Go na content

Go na table of contents

Danièl—Wan Buku Di De na Fesi Krutu

Danièl—Wan Buku Di De na Fesi Krutu

Kapitel Tu

Danièl—Wan Buku Di De na Fesi Krutu

1, 2. Na sortu fasi sma e kragi a buku Danièl, èn fu san ede yu e denki taki a prenspari fu ondrosuku den buweisi di e sori taki a no de so?

PRAKSERI taki yu de na wan krutu-oso, pe wan krutuman e krutu wan prenspari tori. Den e kragi wan man taki a bedrigi sma. A gran fiskari e hori nomonomo taki a man du ogri. Ma sma sabi a man di den kragi leki wan man di e hori en soifri retifasi wan langa pisi ten kaba. ¿Yu no ben sa wani yere san na a buweisi di gebroiki fu krin a man en nen?

2 Yu de na ini wan srefi sortu situwâsi te a e go fu a Bijbel buku Danièl. A skrifiman fu en ben de wan man di abi barinen ini a tori fu soifri retifasi. A buku di abi en nen, na wan buku di sma lespeki srefisrefi dusundusun yari kaba. A buku e sori taki a abi tru historia èn taki Danièl, wan Hebrew profeiti di ben libi na ini a di fu seibi nanga a di fu siksi yarihondro b.G.T., ben skrifi en. A soifri fasi fa Bijbel e teri ten e sori taki a buku fu en e taki fu a pisi ten di e bigin na wan sani fu 618 te go miti 536 b.G.T. èn a ben kon klari na ini 536 b.G.T. Ma sma e kragi a buku. Son encyclopedie nanga tra buku di e taki fu a tori, e sori noso e taki krin dati a buku na wan sani di e bedrigi sma.

3. San The New Encyclopædia Britannica e taki fu a trufasi fu a buku Danièl?

3 Fu eksempre, The New Encyclopædia Britannica e erken taki wan ten „sma na ala sei ben e si [a buku Danièl] leki tru historia, di abi tru profeititori na ini”. Ma a Britannica e taki dati a tru tori de, taki „den ben skrifi [Danièl] baka ten di a kondre ben de na ini problema — di den Dyu ben e kisi hebi frufolgu na ondro [Kownu] Antiokus IV Epifanes [fu Siria]”. Na encyclopedie e taki dati a buku skrifi na mindri 167 nanga 164 b.G.T. A srefi encyclopedie disi e taki dati a skrifiman fu a buku Danièl no e taki na fesi fu a ten di e kon, ma e tyari gewoon kon na krin „sani di de historia gi en ma di pasa kaba, leki profeititori fu sani di o pasa na ini a ten di e kon”.

4. O ten sabiman ben bigin gi komentaar tapu a buku Danièl, èn san gi tranga na den srefi sortu komentaar disi di ben gi na ini den yarihondro di no pasa so langa?

4 Pe den sortu idea disi komoto? Den sani di sabiman di e gi komentaar tapu a buku Danièl e taki, no nyun. A sani disi ben bigin na ini a di fu dri yarihondro G.T. nanga wan filosofiaman di ben nen Porfirius. Neleki furu sma na ini a Gran Kownukondre Rome, na so a ben firi taki a krakti fu Krestendom ben de wan kefar gi en. A ben skrifi 15 buku fu broko a „nyun” relisi disi saka. A di fu 12 buku ben de langalanga teige a buku Danièl. Porfirius ben taki dati a buku na wan falsi sani di wan Dyu fu a di fu tu yarihondro b.G.T. ben skrifi. Den srefi sortu sani disi ben taki na ini a di fu 18 yarihondro nanga a di fu 19 yarihondro. Soleki fa sabiman di e gi komentaar tapu Bijbel tori èn sma di e frutrow tapu buweisi fu kon sabi san tru na relisi sei e denki, dan profeititori — a taki di wan sma e taki na fesi san o pasa — na wan sani di no kan. Danièl ben kon tron a sma di sma ben lobi krutu en. Te yu luku en bun, dan en nanga en buku ben de na fesi krutu. Sabiman di e gi komentaar tapu tori fu buku ben taki dati den ben abi buweisi pasa marki taki a no Danièl ben skrifi a buku na ini a ten di den Dyu ben de na ini katibo na Babilon, ma taki wan tra sma ben skrifi en wan tu yarihondro na baka. * Den sortu kragi disi ben kon so furu taki wan skrifiman ben skrifi wan buku srefi fu horibaka gi Danièl nanga a nen Daniel in the Critics’ Den (Danièl na ini a Lew-olo fu den Sabiman Di E Gi Komentaar Tapu Tori fu Buku.)

5. Fu san ede a tori fu a trufasi fu Danièl de wan prenspariwan?

5 ¿Buweisi de gi den sani di den sabiman di e gi komentaar tapu tori fu buku e taki nanga seikerfasi? ¿Noso a buweisi e horibaka gi sani di taki fu sori taki a tori no de so? Furu prenspari sani de ini a tori. A no a bun nen fu na owruten buku disi nomo de ini a tori, ma a tamara fu wi tu. Efu a buku Danièl na wan buku di e bedrigi sma, dan den pramisi fu en gi a tamara fu libisma, na soso sani. Ma efu a abi tru profeititori na ini, dan sondro tweifri yu sa angri fu kon sabi san den sani disi wani taki gi wi na ini a ten disi. Nanga dati na prakseri, meki wi go ondrosuku wan tu fu den fowtu di den e taki de na ini a buku Danièl.

