Go na content

Go na table of contents

A Ten fu a Kon fu a Mesias Tyari Kon na Krin

A Ten fu a Kon fu a Mesias Tyari Kon na Krin

Kapitel Erfu

A Ten fu a Kon fu a Mesias Tyari Kon na Krin

1. Fu san wi kan de seiker fu di Yehovah na a Gran Sma di e hori ensrefi na a ten di a poti?

YEHOVAH na a Gran Sma di e hori ensrefi na a ten di a poti. Ala den ten nanga pisi ten di abi fu du nanga en wroko de na ondro en tiri (Tori fu den Apostel 1:7). Ala sani di a poti taki o feni presi na den ten nanga pisi ten disi, e feni presi seiker. Den sa feni presi trutru, sondro fu misi.

2, 3. Na sortu profeititori Danièl ben poti en prakseri, èn sortu gran kownukondre ben e tiri Babilon na a ten dati?

2 Leki wan fayafaya studenti fu den Buku fu Bijbel, a profeiti Danièl ben abi bribi na ini a man di Yehovah man poti wan ten gi sani di o feni presi èn a man di a man meki den sani feni presi. Danièl ben abi spesrutu belangstelling gi den profeititori di abi fu du nanga a pori fu Yerusalem. Yeremia ben skrifi a sani di Gado ben tyari kon na krin ini a tori fu o langa a santa foto ben sa tan wan broko pranasi, èn Danièl ben poti bun prakseri na a profeititori disi. A ben skrifi: „Na ini a fosi yari fu Darius, a manpikin fu Ahasferos, fu a siri fu den Mediasma, di den ben meki tron kownu fu a kownukondre fu den Kaldewsma, na ini a fosi yari fu a tiri fu en, misrefi, Danièl, ben kon si nanga yepi fu den buku a nomru fu den yari di a wortu fu Yehovah ben kon na a profeiti Yeremia, fu meki den pori di Yerusalem kisi kon tru, namku seibitenti yari.”​—Danièl 9:1, 2; Yeremia 25:11.

3 Na a ten dati, Darius a Mediasma ben e tiri „a kownukondre fu den Kaldewsma”. A sani di Danièl ben taki na fesi kaba di a ben fruklari na anuskrifi na tapu a skotu, ben kon tru esi-esi. A Gran Kownukondre Babilon no ben de moro. A ben „gi na den Mediasma nanga den Persiasma” na ini 539 b.G.T.​—Danièl 5:24-28, 30, 31.

DANIÈL E BEGI YEHOVAH TRANGA NANGA SAKAFASI

4. (a) San ben de fanowdu fu kisi a frulusu fu Gado? (b) Fa Danièl ben go taki nanga Yehovah?

4 Danièl ben kon frustan taki den 70 yari di Yerusalem ben de wan broko pranasi ben de fu kon na wan kaba. San a ben sa du now? Ensrefi e taigi wi: „Mi ben poti mi fesi go na Yehovah, a tru Gado, fu suku en nanga begi èn nanga tranga begi, nanga faste èn nanga saka èn nanga asisi. Èn mi ben bigin begi Yehovah, mi Gado, èn ben bigin erken mi sondu” (Danièl 9:3, 4). Wan yoisti fasi fu ati ben de fanowdu fu kisi a sari-ati frulusu fu Gado (Lefitikus 26:31-46; 1 Kownu 8:46-53). Den ben abi bribi fanowdu, wan sakafasi yeye nanga berow di den ben abi dorodoro fu den sondu di ben meki taki den ben go na ini katibo nanga srafuwroko. Fu dati ede, Danièl ben go taki nanga Gado gi a sondu pipel fu en. Fa? Fu di a ben faste, row èn ben weri saka, leki wan simbôl fu berow nanga opregtifasi fu ati.

5. Fu san ede Danièl ben kan abi na overtoigi taki den Dyu ben sa drai go baka na a mamakondre fu den?

5 A profeititori fu Yeremia ben gi Danièl howpu, bika a ben sori taki heri esi den Dyu ben sa drai go baka na Yuda, a mamakondre fu den (Yeremia 25:12; 29:10). Sondro tweifri Danièl ben abi na overtoigi taki yepi ben o kon gi den Dyu di ben tyari go na ini katibo, bika wan man di nen Sirus ben e tiri kaba leki kownu fu Persia. ¿A no Yesaya ben taki na fesi dati nanga yepi fu Sirus den Dyu ben o kon fri fu bow Yerusalem nanga a tempel baka? (Yesaya 44:28–45:3) Ma Danièl no ben sabi fa dati ben o pasa srefi. Fu dati ede, a ben tan begi Yehovah tranga.

