332 b.G.T. te Aleksander a Bigiwan e pori a basi dati fu a se di abi bigimemre.

Tan Fara fu a Lobi gi Materia Sani èn fu Bigimemre

26. Fu san ede Gado ben krutu Tirus?

26 Yehovah ben krutu Tirus fu di a ben abi bigimemre, èn A e tegu gi na eigifasi dati. „Ai di e luku na wan bigimemre fasi” kari fosi na mindri den seibi sani di Yehovah no wani si na ai (Odo 6:16-19). Paulus ben taki dati bigimemre abi fu du nanga Satan Didibri, èn den sani di Esekièl taki fu Tirus di abi bigimemre, abi sani di e taki fu Satan srefi (Esekièl 28:13-15; 1 Timoteus 3:6). Fu san ede Tirus ben abi bigimemre? Esekièl e taigi Tirus, taki: „Na ati fu yu ben kon kisi heimemre fu a gudu fu yu ede” (Esekièl 28:5). A foto ben gi ensrefi fu du bisnis èn fu tyari moni kon na wan. A bun bakapisi di Tirus ben abi nanga den sani disi, ben meki taki a kisi so wan heimemre, taki Yehovah no ben man frudrage dati. Nanga mofo fu Esekièl, Yehovah ben taigi „a fesiman fu Tirus”: „Na ati fu yu kon kisi heimemre, èn yu e tan taki: ’Mi na wan gado. Mi go sidon na tapu a sidonpresi fu gado.’”​—Esekièl 28:2.

27, 28. Na ini sortu trapu libisma kan fadon, èn fa Yesus ben agersi disi?

27 Nâsi kan broko kindi gi bigimemre èn gi wan fowtu fasi fu si gudu — èn dati kan pasa nanga ibri sma. Yesus ben gi wan agersitori di ben sori fa a trapu disi kan de wan triki. A ben taki fu wan gudu man di den gron fu en ben gi furu nyanyan. A man ben prisiri srefisrefi èn ben meki plan fu bow moro bigi maksin gi a nyanyan di den gron meki èn ben luku nanga prisiri go na fesi na wan langa libi sondro broko-ede. Ma disi no ben pasa. Gado ben taigi en: „Yu di no e denki, a neti disi ete den e aksi yu sili fu yu. Dan suma sa kisi den sani di yu ben tyari kon na wan?” Iya, a man dede, èn a gudu fu en no ben gi en no wan wini.​—Lukas 12:16-20.

28 Yesus ben tapu na agersitori disi èn ben taki: „Na so a e go nanga wan sma di e kibri gudu gi ensrefi, ma di no gudu ini Gado ai” (Lukas 12:21). A no ben de wan fowtu sani fu de wan gudu sma, èn a no ben de wan sondu fu koti furu nyanyan. A fowtu fu a man de taki a meki den sani disi de den prenspari sani na ini en libi. A ben poti ala en frutrow tapu den gudu fu en. Di a ben luku go na a tamara, dan a no ben poti prakseri na Yehovah Gado.

29, 30. Fa Yakobus ben warskow gi a frutrow di sma e frutrow tapu densrefi?

29 Yakobus ben taki na wan krakti fasi fu a srefi tori. A ben taki: „We now, unu di e taki: ’Tide noso tamara wi sa teki waka go na a foto disi èn sa tan wan yari drape, èn wi sa du bisnis èn meki winst’, ala di unu no sabi fa un libi sa de tamara. Bika unu na wan dampu di e tan wan syatu pisi ten nomo èn dan e gowe. Na presi fu dati, unu musu taki: ’Efu Yehovah wani, dan wi sa libi èn du disi noso dati’” (Yakobus 4:13-15). Baka dati Yakobus ben sori san gudu abi fu du nanga bigimemre di a ben taki go doro, taki: „Ma now unu e dyaf fu a bigimemre fasi fa unu e skepi. Ala den sortu dyaf disi na wan godelowsu sani.”​—Yakobus 4:16.

30 Ete wan tron, a no wan sondu fu du bisnis. A sondu na a bigimemre, a bigifasi, a frutrow di sma e frutrow tapu densrefi èn di kan kon te sma e kisi gudu. Na wan koni fasi na odo fu owruten ben taki: „No meki mi kon pôti èn no meki mi kon gudu tu.” Pôtifasi kan meki a libi muilek srefisrefi. Ma gudu kan meki wan sma ’weigri fu erken [Gado] èn taki: „Suma na Yehovah?” ’​—Odo 30:8, 9.