6. Sortu kragi e gi sontron fu a historia fu Danièl?

6 Teki leki eksempre a kragi di ben skrifi na ini The Encyclopedia Americana: „Den ben drai na wan ogri fasi furu finifini tori fu historia fu den pisi ten na fesi [soleki di fu a katibo na Babilon]” na ini Danièl. ¿Dati de trutru so? Meki wi go luku wan fru wan, dri fu den fowtu disi di sma taki ben meki.

A TORI FU A KOWNU DI NO BEN DE

7. (a) Fu san ede den sabiman di e gi komentaar tapu Bijbel tori ben lobi den sani di Danièl ben taki fu Bèlsasar wan heri pisi ten kaba? (b) San ben pasa nanga a denki, taki Bèlsasar no ben de trutru?

7 Danièl ben skrifi taki Bèlsasar, wan „manpikin” fu Nebukadnesar, ben e tiri leki kownu na Babilon di a foto ben fadon (Danièl 5:1, 11, 18, 22, 30). Sabiman di e gi komentaar tapu tori fu buku ben tyalensi a penti disi wan heri pisi ten kaba, bika a nen fu Bèlsasar no ben de fu feni na no wan tra presi leki na ini Bijbel wawan. Na presi fu dati, historia skrifiman fu owruten ben tyari kon na krin taki Nabonidus, di ben tron kownu baka Nebukadnesar, ben de a lastiwan fu den kownu fu Babilon. Dati meki Ferdinand Hitzig ben taki na ini 1850, dati a ben de krin taki a skrifiman srefi ben meki a tori fu Bèlsasar. ¿Ma yu no feni taki Hitzig ben taki wan sani sondro fu denki fosi? ¿Boiti dati, a kari di a nen fu a kownu disi no kari srefisrefi — spesrutu na ini wan pisi ten pe a ben de so taki historia tori, soleki fa sabiman e erken, no ben furu — e sori trutru taki noiti a no ben de? Awansi fa a no fa, na ini 1854 wan tu pikin klèiston di sma ben skrifi na tapu, ben diki puru na ondro doti na ini den brokopresi fu na owruten foto Ur fu Babilon, di de now a zuidsei pisi fu Irak. Den spikri-skrifimarki dokumenti disi fu Kownu Nabonidus ben abi wan begi na ini gi „Bèl-sar-usur, mi moro owru manpikin”. Srefi sabiman di e gi komentaar tapu tori fu buku ben musu agri: Disi ben de a Bèlsasar fu a buku Danièl.

8. Fa a sani di Danièl ben taki fu Bèlsasar leki wan kownu di e tiri, ben sori taki a tru?

8 Toku den sabiman di e gi komentaar tapu tori fu buku no ben de tevrede. „Disi no e buweisi noti”, wan fu den man disi di nen H. F. Talbot ben skrifi. A ben taki dati a manpikin di en nen kerfu na tapu a ston, ben sa kan de wan pikin-nengre nomo, ala di Danièl e taki fu en leki wan kownu di e tiri. Ma wán yari nomo baka di den sani di Talbot ben taki, ben tyari kon na doro, dan moro spikri-skrifimarki tapu ston ben diki puru na ondro doti di ben sori go na wan Bèlsasar taki a ben abi sekretarsi nanga wrokoman. ¡A Bèlsasar disi no ben kan de wan pikin-nengre kwetikweti! Te fu kaba, tra ston di ben sori taki wan leisi Nabonidus ben gowe libi Babilon furu yari langa, ben tapu a tori. Den ston disi ben sori so srefi taki na ini den pisi ten disi a „ben gi a kownuwroko” fu Babilon na en moro owru manpikin (Bèlsasar). Na den pisi ten dati, dan Bèlsasar ben de, te yu luku en bun, kownu — wan kompekownu nanga en papa. *

9. (a) Na sortu fasi Danièl ben kan taki dati Bèlsasar ben de a manpikin fu Nebukadnesar? (b) Fu san ede sabiman di e gi komentaar tapu tori fu buku fowtu, te den e taki dati Danièl no e taki notinoti srefi fu Nabonidus?

9 Toku wan tu sabiman di e gi komentaar tapu tori fu buku no de tevrede ete èn e kragi taki Bijbel no e kari Bèlsasar a manpikin fu Nabonidus, ma a manpikin fu Nebukadnesar. Son sma e taki nomonomo dati Danièl no e taki notinoti srefi di musu sori taki Nabonidus ben de na libi oiti. Ma ala den tu sani disi di den taki, e lasi krakti te wi e go ondrosuku den. Soleki fa a sori, dan Nabonidus ben trow nanga na umapikin fu Nebukadnesar. Dati ben sa meki taki Bèlsasar ben de a granpikin fu Nebukadnesar. A Hebrewtongo èn so srefi na Arameisitongo no abi wan wortu gi „granpapa” noso „granpikin”; „manpikin fu” kan wani taki „granpikin fu” noso srefi „bakapikin fu”. (Teki gersi Mateus 1:1.) Moro fara, a Bijbel tori e erken taki Bèlsasar na a manpikin fu Nabonidus. Di Bèlsasar ben kon skreki fu na anuskrifi na tapu a skotu di ben e sori taki wan rampu ben o feni presi, dan Bèlsasar di no ben sabi san a ben musu du, e pristeri a di fu dri presi na ini a kownukondre na iniwan sma di ben kan sori san den wortu ben wani taki (Danièl 5:7). Fu san ede a di fu dri presi èn no a di fu tu presi? A sani disi di a ben pristeri e sori taki sma ben teki a fosi presi èn a di fu tu presi kaba. Fu taki en leti, Nabonidus nanga en manpikin Bèlsasar ben teki den presi dati kaba.