6. Sortu sani Danièl ben erken na ini begi?

6 Danièl ben poti prakseri na a sari-ati fu Gado nanga en lobi bun-ati. Nanga sakafasi a ben erken taki den Dyu ben sondu fu di den ben opo densrefi teige Gado, ben drai den baka gi den komando fu Yehovah èn no ben arki den profeiti fu en. Nanga reti Gado „ben panya den fu di den no ben handri getrow”. Danièl ben begi: „O Yehovah, na wi abi a syen fu a fesi, na den kownu fu wi, na den prins fu wi èn na den fositen tata fu wi, bika wi sondu na yu. Na yu Yehovah, wi Gado, abi den sari-ati nanga den du fu gi pardon, bika wi opo wisrefi teige en. Èn wi no gi yesi na a sten fu Yehovah, wi Gado, fu di wi waka na ini den wet fu en di a ben gi wi nanga yepi fu den futuboi fu en, den profeiti. Èn ala den sma fu Israèl pasa a wet fu yu, èn den ben drai baka fu di den no ben gi yesi na yu sten, so taki yu kanti a fluku kon na wi tapu èn a sweri di skrifi na ini a wet fu Moses, a futuboi fu a tru Gado, bika wi sondu na En.”​—Danièl 9:5-11; Exodus 19:5-8; 24:3, 7, 8.

7. Fu san ede wi kan taki dati Yehovah ben handri yoisti di a ben gi pasi meki den Dyu go na ini katibo?

7 Gado ben warskow den Israèlsma gi den bakapisi fu a gi di den no ben gi yesi na en èn fu a poti di den no ben poti prakseri na a frubontu di a ben meki nanga den (Lefitikus 26:31-33; Deuteronomium 28:15; 31:17). Danièl e erken a yoisti fasi fu den sani di Gado du èn e taki: „A ben hori ensrefi na den wortu fu en di a ben taki teige wi èn teige den krutuman fu wi di ben krutu wi, fu di a ben tyari bigi rampu kon na wi tapu, bika so wan sani no ben pasa na ondro heri hemel leki san pasa na ini Yerusalem. Neleki fa a skrifi na ini a wet fu Moses, ala den rampu disi — den kon na wi tapu, èn wi no safu a fesi fu Yehovah, a Gado fu wi, fu di wi drai wi baka gi den sondu fu wi èn fu di wi e sori inzicht na ini a trufasi fu yu. Èn Yehovah ben tan na ai gi a rampu èn te fu kaba a ben tyari dati kon na wi tapu, bika Yehovah, wi Gado, regtfardiki na ini ala den wroko fu en di a du; èn wi no gi yesi na en sten.”​—Danièl 9:12-14.

8. Tapu sortu sani a tranga begi fu Danièl na Yehovah abi en gron?

8 Danièl no e pruberi fu regtfardiki den sani di en pipel ben du. Den ben frudini a katibo fu den, soleki fa a e erken sondro fu draidrai: „Wi sondu, wi handri na wan godelowsu fasi” (Danièl 9:15). Èn a broko di a ben broko en ede no ben de fu puru a pen nomo di den ben e nyan. Nôno, a tranga begi fu en abi en gron tapu a glori nanga grani fu Yehovah. Te Gado ben o gi den Dyu pardon èn ben o meki den drai go baka na a mamakondre fu den, dan a ben sa meki a pramisi di a ben gi nanga yepi fu Yeremia kon tru, èn ben sa santa a santa nen fu En. Danièl e begi: „O Yehovah, akruderi ala den regtfardiki du fu yu, grantangi, meki yu atibron nanga yu bigi atibron drai gowe fu yu foto Yerusalem, yu santa bergi; bika fu wi sondu ede èn fu den fowtu ede fu den fositen tata fu wi, meki Yerusalem nanga a pipel fu yu de wan sani di e tyari syen kon gi ala den sma di de lontu wi.”​—Danièl 9:16.

9. (a) Nanga sortu tranga begi Danièl e tapu a begi fu en? (b) San e gi Danièl broko-ede, ma fa a e sori lespeki gi a nen fu Gado?

9 Danièl e begi fayafaya go doro: „Arki now, o wi Gado, na a begi fu yu futuboi èn na den tranga begi fu en, èn meki yu fesi skèin na tapu a santapresi di pori èn di leigi, fu Yehovah ede. Poti yu yesi, o mi Gado, èn arki. Opo yu ai èn luku a sari situwâsi pe wi de na ini èn a foto di e tyari yu nen; bika a no fu di wi du regtfardiki sani meki wi e meki den tranga begi fadon na yu fesi, ma fu den furu sari-ati fu yu ede. O Yehovah, arki dan. O Yehovah, gi pardon dan. O Yehovah, poti prakseri dan èn du wan sani. No draidrai, fu yusrefi ede, o mi Gado, bika a foto fu yu nanga a pipel fu yu den kari na yu nen” (Danièl 9:17-19). ¿Efu Gado no ben sa gi pardon èn ben sa libi en pipel na ini katibo èn ben sa gi pasi meki en santa foto, Yerusalem, ben pori èn leigi te ten di no skotu, dan den nâsi ben sa si en leki na Universeel Soeverein? ¿Den no ben sa kon na a bosroiti taki Yehovah no ben man nanga a makti fu den gado fu Babilon? Iya, a nen fu Yehovah ben sa kisi syen èn disi ben gi Danièl broko-ede. ¡Fu den 19 leisi taki a nen fu Gado, Yehovah, de fu feni na ini a buku Danièl, 18 leisi abi fu du nanga a begi disi!