31. Sortu aksi wan Kresten e du bun fu aksi ensrefi?

31 Wi e libi na ini wan grontapu pe furu sma broko kindi gi gridifasi èn gi a prakseri di den e prakseri densrefi nomo. Fu di furu sma du bisnis, meki den e poti furu krakti tapu gudu. Fu dati ede a ben sa bun efu wan Kresten e ondrosuku ensrefi fu de seiker taki a no e fadon na ini a srefi trapu di ben kisi a bisnis foto Tirus. ¿A de so taki a e gebroiki so furu fu en ten nanga krakti fu feti na baka materia sani èn taki, te yu luku en bun, a e meki gudu abi furu krakti tapu en? (Mateus 6:24) ¿A de so taki a e dyarusu tapu son sma di kande abi moro sani noso moro bun sani leki en? (Galasiasma 5:26) Efu a de so taki a gudu, ¿dan na wan bigimemre fasi a e feni taki sma musu poti moro prakseri na en noso taki a musu kisi moro grani leki trawan? (Teki gersi Yakobus 2:1-9.) Efu a no gudu, ¿a „abi a fasti bosroiti fu kon gudu”, awansi san na a bakapisi? (1 Timoteus 6:9) ¿A de so taki a abi so furu fu du nanga bisnis afersi taki a e libi soso wan pikin pisi na ini en libi fu dini Gado? (2 Timoteus 2:4) ¿A feti di a e feti na baka gudu kon abi so furu krakti tapu en taki a e poti Kresten gronprakseri na wan sei te a e du bisnis?​—1 Timoteus 6:10.

32. Sortu warskow Yohanes ben gi, èn fa wi kan gi yesi na en?

32 Awansi san na a situwâsi fu wi na ekonomia sei, a Kownukondre musu kon ala ten na a fosi presi na ini wi libi. A de tumusi prenspari taki noiti wi no e frigiti den wortu fu na apostel Yohanes: „No lobi grontapu noso den sani na ini grontapu. Efu wan sma lobi grontapu, dan a lobi fu a Tata no de na en ini” (1 Yohanes 2:15). A tru taki wi musu gebroiki den sani di grontapu seti na ekonomia sei, so taki wi kan tan na libi (2 Tesalonikasma 3:10). Fu dati ede wi „e gebroiki grontapu” — ma wi no e gebroiki en „dorodoro” (1 Korentesma 7:31). Efu wi lobi materia sani pasa marki — den sani na ini grontapu — dan wi no lobi Yehovah moro. Te wan sma e feti na baka „a lostu fu skin nanga a lostu fu den ai nanga a prodo di [a] e prodo nanga den sani di a abi fu tan na libi”, dan dati no e kruderi nanga a du di a e du a wani fu Gado. * Èn a du di wan sma e du a wani fu Gado e meki taki a e kisi têgo libi.​—1 Yohanes 2:16, 17.

33. Fa Kresten kan wai pasi gi a trapu di Tirus ben fadon na ini?

33 Tirus ben fadon ini a trapu fu poti a feti di a feti na baka materia sani na a fosi presi fu ala tra sani. A ben abi bun bakapisi na materia sei, a ben kon kisi bigifasi, èn a ben kisi strafu fu a bigifasi fu en. Na eksempre fu en de leki wan warskow gi nâsi nanga sma na ini a ten disi. ¡A ben sa moro bun srefisrefi fu waka baka a frumane fu na apostel Paulus! A e gi Kresten a deki-ati „fu no abi heimemre, èn fu no poti a howpu fu den tapu gudu di no e gi seikerfasi, ma tapu Gado di e gi wi ala sani bogobogo fu prisiri fu den”.​—1 Timoteus 6:17.

[Futuwortu]

^ paragraaf 3 Son sabiman kon sabi taki Tarsis na Sardinia, wan èilanti na a westsei fu a Mindrikondre Se. Sardinia ben de fara fu Tirus tu.

^ paragraaf 9 Luku kapitel 15, bladzijde 200-207 fu a buku disi.

^ paragraaf 17 A ben sa kan tu taki na „umapikin fu Tarsis” e sori go na den sma di e libi na ini Tarsis. Wan buku e taki: „Den sma di e libi na ini Tarsis de fri now fu teki waka èn du bisnis so fri leki a Nijl-liba te a e lon na ala sei.” Toku den e poti krakti tapu a takru bakapisi fu a fadon fu Tirus.

^ paragraaf 32 „A prodo di wan sma e prodo nanga [sani]” na wan vertaling fu a Griki wortu a·la·zo·niʹa, di sma e taki na „wan godelowsu denki di no wani taki wan sani èn pe a sma e frutrow tapu a kenki di grontapu sani no e kenki”.​—The New Thayer’s Greek-English Lexicon.

[Aksi fu a tori disi]

[Karta na tapu bladzijde 256]

(Efu yu wani si pe den sani disi skrifi, luku a buku)

EUROPA

SPANYOROKONDRE (A presi pe TARSIS ben de kande)

MINDRIKONDRE SE

SARDINIA

SIPRUS

ASIA

SIDON

TIRUS

AFRIKA

EGIPTI

[Prenki na tapu bladzijde 250]

Tirus ben sa saka ensrefi na ondro Babilon èn no na ondro Asiria

[Prenki na tapu bladzijde 256]

Moni di e sori Melkart, a moro prenspari gado fu Tirus

[Prenki na tapu bladzijde 256]

Model fu wan sipi fu Funisia