10. Fu san ede a tori fu Danièl di e taki fu a kownukondre Babilon, abi moro fini tori leki di fu tra historia skrifiman fu owruten?

10 So bun, a kari di Danièl ben kari a nen fu Bèlsasar a no wan buweisi fu historia di „drai na wan ogri fasi”. Kontrari fu dati, ala di Danièl no ben skrifi wan historia fu Babilon, toku a e gi wi moro finifini bodoi fu a kownukondre Babilon, moro leki grontapu historia skrifiman fu owruten soleki Herodotus, Senofon nanga Berosus. Fu san ede Danièl ben man skrifi tru tori di den ben misi fu skrifi? Bika a ben de drape na Babilon. A buku fu en na wan buku fu wan sma di ben si sani nanga en eigi ai, no fu wan bedrigiman di skrifi sani hondrohondro yari baka ten.

SUMA BEN DE DARIUS A MEDIASMA?

11. Suma ben de Darius a Mediasma, soleki fa Danièl taki, ma san den ben taki fu en?

11 Danièl e fruteri taki di Babilon ben fadon, wan kownu nanga a nen „Darius a Mediasma” ben bigin fu tiri (Danièl 5:31). Sma no feni a nen Darius a Mediasma ete na ini grontapu buku noso na ini tori fu sabidensiman fu owruten sani. Fu dati ede The New Encyclopædia Britannica e taki dati a Darius disi na „wan sma di no ben de trutru”.

12. (a) Fu san ede sabiman di e gi komentaar tapu tori fu buku musu sabi moro bun, leki fu taki wantewante taki Darius a Mediasma no ben libi noiti? (b) San na wan fruklari di kan gi fu kon sabi suma na Darius a Mediasma, èn sortu buweisi e sori dati?

12 Wan tu sabiman luku moro bun san den e taki. Fu taki en leti, sabiman di e gi komentaar tapu tori fu buku ben kari Bèlsasar so srefi „wan sma di no ben de trutru”. Sondro tweifri, a tori fu Darius o sori so srefi, taki den sabiman di e gi komentaar tapu tori fu buku no abi leti. Spikri-skrifimarki na tapu ston e sori kaba taki Sirus a Persiaman no ben teki a titel „Kownu fu Babilon” wantewante baka di a ben wini Babilon. Wan ondrosukuman e taki: „A sma di ben abi a titel ’Kownu fu Babilon’ ben de wan vasal-kownu na ondro Sirus, èn Sirus srefi no ben de dati.” ¿A kan taki Darius ben de a tiri nen noso titel fu wan makti Mediasma di den ben poti leki tiriman fu Babilon? Son sma e taki dati kande Darius ben de wan man di ben nen Gubaru. Sirus ben poti Gubaru leki granman na Babilon èn grontapu buku e agri taki a ben tiri nanga furu makti. Wan spikri-skrifimarki na tapu ston e taki dati a ben poti ondro-granman na wroko na heri Babilon. San moi fu si na taki Danièl e skrifi dati Darius ben poti 120 ondro-kownu na wroko fu tiri a kownukondre Babilon.​—Danièl 6:1.

13. San na wan bun reide fu san ede den e kari a nen fu Darius a Mediasma na ini a buku Danièl, ma no na ini grontapu buku?

13 Baka wan pisi ten, moro buweisi di de wantewante fu si kan kon na krin suma a kownu disi ben de trutru. Awansi fa a no fa, dati a gersi leki a sabidensi fu owruten sani no e taki fu a tori disi, no e gi reide kwetikweti fu taki dati Darius „no ben de trutru” èn a no e gi reide srefisrefi fu taki dati a heri buku Danièl e bedrigi sma. A de moro bun srefisrefi fu si a tori fu Danièl leki wan fruklari fu wan kotoigi di si sani nanga en eigi ai èn di de moro soifri leki den grontapu buku di no lasi gowe.

A TIRI FU YOYAKIM

14. Fu san ede wan difrenti no de na mindri Danièl nanga Yeremia ini a tori fu den yari fu a tiri fu Kownu Yoyakim?

14 Wi e leisi na ini Danièl 1:1: „Na ini a di fu dri yari fu a kownuwroko fu Yoyakim, a kownu fu Yuda, Nebukadnesar, a kownu fu Babilon, ben kon na Yerusalem èn ben bigin lontu en.” Sabiman di e gi komentaar tapu tori fu buku feni taki a vers disi fowtu, bika a no gersi leki a e agri nanga Yeremia di e taki dati a di fu fo yari fu Yoyakim ben de a fosi yari fu Nebukadnesar (Yeremia 25:1; 46:2). ¿Danièl ben e taki kontrari Yeremia? Nanga moro bodoi a tori e kon na krin wantewante. Di Farao Neikow ben poti Yoyakim na wroko leki kownu na ini 628 b.G.T., dan Yoyakim ben tron wan wrokosani nomo fu a tiriman disi fu Egipti. Disi ben de wan sani fu dri yari bifo Nebukadnesar ben kon baka en papa na tapu a kownusturu fu Babilon, na ini 624 b.G.T. Syatu baka dati (na ini 620 b.G.T.), Nebukadnesar ben go na ini Yuda nanga tranga èn ben meki Yoyakim tron wan vasal-kownu na ondro Babilon (2 Kownu 23:34; 24:1). Gi wan Dyu di ben e libi na Babilon, a di fu „dri yari” fu a tiri fu Yoyakim ben sa musu de a di fu dri yari di a kownu dati ben e dini leki vasal-kownu fu Babilon. Danièl ben skrifi nanga dati na prakseri. Ma Yeremia ben skrifi nanga den Dyu na prakseri di ben libi leti na ini Yerusalem. So bun, a ben sori go na a bigin fu a kownuwroko fu Yoyakim di Farao Neikow ben poti en na wroko leki kownu.