GABRIÈL E KON ESI-ESI

10. (a) Suma ben seni go na Danièl, èn fu san ede? (b) Fu san ede Danièl ben taki fu Gabrièl leki wan „man”?

10 Di Danièl e begi ete, dan na engel Gabrièl e kon. A e taki: „O Danièl, now mi kon fu gi yu inzicht nanga frustan. Na a bigin fu yu tranga begi wan wortu ben kon, èn misrefi kon fu fruteri disi, bika yu na wan sma di Gado lobi srefisrefi. So bun, poti prakseri na a tori èn kon frustan a sani di yu e si.” Ma fu san ede Danièl e taki fu en leki „a man Gabrièl”? (Danièl 9:20-23) We, di Danièl ben suku fu frustan a fisyun fu a bokoboko nanga a manskapu di a ben kisi na fesi, dan „wan sma . . . di ben gersi wan man di gosontu èn tranga na skin fasi” ben kon na en fesi. A ben de na engel Gabrièl di Gado ben seni kon fu gi Danièl inzicht (Danièl 8:15-17). Na a srefi fasi, baka di Danièl begi, na engel disi ben kon krosibei na en na ini a skin fu wan libisma èn ben taki nanga en leki fa wan sma e taki nanga wan trawan.

11, 12. (a) Ala di wan tempel noso wan altari fu Yehovah no ben de na ini Babilon, fa toku opregti Dyu ben sori lespeki gi ofrandi di a Wet ben aksi? (b) Fu san ede den ben kari Danièl „wan sma di Gado lobi srefisrefi”?

11 Gabrièl e kon „na a ten fu a mofoneti ofrandi”. Na altari fu Yehovah ben kisi pori makandra nanga a tempel na ini Yerusalem, èn den Dyu ben de katiboman fu den heiden Babilonsma. So bun, den Dyu no ben e tyari srakti-ofrandi gi Gado na ini Babilon. Ma na den ten di ben poti fu tyari ofrandi, soleki fa ben skrifi na ini a Wet fu Moses, dan a ben fiti taki opregti Dyu na ini Babilon ben prèise Yehovah èn ben begi en tranga. Leki wan man di ben gi ensrefi dorodoro na ini na anbegi fu Gado, den ben kari Danièl „wan sma di Gado lobi srefisrefi”. Yehovah, a „Yereman fu begi”, ben abi prisiri nanga en, èn Gabrièl ben seni go esi-esi fu piki a begi fu bribi fu Danièl.​—Psalm 65:2.

12 Srefi di a begi di a ben e begi Yehovah, ben tyari en libi kon na ini kefar, toku Danièl ben tan begi Gado dri tron wan dei (Danièl 6:10, 11). ¡A no de fu fruwondru fu san ede Yehovah ben lobi en srefisrefi! Boiti begi, a denki di Danièl ben denki dipi fu a Wortu fu Gado ben meki taki a man sabi san na a wani fu Yehovah. Danièl ben horidoro na ini begi èn ben sabi fa fu taki nanga Yehovah na wan yoisti fasi, so taki a ben kan kisi piki tapu den begi fu en. A ben poti krakti na tapu a regtfardikifasi fu Gado (Danièl 9:7, 14, 16). Èn ala di den feanti fu en no ben kan feni no wan fowtu na en, toku Danièl ben sabi taki a de wan sondari na ini Gado ai èn sondro fu draidrai a ben erken en sondu.​—Danièl 6:4; Romesma 3:23.

„SEIBITENTI WIKI” FU TYARI WAN KABA KON NA SONDU

13, 14. (a) Sortu prenspari bodoi Gabrièl ben gi Danièl? (b) O langa den „seibitenti wiki” de, èn fa wi du sabi dati?

13 ¡Na opregti Danièl e kisi wan bun piki tapu a begi fu en! Yehovah no e gi en a dyaranti wawan taki den Dyu ben sa drai go baka na a mamakondre fu den, ma A e gi en inzicht tu na ini wan sani di wani taki wan moro prenspari sani — a kon fu a Mesias di den ben taki na fesi fu en (Genesis 22:17, 18; Yesaya 9:6, 7). Gabrièl e fruteri Danièl: „Seibitenti wiki poti gi yu pipel èn gi yu santa foto, fu meki a fowtu kaba èn fu tyari wan kaba kon na sondu èn fu verzoen fowtu èn fu tyari regtfardikifasi kon te ten di no skotu èn fu poti wan lakstampu na tapu fisyun nanga profeiti, èn fu salfu a Moro Santapresi. Èn yu musu sabi èn abi na inzicht taki sensi a wortu go na doro fu meki Yerusalem kon bun baka èn fu bow en baka te na a Mesias a Fesiman, seibi wiki sa de, so srefi siksitenti na tu wiki. A sa drai kon baka èn trutru den sa bow en baka, nanga wan publiki pren èn nanga wan dipi kanari, ma na ini a banawtu fu a ten.”​—Danièl 9:24, 25.