15. Fu san ede a sani di sma e taki fu feni fowtu na a datum di de fu feni na ini Danièl 1:1, swaki?

15 Fu tru, a taki di den e taki dati sani no e kruderi nanga makandra ini a tori disi, e horibaka gi a buweisi taki Danièl ben skrifi en buku na Babilon di a ben de na mindri den Dyu katiboman. Ma wan tra sani e mankeri krinkrin na ini den sani disi di den sma e taki fu a buku Danièl. Memre taki a skrifiman fu Danièl seiker ben abi a buku Yeremia èn ben sori go na dati srefi (Danièl 9:2). ¿Efu a skrifiman fu Danièl ben de wan sma di e kenki tori na ini buku na wan koni fasi, soleki fa den sabiman di e gi komentaar tapu tori fu buku e taki, dan a ben o teki a tyans fu taki kontrari so wan buku leki di fu Yeremia di sma ben e lespeki — èn a ben o du dati na ini a fosi vers kaba fu a buku fu en? ¡A no de fu taki dati a no ben o du dati kwetikweti!

FINIFINI BODOI DI PRENSPARI

16, 17. Fa buweisi di sabidensiman fu owruten sani feni, e horibaka gi a tori fu Danièl fu (a) a meki di Nebukadnesar ben meki wan relisi popki so taki a heri pipel fu en anbegi dati? (b) a fasi fa Nebukadnesar ben meki bigi fu den sani di a ben bow na ini Babilon?

16 Meki wi puru wi prakseri now fu negatief sani poti na positief sani. Luku wan tu tra finifini bodoi na ini a buku Danièl di e sori taki a skrifiman ben abi sabi fu sani di ensrefi ben kisi fu yere, fu den ten di a ben skrifi fu den.

17 A sabi di Danièl ben sabi finifini bodoi fu Babilon fu owruten na wan krakti buweisi fu a trufasi fu a tori fu en. Fu eksempre, Danièl 3:1-6 e fruteri taki Nebukadnesar ben meki wan bigi popki di ala sma ben musu anbegi. Sabidensiman fu owruten sani feni tra buweisi taki a kownu disi ben e suku fu meki a pipel fu en abi moro fu du nanga sani fu a kondre èn nanga sani fu relisi. Danièl e fruteri so srefi fu a meki di Nebukadnesar ben e meki bigi fu den furu sani di a ben bow (Danièl 4:30). Na ini a ten fu wi fosi, sabidensiman fu owruten sani taki dati a de so, taki Nebukadnesar ben de trutru frantiwortu gi bun furu fu den sani di ben bow na ini Babilon. ¡Èn ini a tori fu a meki di a ben meki bigi — we, a man Nebukadnesar ben meki den stampu en nen poti na tapu ston srefi! Den sabiman di e gi komentaar tapu a buku Danièl no man fruklari fa wan sma di den e denki ben kenki sani na ini a buku èn di ben e libi na ini a ten fu den Makabeisma (167-63 b.G.T.), ben kan sabi fu den sortu sani disi di ben bow — so wan fo yarihondro baka di den ben bow èn bun langa fosi den sabidensiman fu owruten sani ben feni den.

18. Fa a tori fu Danièl di e taki fu den difrenti fasi fu strafu sma na ondro a tiri fu Babilon nanga Persia e sori taki a soifri?

18 A buku Danièl e tyari so srefi wan tu prenspari difrenti kon na krin na mindri a wet fu Babilon nanga a wet fu den Mediasma nanga den Persiasma. Fu eksempre, na ondro a wet fu Babilon den ben trowe den dri kompe fu Danièl go na ini wan bun faya onfu fu di den ben weigri fu gi yesi na a komando fu a kownu. Furu tenti yari na baka, den ben trowe Danièl go na ini wan lew-olo fu di a ben weigri fu gi yesi na wan wet fu den Persiasma, di ben de teige en konsensi (Danièl 3:6; 6:7-9). Son sma pruberi fu taki dati a tori fu a bun faya onfu na wan anansitori, ma sabidensiman fu owruten sani feni wan trutru brifi fu Babilon fu owruten di e taki spesrutu fu a fasi disi fu strafu sma. Ma gi den Mediasma nanga den Persiasma, faya ben de wan santa sani. Dati meki den ben abi tra ogri-ati sortu fasi fu strafu sma. Fu dati ede a lew-olo no musu kon leki wan sani di musu meki sma fruwondru.

19. Sortu difrenti na mindri a wet sistema fu Babilon nanga Medo-Persia a buku Danièl e tyari kon na krin?

19 Wan tra difrenti e kon na fesi. Danièl e sori taki Nebukadnesar ben kan meki wet èn ben kan kenki a wet te a ben firi. ¡Darius no ben man du noti fu kenki ’den wet fu den Mediasma nanga den Persiasma’ — srefi den wet di ensrefi ben meki! (Danièl 2:5, 6, 24, 46-49; 3:10, 11, 29; 6:12-16) A historia skrifiman John C. Whitcomb e skrifi: „Historia fu owruten e horibaka gi a difrenti disi na mindri Babilon, pe a wet ben de na ondro a kownu, nanga Medo-Persia, pe a kownu ben de na ondro a wet.”

20. Sortu finifini bodoi fu a fesa fu Bèlsasar e sori taki Danièl srefi ben sabi den gwenti fu Babilon?

20 A span tori fu a fesa fu Bèlsasar di skrifi na ini Danièl kapitel 5, lai finifini bodoi. Soleki fa a sori, dan a ben bigin nanga nyan nanga dringi pasa marki sondro fu abi broko-ede, bika na furu presi den e taki fu win (Danièl 5:1, 2, 4). Fu taki en leti, sani di kerfu na tapu ston fu den srefi sortu fesa disi e sori taki den ben e dringi soso win. Soleki fa a sori, dan win ben de tumusi prenspari na den sortu fesa disi. Danièl e taki so srefi fu umasma di ben drape na a bigi fesa disi — den tweederang-wefi fu a kownu èn den tra uma fu en (Danièl 5:3, 23). A sabidensi fu owruten sani e horibaka gi a finifini bodoi disi fu a gwenti fu Babilon. Na idea taki umasma de makandra nanga mansma na wan fesa, no ben de wan sani di Dyu nanga Grikisma ben wani srefisrefi na ini a pisi ten fu den Makabeisma. Kande dati na fu san ede den fosi Griki Septuaginta vertaling fu Danièl no e taki fu den umasma disi. * ¡Toku a sma di den e taki kenki sani na ini a buku Danièl, ben sa musu libi na ini a srefi Griki kulturu èn kande na ini a srefi algemeen pisi ten dati di den ben skrifi a Septuaginta!

21. San na a moro reidelek fruklari taki Danièl ben abi finifini sabi fu a ten nanga gwenti fu a katibo na Babilon?

21 Nanga den sortu finifini bodoi disi na prakseri, pikinmoro a gersi wan sani di sma no man bribi taki Britannica ben kan taki fu a skrifiman fu a buku Danièl taki a abi soso sabi di „de frafra èn di no soifri”, fu a libi na ini a ten fu katibo na Babilon. Fa iniwan sma di ben kan kenki sani na ini a buku kan sabi gwenti fu owruten Babilon nanga Persia so finifini, hondrohondro yari na baka? Memre tu taki ala den tu gran kownukondre disi ben go na baka langa ten bifo a di fu tu yarihondro b.G.T. Soleki fa a sori, dan no wan sabidensiman fu owruten sani ben drape na a pisi ten dati; èn den Dyu fu a pisi ten dati no ben meki bigi taki den ben sabi dorosei kulturu nanga historia. A profeiti Danièl wawan, wan sma di fruteri san a ben si nanga en eigi ai fu den ten nanga den sani di ben pasa, ben kan skrifi a Bijbel buku di abi en nen.

¿TRA SANI E SORI TAKI DANIÈL KENKI SANI NA INI A BUKU?

22. Sortu sani sabiman di e gi komentaar tapu tori fu buku e taki fu a presi di a buku Danièl abi na ini den Hebrew Buku fu Bijbel di skrifi nanga yepi fu santa yeye?

22 Wan sani di sma e gebroiki furu teige a buku Danièl, na a presi di a abi na ini den Hebrew Buku fu Bijbel. Den rabi fu owruten ben prati den Hebrew Buku fu Bijbel na ini dri grupu: a Wet, den Profeiti nanga den Buku. Den no ben poti Danièl na mindri den Profeiti, ma na mindri den Buku. Dati wani taki, na so den sabiman di e gi komentaar tapu tori fu buku e taki, dati a buku no ben de bekènti na a ten di den buku fu den tra profeiti ben tyari kon na wan. Den ben poti en na mindri den Buku, fu di den ben tyari den Buku disi kon na wan baka ten kande.

23. Fa den Dyu fu owruten ben e si a buku Danièl, èn fa wi du sabi disi?

23 Toku a no ala Bijbel ondrosukuman e agri taki den rabi fu owruten ben prati den buku di skrifi nanga yepi fu santa yeye na so wan strak fasi noso taki den no ben poti Danièl na mindri den Profeiti. ¿Ma srefi efu den rabi ben poti Danièl na mindri den Buku, dan disi ben sa sori taki a ben skrifi baka ten? Nôno. Sabiman nanga wan bun nen, kari wan lo sani fu san ede den rabi no ben poti Danièl kande na mindri den Profeiti. Fu eksempre, kande den du dati fu di a buku ben afrontu den, noso fu di den ben e si Danièl aparti fu tra profeiti fu di a ben abi wan grontapu posisi leki tiriman na ini wan dorosei kondre. Ma awansi fa a no fa, a sani di de trutru prenspari na disi: Den Dyu fu owruten ben abi dipi lespeki gi a buku Danièl èn ben si en leki wan buku di ben de wan pisi fu den buku di skrifi nanga yepi fu santa yeye. Boiti dati, a buweisi e sori taki den Hebrew Buku fu Bijbel di skrifi nanga yepi fu santa yeye ben kaba wan langa pisi ten na fesi bifo a di fu tu yarihondro b.G.T. Baka ten den no ben gi primisi kwetikweti fu poti moro buku na ini, èn dati ben de so tu nanga den buku di ben skrifi na ini a di fu tu yarihondro b.G.T.

24. Fa a buku Ekleisiastikus di no skrifi nanga yepi fu santa yeye gebroiki teige a buku Danièl, èn san e sori taki a denki disi no bun?