14 ¡Disi ben de bun nyunsu fu tru! No wawan Yerusalem ben sa bow baka èn na anbegi ben sa kon bun baka na wan nyun tempel, ma „Mesias a Fesiman” ben sa kon tu na wan spesrutu ten. Disi ben sa feni presi na ini a pisi ten fu „seibitenti wiki”. Fu di Gabrièl no e taki fu dei, dan disi no de wiki di ibriwan fu den abi seibi dei, san ben sa de a srefi leki 490 dei — wan yari nanga wan di fu dri pisi fu wan yari nomo. A bow di Yerusalem ben o bow baka „nanga wan publiki pren èn nanga wan dipi kanari” di den ben taki na fesi fu dati, ben teki moro langa leki dati. Den wiki na yariwiki. Furu disiten vertaling e taki dati ibri wiki na seibi yari langa. Fu eksempre, „seibitenti yariwiki” na wan vertaling di ben sori na wan futuwortu na Danièl 9:24 na ini Tanakh​The Holy Scriptures, di The Jewish Publication Society ben tyari kon na doro. An American Translation e taki: „Seibitenti yariwiki de gi a pipel fu yu èn gi a santa foto fu yu.” Den srefi sortu vertaling e kon na ini den vertaling fu Moffatt nanga Rotherham.

15. Na ini sortu dri pisi ten den „seibitenti wiki” prati, èn o ten den ben sa bigin?

15 Akruderi den wortu fu na engel, dan den „seibitenti wiki” ben sa prati na ini dri pisi ten: (1) „seibi wiki”, (2) „siksitenti na tu wiki”, nanga (3) wán wiki. Dati ben sa de 49 yari, 434 yari, nanga seibi yari — makandra 490 yari. A de wan moi sani fu si taki The Revised English Bible e taki: „Seibitenti tron seibi yari poti gi a pipel fu yu èn gi a santa foto fu yu.” Baka di den Dyu ben de na ini katibo èn ben pina na ini Babilon 70 yari langa, dan den ben sa ondrofeni spesrutu bun-ati fu Gado 490 yari langa, noso 70 yari tron 7. A ben sa bigin te „a wortu go na doro fu meki Yerusalem kon bun baka èn fu bow en baka”. O ten dati ben sa de?

DEN „SEIBITENTI WIKI” E BIGIN

16. Gi sortu marki Sirus ben meki den Dyu drai go baka na a mamakondre fu den, soleki fa a komando fu en e sori?

16 Dri prenspari sani e feni presi di e aksi taki wi e poti prakseri na tapu èn di abi fu du nanga a bigin fu den „seibitenti wiki”. A fosiwan ben pasa na ini 537 b.G.T., di Sirus ben gi en komando fu meki den Dyu drai go baka na a mamakondre fu den. A skrifi drape: „Disi na san Sirus, a kownu fu Persia, taki: ’Yehovah, a Gado fu hemel, gi mi ala den kownukondre fu grontapu, èn ensrefi gi mi a komando fu bow wan oso gi en na Yerusalem, di de na Yuda. Iniwan sma di de na un mindri fu a heri pipel fu en, meki a de so, taki en Gado de nanga en. So bun, meki a hari go na Yerusalem, di de na Yuda, èn meki a bow na oso baka fu Yehovah, a Gado fu Israèl — en na a tru Gado — di ben de na Yerusalem. Èn ibriwan sma di tan abra fu ala den presi pe a e tan leki wan dorosei-sma, meki den man di de fu a presi fu en, yepi en nanga solfru èn nanga gowtu èn nanga gudu èn nanga osometi makandra nanga a friwani ofrandi gi na oso fu a tru Gado, di ben de na Yerusalem’ ” (Esra 1:2-4). A de krin taki a spesrutu marki fu a komando disi ben de fu bow a tempel baka — „na oso fu Yehovah” — na a presi pe a ben de fosi.

17. Sortu reide a brifi di Esra ben kisi, ben gi en fu teki waka go na Yerusalem?

17 A di fu tu sani ben feni presi na ini a di fu seibi yari fu a tiri fu Kownu Artakserkses (Artakserkses Longimanus, manpikin fu Serkses I) fu Persia. Na a ten dati, Esra, a kopi skrifiman, ben teki wan waka fo mun langa komoto na Babilon go na Yerusalem. A ben tyari wan spesrutu brifi fu a kownu, ma a brifi no ben gi primisi fu bow Yerusalem baka. Na presi fu dati, a wroko fu Esra ben de fu „moi Yehovah en oso” nomo. Disi ben de a reide fu san ede a brifi ben taki fu gowtu nanga solfru, santa beker, nanga bijdrage fu tarwe, win, oli nanga sowtu fu horibaka gi na anbegi na a tempel èn so srefi fri fu belasting gi den wan di ben e dini drape.​—Esra 7:6-27.