24 Wan sani di no e kruderi nanga dati, na taki wan fu den buku disi di ben kon baka ten èn di sma no ben e erken, ben gebroiki leki wan buweisi teige a buku Danièl. A buku Ekleisiastikus di no skrifi nanga yepi fu santa yeye èn di Yesus Ben Sirak ben skrifi, soleki fa a sori, ben skrifi na wan pisi ten fu 180 b.G.T. Sabiman di e gi komentaar tapu tori fu buku lobi fu taki dati Danièl no de na tapu a langa lijst fu regtfardiki man na ini a buku. Den e taki dati sma no ben sabi Danièl na a ten dati. Furu sabiman e erken a buweisi disi. Ma luku a sani disi: A srefi lijst no abi Esra nanga Mordekai (den ala tu ben de sma di den Dyu fu a ten baka a katibo ben si leki man nanga deki-ati), a bun Kownu Yosafat nanga na opregti man Yob na tapu; fu ala den krutuman a e kari Samuèl nomo. * ¿Wi musu taki dati ala den man disi no ben de trutru, fu di den nen no de tapu wan lijst di no abi ala nen èn di de na ini wan buku di no skrifi nanga yepi fu santa yeye? Na idea wawan e gi sma fu lafu.

TRA KOTOIGI DI E HORIBAKA GI DANIÈL

25. (a) Fa Yosefus ben sori taki a tori fu Danièl ben tru? (b) Na sortu fasi a tori fu Yosefus di e taki fu Aleksander a Bigiwan èn a buku Danièl e kruderi nanga san sma sabi fu historia? (Luku a di fu tu futuwortu.) (c) Fa buweisi di den tongo e gi e horibaka gi a buku Danièl? (Luku bladzijde 26.)

25 Meki wi poti wi prakseri baka na positief sani. Sma taki dati no wan tra Hebrew Buku fu Bijbel kisi so furu buweisi taki a tru, leki Danièl. Fu gi wan eksempre: A barinen Dyu historia skrifiman Yosefus e sori taki a tru. A e taki dati na ini a ten di Aleksander a Bigiwan ben feti nanga Persia na ini a di fu fo yarihondro b.G.T., Aleksander ben kon na Yerusalem, pe den priester ben sori en wan eksemplaar fu a buku Danièl. Aleksander srefi ben kon na a bosroiti taki den wortu fu a profeititori fu Danièl di ben e sori go na en, ben e taki fu en eigi fetiwaka di ben abi fu du nanga Persia. * Disi ben sa musu de wan sani fu wan nanga afu yarihondro bifo a „kenki fu sani na ini buku” ben feni presi, soleki fa den sabiman di e gi komentaar tapu tori fu buku e taki. A no de fu taki dati den sabiman di e gi komentaar tapu tori fu buku, fadon na Yosefus skin fu a pisi tori disi ede. Den fadon na en skin tu fu di a ben taki dati wan tu fu den profeititori na ini a buku Danièl ben kon tru. Toku soleki fa historia skrifiman Joseph D. Wilson ben taki, dan „[Yosefus] kande ben sabi moro fu a tori leki ala den sabiman fu grontapu di e gi komentaar tapu tori fu buku”.

26. Fa den Dede Se Lolo ben horibaka gi a trufasi fu a buku Danièl?

26 Di sma ben feni den Dede Se Lolo na ini den bergi-olo fu Qumran, Israèl, dan disi ben horibaka moro fara gi a trufasi fu a buku Danièl. A ben de wan fruwondru sani taki furu fu den sani di den ben feni na ini 1952 ben de lolo nanga pisi fu a buku Danièl. A moro owruwan de fu den lasti pisi fu a di fu tu yarihondro b.G.T. Fu dati ede na ini a ten dati, a buku Danièl ben de pôpi kaba; èn sma ben lespeki en na ala sei. The Zondervan Pictorial Encyclopedia of the Bible e taki: „Wi musu libi a datum di den Makabeisma ben taki dati a buku Danièl ben skrifi, bika a no kan, taki nofo ten ben de na mindri a ten di den ben skrifi a buku Danièl na a ten di kopi fu a buku kon de na ini a bibliotheek fu a relisi sekte fu den Makabeisma.”

27. San na a moro owru buweisi taki Danièl ben de wan trutru sma di sma ben sabi bun na ini a ten fu a katibo na Babilon?

27 Ma moro owru èn moro frutrow fruklari de, fu sori taki a buku Danièl tru. Wan fu den sma di ben e libi na ini a ten fu Danièl ben de a profeiti Esekièl. En tu ben dini leki wan profeiti na ini a ten fu a katibo na Babilon. Furutron a buku Esekièl e kari Danièl na en nen (Esekièl 14:14, 20; 28:3). Den tekst disi di wi kari e sori taki srefi na ini en eigi libiten, na ini a di fu siksi yarihondro b.G.T., furu sma ben sabi Danièl kaba leki wan regtfardiki man èn wan koni man di warti taki sma kari en makandra nanga Noa èn nanga Yob leki man di ben abi frede gi Gado.

A MORO BIGI KOTOIGI

28, 29. (a) San na a moro bigi buweisi fu ala buweisi taki a buku Danièl tru? (b) Fu san ede wi musu teki den sani di Yesus ben taki?

28 Te fu kaba, meki wi luku a moro bigi kotoigi fu ala den kotoigi ini a tori fu a trufasi fu Danièl — no wan sma moro leki Yesus Krestes. Di Yesus ben e taki fu den lasti dei, dan a ben sori go na „Danièl a profeiti” èn na wan fu den profeititori fu Danièl.​—Mateus 24:15; Danièl 11:31; 12:11.