18. Sortu nyunsu ben bruya Nehemia, èn fa Kownu Artakserkses ben kon sabi dati?

18 A di fu dri sani di ben feni presi ben pasa 13 yari baka dati, na ini a di fu 20 yari fu Kownu Artakserkses fu Persia. Na a ten dati Nehemia ben e dini leki a sma di ben e kanti win gi en na ini „a paleisi Susan”. A fikapisi di ben drai kon baka fu Babilon ben bow wan moi pisi fu Yerusalem baka. Ma no ala sani ben waka bun na ini Yerusalem. Nehemia ben kon sabi taki ’a skotu fu Yerusalem broko puru èn srefi den portu fu en bron nanga faya’. Disi ben bruya en srefisrefi èn a ben bigin sari na ini en ati. Di a kownu ben aksi Nehemia fu san ede a ben sari, a ben piki: „¡Meki kownu srefi libi te ten di no skotu! Fu san ede mi fesi no musu kon sari te a foto, na oso fu den presi pe den fositen tata fu mi ben beri, pori èn taki faya ben bron den portu srefi?”​—Nehemia 1:1-3; 2:1-3.

19. (a) San Nehemia ben du fosi di Kownu Artakserkses ben poti wan aksi gi en? (b) San Nehemia ben aksi, èn fa a ben erken a ròl di Gado ben abi ini a tori?

19 A tori di abi fu du nanga Nehemia e go moro fara: „Na tapu dati, a kownu ben taigi mi: ’San na a sani di yu wani du?’ Wantewante mi ben begi a Gado fu hemel. Baka dati mi ben taigi a kownu: ’Efu kownu feni en bun trutru, èn efu yu futuboi bun na ini yu ai, taki yu seni mi go na Yuda, na a foto fu den presi pe den fositen tata fu mi ben beri, so taki mi kan bow en baka.’ ” A sani disi di Nehemia ben pristeri leki idea ben plisi Artakserkses, di ben du wan sani tu na tapu a tra sani di Nehemia ben aksi: „Efu kownu feni en bun trutru, dan meki den gi mi brifi fu mi gi den granman na abrasei fu a Liba [na Eufraatliba], so taki den kan meki mi pasa, te leki mi doro na Yuda; so srefi wan brifi gi Asaf, a waktiman fu a dyari di de fu kownu, taki a kan gi mi bon, fu bow nanga udu den portu fu a Paleisi di de fu na oso, èn gi a skotu fu a foto èn gi na oso pe mi e go tan na ini.” Nehemia ben erken a ròl di Yehovah ben abi na ini ala den sani disi fu di a ben taki: „Na so a kownu ben gi [den brifi] na mi, akruderi a bun anu fu mi Gado di de na mi tapu.”​—Nehemia 2:4-8.

20. (a) O ten a wortu „fu meki Yerusalem kon bun baka èn fu bow en baka” ben bigin kon tru? (b) O ten den „seibitenti wiki” ben bigin, èn o ten den ben kon na wan kaba? (c) Sortu buweisi e sori go na a soifrifasi fu den yari fu a bigin nanga a kaba fu den „seibitenti wiki”?

20 Ala di a primisi ben gi na ini a mun Nisan na ini a bigin fu a di fu 20 yari fu a tiri fu Artakserkses, toku a trutru ten taki „a wortu go na doro fu meki Yerusalem kon bun baka èn fu bow en baka” ben bigin wan tu mun baka dati. Disi ben feni presi di Nehemia ben doro na Yerusalem èn ben bigin nanga en wroko fu meki sani kon bun baka. A waka di Esra ben teki fu Babilon go na Yerusalem ben teki fo mun, ma Susan ben de moro leki 322 kilometer owstusei fu Babilon èn so bun de moro fara srefi fu Yerusalem. Soleki fa a sori, dan Nehemia ben doro na Yerusalem pikinmoro na a kaba fu a di fu 20 yari fu Artakserkses, noso na ini 455 b.G.T. Na a ten dati den „seibitenti wiki” di den ben taki na fesi fu den, noso 490 yari, ben bigin. Den ben sa kon na wan kaba na ini a lasti pisi fu 36 G.T.​—Luku „O Ten Artakserkses Ben Bigin Tiri?” na tapu bladzijde 197.

„MESIAS A FESIMAN” E SORI ENSREFI

21. (a) San ben musu du na ini den fosi „seibi wiki”, èn awansi sortu situwâsi disi ben musu du? (b) Na ini sortu yari a Mesias ben musu kon, èn san ben pasa na a ten dati, soleki fa na Evangelie fu Lukas e taki?

21 Omeni yari ben pasa bifo Yerusalem ben bow baka trutru? We, den ben musu meki a foto kon bun baka „na ini a banawtu fu a ten” fu problema ede na mindri den Dyu srefi èn gens fu den Samariasma nanga tra sma. Soleki fa a sori, dan den ben kaba a wroko te pe a ben de fanowdu pikinmoro na a yari 406 b.G.T. — na ini den „seibi wiki” noso 49 yari (Danièl 9:25). Wan pisi ten fu 62 wiki noso 434 yari ben sa kon baka dati. Baka a pisi ten dati, a Mesias di Gado ben pramisi langa ten kaba, ben sa kon. Te wi e teri 483 yari (49 nanga 434) bigin fu 455 b.G.T., dan dati e tyari wi go na 29 G.T. San ben pasa na a ten dati? Na Evangelie skrifiman Lukas e fruteri wi: „Na ini a di fu tinafeifi yari fu a tiri fu Tiberius Caesar, di Pontius Pilatus ben de granman fu Yudea, èn Herodes ben de distrikt tiriman fu Galilea, . . . Gado ben meki sani bekènti na Yohanes, a manpikin fu Sakarias, na ini a gran sabana. Na so a ben kon na ini a heri kontren lontu a Yordan, èn ben e preiki a dopu leki wan simbôl fu berow fu kan kisi pardon fu sondu.” Na a ten dati, „a pipel ben e fruwakti” a Mesias.​—Lukas 3:1-3.

22. O ten èn nanga yepi fu san Yesus ben tron a Mesias di den ben taki fu en na fesi?

22 Yohanes no ben de a pramisi Mesias. Ma Yohanes ben taki fu a sani di a ben de kotoigi fu dati na a dopu fu Yesus fu Nasaret na ini a herfst fu 29 G.T.: „Mi ben si a yeye e saka kon neleki wan doifi fu hemel, èn a ben tan na en tapu. Misrefi no ben sabi en, ma a Sma di ben seni mi fu dopu sma na ini watra ben taigi mi: ’A sma di yu si a yeye e saka kon na en tapu èn e tan, na en na a sma di e dopu sma na ini santa yeye. Èn mi si en, èn mi gi kotoigi taki a sma disi na a Manpikin fu Gado” (Yohanes 1:32-34). Na a ten fu en dopu, Yesus ben tron a Salfuwan — a Mesias noso Krestes. Syatu baka dati, a disipel fu Yohanes, Andreas, ben miti a salfu Yesus èn baka dati a ben taigi Simon Petrus: „Wi feni a Mesias” (Yohanes 1:41). ¡So bun, „Mesias a Fesiman” ben kon na a yoisti ten — na a kaba fu 69 wiki!

DEN SANI DI BEN O PASA NA INI A LASTI WIKI

23. Fu san ede „Mesias a Fesiman” ben musu dede, èn o ten disi ben musu pasa?

23 San ben musu du na ini a di fu 70 wiki? Gabrièl ben taki dati a pisi ten fu „seibitenti wiki” ben poti „so taki sma no meki fowtu moro èn fu tapu nanga sondu èn fu verzoen den fowtu èn fu tyari regtfardikifasi kon te ten di no skotu èn fu poti wan lakstampu na tapu fisyun nanga profeiti, èn fu salfu a Moro Santapresi”. Fu ben man du dati, dan „Mesias a Fesiman” ben musu dede. O ten? Gabrièl ben taki: „Baka den siksitenti na tu wiki den sa koti a Mesias puru, nanga noti gi ensrefi. . . . Èn a musu meki a frubontu wroko wán wiki langa gi den furu sma; èn na a afu fu a wiki a sa meki srakti-ofrandi nanga presenti-ofrandi tapu” (Danièl 9:26a, 27a). A prenspari ten ben de „na a afu fu a wiki”, dati na a mindri fu a lasti yariwiki.

24, 25. (a) O ten Krestes dede, soleki fa ben taki na fesi, èn na sortu sani a dede nanga opobaka fu en tyari wan kaba kon? (b) Gi sortu sani a dede fu Yesus ben opo pasi?

24 A publiki diniwroko fu Yesus Krestes ben bigin na ini a lasti pisi fu 29 G.T. èn ben tan dri nanga afu yari. Soleki fa ben taki na fesi, dan na ini a bigin fu 33 G.T., Krestes ben „koti . . . puru” di a dede na wan pina-udu èn ben gi a libisma libi fu en leki wan ofrandi gi a libisma famiri (Yesaya 53:8; Mateus 20:28). Den meti-ofrandi nanga den presenti-ofrandi di den ben musu tyari soleki fa a Wet ben aksi dati, ben kon na wan kaba di Yesus, di ben kisi wan opobaka, ben pristeri a waarde fu a libisma libi fu en, di a ben gi leki wan ofrandi, na Gado na hemel. Ala di den Dyu priester ben tan tyari ofrandi te leki a pori fu a tempel fu Yerusalem na ini 70 G.T., toku Gado no ben teki den sortu ofrandi disi moro. Wan moro bun ofrandi ben kon na ini a presi fu den, wan ofrandi di noiti den no ben abi fu tyari ibritron baka. Na apostel Paulus ben skrifi: „[Krestes] ben tyari fu ala ten wán srakti-ofrandi fu sondu . . . Bika nanga wán srakti-ofrandi a meki den wan di kon santa, kisi volmaaktifasi fu têgo.”​—Hebrewsma 10:12, 14.