29 Efu a denki fu den Makabeisma di den sabiman di e gi komentaar tapu tori fu buku ben abi, ben yoisti, dan wán fu den tu sani ben sa musu tru. A falsi buku disi ben bedrigi Yesus, noso noiti Yesus ben taki a sani di Mateus skrifi, taki a ben taki dati. No wan fu den tu sani disi abi tyans. ¿Efu wi no man frutrow na Evangelie fu Mateus, dan fa wi kan frutrow tra pisi fu Bijbel? ¿Efu wi e puru den prakserilin dati, dan san na den tra wortu di wi sa puru fu den bladzijde fu den Santa Buku fu Bijbel? Na apostel Paulus ben skrifi: „Na Gado ben meki sma skrifi ala den Buku fu Bijbel nanga yepi fu en santa yeye èn den bun fu gi leri, . . . fu poti sani kon reti” (2 Timoteus 3:16). ¡So bun, efu Danièl ben de wan bedrigiman, dan Paulus ben de wan tra bedrigiman! ¿Wan sma ben kan bedrigi Yesus? Kwetikweti. A ben de na libi na hemel di a buku Danièl ben skrifi. Yesus ben taki srefi: „Bifo Abraham ben kon na libi, mi ben de kaba” (Yohanes 8:58). Fu ala libisma di libi oiti, Yesus na a moro bun sma di wi ben sa kan aksi bodoi fu a trufasi fu Danièl. Ma wi no abi fu aksi en. Soleki fa wi si na fesi, dan den sani di a ben taki, krin fu frustan srefisrefi.

30. Fa Yesus ben sori moro fara taki a buku Danièl tru?

30 Yesus ben sori moro fara taki a buku Danièl ben tru, leti na a ten di a ben teki dopu. Na a okasi dati a ben tron a Mesias èn a ben meki wan profeititori na ini Danièl di abi fu du nanga den 69 yariwiki, kon tru. (Danièl 9:25, 26; luku kapitel 11 fu a buku disi.) Srefi efu a denki ben tru taki sma ben skrifi Danièl baka ten, dan toku a skrifiman fu Danièl ben sabi a tamara so wan 200 yari na fesi. A no de fu taki dati Gado no ben sa gi a santa yeye na wan sma di kenki sani na ini wan buku, fu taki profeititori ala di a teki wan falsi nen. Nôno, sma di de getrow na Gado ben teki nanga den heri ati a kotoigi di Yesus ben gi. Efu ala den koniman nanga ala den sabiman na grontapu di e gi komentaar tapu tori fu buku ben sa moksi densrefi leki wán man fu krutu Danièl, dan den sani di Yesus ben taki ben sa sori den taki den fowtu, bika en na „a getrow èn tru kotoigi”.​—Openbaring 3:14.

31. Fu san ede furu fu den sabiman di e gi komentaar tapu Bijbel tori no abi na overtoigi ete fu a trufasi fu Danièl?

31 Srefi a sani disi di Yesus ben taki no nofo gi furu fu den sabiman di e gi komentaar tapu Bijbel tori. Baka di wi luku a tori disi finifini, dan a wan sani di wi kan aksi wisrefi na efu iniwan buweisi ben sa de nofo fu overtoigi den. Wan profesor na a Universiteit fu Oxford ben skrifi: „Fu gi piki nomo tapu den sani di den sma no e agri nanga den, no man overtoigi sma, so langa leki den e tan abi a denki taki profeititori di komoto na Gado no kan de.” So bun, a denki fu den e breni den. Ma dati na san den wani — èn yepi no de gi den.

32. San wi kan fruwakti te wi sa studeri a buku Danièl?

32 Fa a de nanga yu? Efu yu kan si taki tru reide no de fu tweifri na a trufasi fu a buku Danièl, dan yu de klari kaba fu teki wan tumusi moi waka fu kon sabi moro sani. Yu sa feni den tori fu Danièl span èn den profeititori tumusi moi. San moro prenspari na taki yu sa si taki ibri kapitel sa meki yu bribi kon moro tranga. ¡Noiti yu sa sari taki yu ben poti bun prakseri na a profeititori fu Danièl!

[Futuwortu]

^ paragraaf 4 Son sabiman di e gi komentaar tapu tori fu buku e pruberi fu safu a kragi taki a buku falsi, fu di den e taki dati a skrifiman ben gebroiki Danièl leki wan kibrinen, neleki fa sma ben skrifi son owruten buku di no de wan pisi fu den Santa Buku fu Bijbel, na ondro tra nen di den teki. Ma Ferdinand Hitzig, wan sabiman di e gi komentaar tapu Bijbel tori, ben taki: „A tori fu a buku Danièl, efu sma e taki dati na wan tra sma skrifi en, no de wan tori di abi fu du nanga a gebroiki fu wan kibrinen. Efu dati de so, dan a tron wan falsi buku èn a prakseri fu a skrifiman ben de fu kori den leisiman fu en langalanga, ala di dati de fu a bun fu den.”

^ paragraaf 8 Nabonidus no ben de di Babilon ben fadon. Fu dati ede, Danièl ben abi leti di a ben kari Bèlsasar kownu na a ten dati. Sabiman di e gi komentaar tapu tori fu buku drai lontu a tori taki grontapu buku no e gi Bèlsasar a titel fu kownu. Toku buweisi fu owruten e sori taki sma kan kari srefi wan granman, kownu na ini a ten dati.

^ paragraaf 20 Sabiman fu Hebrewtongo C. F. Keil e skrifi fu Danièl 5:3: „A LXX. no ben taki fu umasma dyaso èn so srefi no na ini vers 23, soleki fa a gwenti fu den Masedoniasma, Grikisma nanga Romesma ben de.”