25 Ala di sondu nanga dede ben tan pina a libisma famiri, toku a koti di Yesus ben koti puru na ini dede nanga en opobaka fu kisi hemel libi, ben meki profeititori kon tru. A sani dati ’ben meki a fowtu kaba, ben tyari wan kaba kon na sondu, ben verzoen den fowtu, èn ben tyari regtfardikifasi kon’. Gado ben puru a Wetfrubontu di ben e sori taki den Dyu na sondari èn ben e krutu den (Romesma 5:12, 19, 20; Galasiasma 3:13, 19; Efeisesma 2:15; Kolosesma 2:13, 14). Now den sondu fu sma di ben du ogri èn di ben abi berow ben kan figi puru èn den strafu tapu sondu ben kan teki puru. Den wan di ben sori bribi ben kan verzoen baka nanga Gado nanga yepi fu a zoen-ofrandi fu a Mesias. Den ben kan luku go na fesi fu kisi a presenti fu Gado fu „têgo libi nanga yepi fu Krestes Yesus”.​—Romesma 3:21-26; 6:22, 23; 1 Yohanes 2:1, 2.

26. (a) Sortu frubontu ben ’musu wroko wan wiki’, ala di a Wetfrubontu ben puru? (b) San ben feni presi na a kaba fu a di fu 70 wiki?

26 Na so Yehovah ben puru a Wetfrubontu nanga yepi fu a dede fu Krestes na ini 33 G.T. Fa a profeititori ben kan taki dan taki a Mesias „musu meki a frubontu wroko wán wiki langa gi den furu sma”? Bika a ben meki a frubontu di ben meki nanga Abraham, wroko. Te leki a di fu 70 wiki ben kaba, Gado ben gi den blesi fu a frubontu dati na den Hebrew bakapikin fu Abraham. Ma na a kaba fu den ’seibitenti yariwiki’ na ini 36 G.T., na apostel Petrus ben preiki gi na opregti man fu Italiakondre, Kornelius, gi en osofamiri nanga tra heiden. Èn sensi a dei dati, a bun nyunsu ben bigin meki bekènti na mindri sma fu den nâsi.​—Tori fu den Apostel 3:25, 26; 10:1-48; Galasiasma 3:8, 9, 14.

27. Sortu „Moro Santapresi” ben kisi salfu, èn fa?

27 A profeititori ben taki na fesi tu fu a kisi di „a Moro Santapresi” ben o kisi salfu. Disi no wani taki dati a Moro Santapresi noso a moro inisei pisi fu a tempel na ini Yerusalem ben o kisi salfu. Dyaso den wortu „a Moro Santapresi” e sori go na a santapresi fu Gado na hemel. Drape Yesus ben pristeri a waarde fu na ofrandi fu en leki libisma na en papa. Na ofrandi dati ben salfu, noso ben poti aparti, a yeye trufasi dati di de na hemel, di a Moro Santapresi fu a tabernakel na grontapu èn fu a tempel baka ten ben prenki.​—Hebrewsma 9:11, 12.

GADO E TAKI DATI A PROFEITITORI TRU

28. San a ben wani taki „fu poti wan lakstampu na tapu fisyun nanga profeiti”?

28 A profeititori di e taki fu a Mesias èn di na engel Gabrièl ben taki fu en, ben taki so srefi „fu poti wan lakstampu na tapu fisyun nanga profeiti”. Disi ben wani taki dati ala sani di ben taki na fesi ini a tori fu a Mesias — ala sani di a ben du nanga yepi fu en srakti-ofrandi, en opobaka èn a go fu en na hemel èn so srefi den tra sani di pasa na ini a di fu seibitenti wiki — ben sa kisi a lakstampu nanga a lakstampu taki Gado e feni dati bun, ben sa sori fu de tru èn ben de fu frutrow. A fisyun ben sa kisi lakstampu èn ben sa abi fu du soso nanga a Mesias. A kontru fu en ben sa de na ini en èn na ini a wroko fu Gado nanga yepi fu en. Soso nanga yepi fu a Mesias di den ben taki na fesi fu en, wi ben kan feni wan yoisti fruklari fu a fisyun. No wan tra sani ben sa man fruklari san a fisyun wani taki.

29. San ben musu pasa fu man bow Yerusalem baka, èn fu sortu reide ede?

29 Gabrièl ben taki na fesi kaba taki Yerusalem ben sa bow baka. Now a e taki na fesi fu a pori fu a foto dati nanga en tempel di ben bow baka èn e taki: „A pipel fu wan fesiman di e kon, sa pori a foto nanga a santapresi. Èn a kaba fu disi sa de nanga a frudu. Èn te na a kaba feti sa de; èn a bosroiti di teki, na taki den sa kisi bigi pori. . . . Èn na tapu a frei fu tegu sani a sma sa kon di e tyari pori kon; èn te leki wan pori kon, a srefi sani dati di den teki bosroiti fu dati, sa kanti go tu na tapu a wan di kisi pori” (Danièl 9:26b, 27b). Ala di a pori disi ben sa feni presi baka den „seibitenti wiki”, toku a ben sa de a langalanga bakapisi fu sani di ben pasa na ini a lasti „wiki”, di den Dyu ben weigri fu teki Krestes èn ben meki den kiri en.​—Mateus 23:37, 38.