^ paragraaf 24 Kontrari fu dati, a lijst fu na apostel Paulus fu getrow man nanga uma di kari na ini Hebrewsma kapitel 11 e sori go na sani di pasa èn di skrifi na ini Danièl (Danièl 6:16-24; Hebrewsma 11:32, 33). Ma a lijst fu na apostel no abi ala nen tu. Furu sma, so srefi Yesaya, Yeremia nanga Esekièl, no de tapu a lijst, ma disi no e sori kwetikweti taki noiti den no ben libi.

^ paragraaf 25 Son historia skrifiman taki dati disi e fruklari fu san ede Aleksander ben de so bun gi den Dyu di ben de owru mati fu den Persiasma. Na a ten dati Aleksander ben de na wan fetiwaka fu pori ala sma di ben de mati fu Persia.

SAN YU BEN KON FRUSTAN?

• Fu san sma ben kragi a buku Danièl?

• Fu san ede den sani swaki di den sabiman di e gi komentaar tapu tori fu buku e taki fu a buku Danièl?

• Sortu buweisi e horibaka gi a trufasi fu a tori fu Danièl?

• San na a moro bigi buweisi fu a trufasi fu a buku Danièl?

[Aksi fu a tori disi]

[Faki na tapu bladzijde 26]

A Tongo Problema

A SKRIFI fu a buku Danièl ben kon klari na ini wan sani fu 536 b.G.T. Danièl ben skrifi a buku na ini a Hebrewtongo èn na ini na Arameisitongo, nanga wan tu Griki wortu na ini nanga Persia wortu. So wan moksipatu fu tongo no de a gwenti, ma a no de wan aparti sani na ini den Buku fu Bijbel. A Bijbel buku Esra ben skrifi na ini Hebrewtongo èn na ini Arameisitongo tu. Toku son sabiman di e gi komentaar tapu tori fu buku e hori nomonomo taki a skrifiman fu Danièl ben gebroiki den tongo disi na wan fasi di e sori taki a ben skrifi na wan pisi ten baka 536 b.G.T. Furutron sma e gebroiki san wan sabiman di e gi komentaar tapu tori fu buku ben taki, dati a fasi fa den Griki wortu na ini Danièl gebroiki, e sori taki a buku ben skrifi baka ten. A e taki dati a Hebrewtongo e horibaka gi a tori taki a buku skrifi baka ten èn taki na Arameisitongo, awansi fa a no fa, e gi pasi fu a denki taki a buku ben skrifi baka ten — srefi wan pisi ten di ben kan de kaba na ini a di fu tu yarihondro b.G.T.

Ma a no ala sabiman fu tongo e agri nanga dati. Son sabiman taki dati a Hebrewtongo fu Danièl de a srefi leki di fu Esekièl nanga di fu Esra èn de tra fasi leki a Hebrewtongo di den ben feni baka ten na ini den buku di no skrifi nanga yepi fu santa yeye soleki Ekleisiastikus. Èn fu a sei fu a gebroiki di Danièl ben gebroiki na Arameisitongo, luku tu dokumenti di den ben feni na mindri den Dede Se Lolo. Den de na ini Arameisitongo tu èn den de fu a pisi ten fu a fosi yarihondro èn fu a di fu tu yarihondro b.G.T. — no so langa baka a denki di sma denki taki den ben kenki sani na ini a buku Danièl. Ma sabiman si wan bigi difrenti na mindri na Arameisitongo na ini den dokumenti disi nanga na Arameisitongo di den feni na ini Danièl. Dati meki son sma e taki dati a buku Danièl musu de hondrohondro yari moro owru leki san den sabiman di e gi komentaar tapu tori fu buku e taki fu en.

Fa a de nanga den Griki wortu na ini Danièl di sma e si leki „problema” wortu? ¡Sma kon sabi taki son wan fu den wortu disi na Persia wortu èn no Griki wortu srefisrefi! Den wan-enkri wortu di sma denki taki na Griki wortu, na den nen fu dri sani fu prei poku. ¿Ma a de di den dri wortu disi de drape, e sori taki nomonomo wi musu taki dati Danièl ben skrifi baka ten? Nôno. Sabidensiman fu owruten sani kon sabi taki a Griki kulturu ben abi krakti hondrohondro yari kaba bifo Grikikondre ben tron wan grontapumakti. ¿Moro fara, efu sma ben skrifi a buku Danièl na ini a di fu tu yarihondro b.G.T., di a Griki kulturu nanga tongo ben panya na ala sei, dan Danièl ben sa abi soso dri Griki wortu nomo? A ben sa musu abi moro furu. A no sori leki dati de so. So bun, a buweisi di den tongo e gi, e horibaka gi a trufasi fu Danièl.

[Prenki di e tapu heri bladzijde 12]

[Prenki na tapu bladzijde 20]

(Na ondrosei) Tempel ston fu Babilon di abi a nen fu Kownu Nabonidus nanga en manpikin Bèlsasar na tapu

(Na tapusei) A sani disi di kerfu na tapu a ston abi na ini a meki di Nebukadnesar ben meki bigi fu den sani di a ben bow

[Prenki na tapu bladzijde 21]

Akruderi a kroniki fu Nabonidus, a legre fu Sirus ben hari go na ini Babilon sondro wan feti

[Prenki na tapu bladzijde 22]

(Na reti-anusei) A „Puwema fu Nabonidus” e fruteri taki Nabonidus ben gi a tirimakti abra na en fosi gebore manpikin

(Na kruktu-anusei) A tori fu Babilon fu a go di Nebukadnesar ben go nanga tranga na ini Yuda