30. Fa a komando fu a Gran Sma di e hori ensrefi na a ten di a poti, ben kon tru, soleki fa tori di e taki fu a historia e sori?

30 Tori di e taki fu a historia e sori taki na ini 66 G.T., den legre fu Rome na ondro Granman Cestius Galus fu Siria, ben lontu Yerusalem. Ala di den Dyu ben kakafutu gi den, toku den legre fu Rome di ben tyari den afkodrei fetifraga noso teken, ben go na ini a foto èn ben bigin diki wan olo na ondro a tempel skotu na noordsei. A tanapu di den ben tanapu drape ben meki den de wan „tegu sani” di ben kan tyari krinkrin pori kon (Mateus 24:15, 16). Den Romesma na ondro Legre-edeman Titus ben kon leki wan „frudu” èn ben pori a foto nanga en tempel na ini 70 G.T. Noti ben tapu den, bika na Gado ben komanderi — ben „bosroiti” — disi. ¡Yehovah, a Gran Sma di e hori ensrefi na a ten di a poti, agen ben meki en wortu kon tru!

SAN YU BEN KON FRUSTAN?

• Sortu sani Danièl ben aksi Yehovah tranga na ini begi di den 70 yari fu a pori fu Yerusalem ben e kon na wan kaba?

• O langa den „seibitenti wiki” ben de, èn o ten den ben bigin èn o ten den ben kon na wan kaba?

• O ten „Mesias a Fesiman” ben kon, èn na sortu prenspari ten a ben „koti . . . puru”?

• Sortu frubontu ben „musu wroko wán wiki langa gi den furu sma”?

• San ben feni presi baka den „seibitenti wiki”?

[Aksi fu a tori disi]

[Faki/Prenki na tapu bladzijde 197]

O Ten Artakserkses Ben Bigin Tiri?

HISTORIA skrifiman no e agri nanga a yari di Kownu Artakserkses fu Persia ben bigin tiri. Son sma taki dati a kon na tapu a kownusturu na ini a yari 465 b.G.T., bika en papa, Serkses, ben bigin tiri na ini 486 b.G.T. èn dede na ini a di fu 21 yari fu en tiri. Ma buweisi de taki Artakserkses ben kon na tapu a kownusturu na ini 475 b.G.T. èn taki a fosi yari di a ben bigin tiri ben de na ini 474 b.G.T.

Sani di kerfu na tapu ston nanga stonpopki di ben diki puru na ondro gron na Persepolis, a mamafoto fu Persia fu owruten, e sori taki Serkses nanga en papa, Darius I, ben e tiri makandra. Efu den ben tiri makandra 10 yari èn Serkses ben tiri en wawan 11 yari langa baka di Darius dede na ini 486 b.G.T., dan a fosi yari fu a tiri fu Artakserkses ben musu de 474 b.G.T.

Wan di fu tu grupu fu buweisi abi fu du nanga Legre-edeman Temistokles fu Ateine, di ben wini den legre fu Serkses na ini 480 b.G.T. Baka ten a Griki pipel no ben lobi en moro èn den ben kragi en taki a ben tori sma. Temistokles ben lowe èn ben suku kibri na a Persia krutubangi pe den ben ontfanga en heri bun. Soleki fa a Griki historia skrifiman Tusidides e taki, dan disi ben pasa di Artakserkses „no so langa [ben] kon na tapu a kownusturu”. A Griki historia skrifiman Diodorus Sikulus e taki dati Temistokles dede na ini 471 b.G.T. Fu di Temistokles ben aksi wan yari fu leri sabi Persiatongo bifo a go na Kownu Artakserkses, dan a ben musu doro na ini Pikin Asia bifo 473 b.G.T. A buku Chronicle of Eusebius fu Hièronimus e horibaka gi a yari dati. Fu di Artakserkses „no so langa [ben] kon na tapu a kownusturu” di Temistokles ben doro na ini Asia na ini 473 b.G.T., meki a Doisri sabiman Ernst Hengstenberg ben taki na ini en buku Christology of the Old Testament dati a tiri fu Artakserkses ben bigin na ini 474 b.G.T., èn tra buku e taki a srefi sani. A ben taki moro fara: „A di fu twenti yari fu Artakserkses na a yari 455 bifo Krestes.”

[Prenki]

Wan afu stonpopki fu Temistokles

[Schema/​Prenki na tapu bladzijde 188, 189 di e tyari sani kon na krin]

(Efu yu wani si pe den sani disi skrifi, luku a buku)

„SEIBITENTI WIKI”

455 b.G.T. 406 b.G.T. 29 G.T. 33 G.T. 36 G.T.

„A wortu . . . fu meki Yerusalem ben Mesias e Mesias A kaba fu

Yerusalem kon bun baka” bow baka kon koti puru den „seibitenti”

wiki

7 wiki 62 wiki 1 wiki

49 yari 434 yari 7 yari

[Prenki di e tapu heri bladzijde 180]

[Prenki di e tapu heri bladzijde 193]