1, 2. (a) Sortu ogri miti Paulus nanga den mati fu en na ini Efeise? (b) Fu san wi o taki na ini a kapitel disi?

 WAN bigi grupu sma e lon na den strati fu Efeise èn den e meki wan lo op’opo nanga b’bari. Wan grupu ogr’ati sma kon makandra èn a sani disi kan tron wan bigi dyugudyugu! Sma e grabu den tu mati fu na apostel Paulus di ben teki waka makandra nanga en èn den e srepi den gwe. A bradi strati di abi gadri pe wenkri de, e kon leigi es’esi te a grupu sma di de nanga atibron èn di e kon moro bigi, e lon go na ini a bigi stadion fu a foto. A stadion disi ben kan teki sowan 25.000 sma. Moro furu fu den sma no sabi srefi san tyari a dyugudyugu kon, ma den yere taki sma wani du wan ogri sani nanga a tempel fu den èn nanga Artemis, na umagado di den lobi so te. Sobun, den e bigin bari bun tranga: „Artemis fu den Efeisesma na wan bigi gado!”​—Tori 19:34.

² Dyaso wi e si baka fa Satan e pruberi fu gebroiki bigi grupu sma fu du ogr’ati sani di musu meki taki a bun nyunsu fu Gado Kownukondre no man preiki na ala sei. Ma a no na ogr’ati sani disi nomo Satan wani du. A e pruberi tra sani tu fu gens a preikiwroko. Na ini a kapitel disi wi o taki fu wan tu fu den sani di Satan du di a pruberi fu tapu a wroko fu den fosi Kresten. Wi o taki tu fa a pruberi fu tyari pratifasi kon na den mindri. Ma a moro prenspari sani di wi o si na taki nowan fu den sani di a pruberi fu du ben waka bun, fu di ’a wortu fu Yehovah ben panya na ala sei èn a ben abi moro krakti’ (Tori 19:20). Fu san ede den Kresten fu a ten dati ben abi bun bakapisi? Na fu den srefi sani di e meki taki wi na ini a ten disi abi bun bakapisi. A no de fu taki dati na Yehovah e meki taki disi e psa. Ma neleki fa a ben de nanga den fosi Kresten, na so wi srefi musu du wan sani fosi. Na a yeye fu Yehovah e yepi wi fu kon abi den fasi di de fanowdu fu abi bun bakapisi na ini a preikiwroko. Kon meki wi go luku na eksempre fu Apolos.

3, 4. Sortu sani Akwila nanga Preskela kon si taki Apolos no ben sabi èn san den du?

³ Di Paulus ben de na pasi fu go na Efeise na a ten di a teki a di fu dri preikiwaka fu en leki zendeling, dan wan Dyu di nen Apolos doro na ini a foto. A man disi ben de fu a pôpi foto Aleksandria na ini Egepte. Apolos ben abi wan tu moi fasi. A ben de wan bun takiman èn a „ben sabi Gado Buku heri bun”. Boiti dati, ’a santa yeye ben meki taki a ben e preiki fayafaya’. Apolos ben de sondro frede èn a ben abi a dek’ati fu taki nanga den Dyu na ini a snoga.​—Tori 18:24, 25.

⁴ Akwila nanga Preskela ben yere fa Apolos ben e taki. A no de fu taki dati den ben e prisiri fu yere fa a ben e leri sma finfini ’fu den sani di abi fu du nanga Yesus’. San a taki fu Yesus ben tru. Ma te fu kba a Kresten trowpaar disi kon si taki wan prenspari sani ben de di Apolos no ben sabi. A „ben sabi soso fu a dopu fu Yohanes”. Akwila nanga Preskela ben abi sakafasi èn a wroko fu den ben de fu meki tenti. Tòg den no ben meki a kfalek fasi fa Apolos ben e taki noso a skoroleri di a ben kisi tapu skreki gi den. Na presi fu dati „den tyari en go na den oso èn den ferteri en moro fini fu a pasi fu Gado” (Tori 18:25, 26). San a bun takiman disi di ben kisi bun leri, du? A de krin taki den sani di Apolos du baka dati e sori taki a ben abi wan fu den moro prenspari fasi di wan Kresten musu abi. Dati na sakafasi.

5, 6. San meki taki Yehovah ben man gebroiki Apolos bun? San wi kan leri fu na eksempre fu Apolos?

⁵ Fu di Apolos teki a yepi fu Akwila nanga Preskela, meki a tron wan futuboi fu Yehovah di ben abi furu bun bakapisi na ini a preikiwroko. A teki waka go na Akaya pe a „du furu fu yepi” den bribiman drape èn a ben man preiki na wan bun fasi gi den Dyu na ini a kontren dati. Den Dyu disi ben e hori nomo taki Yesus no ben de a Mesias di Gado pramisi. Lukas e taki: „A ben de fayafaya di a sori den Dyu krinkrin na fesi ala sma taki den leri fu den no bun. A ben e gebroiki Gado Buku fu sori den taki Yesus na a Krestes” (Tori 18:27, 28). Apolos ben kon de wan bigi blesi gi den gemeente! Fu taki en leti, neleki fa a ben de nanga a preikiwroko fu Paulus, na so a preikiwroko fu Apolos ben meki tu taki „a wortu fu Yehovah” ben e panya na ala sei. San wi kan leri fu na eksempre fu Apolos?

⁶ A prenspari srefsrefi taki ala Kresten abi sakafasi. Ibriwan fu wi abi spesrutu sani di wi man du bun. Kande wi man du wan sani bun fu di wi gebore nanga a koni dati, noso fu di wi abi furu ondrofeni. A kan de so tu taki wi kisi leri fu man du wan spesrutu sani bun. Ma awansi san  wi man du bun, sma musu man si krin taki wi abi sakafasi. Noso den sani di wi man du bun o kon de wan problema gi wi. Iya, den kan meki srefi taki wi kon kisi bigifasi (1 Kor. 4:7; Yak. 4:6). Te wi abi trutru sakafasi, dan wi o si trawan moro hei leki wisrefi (Fil. 2:3). Wi ati no o bron te trawan e sori wi taki wi musu du wan sani na wan tra fasi èn wi o arki te trawan wani leri wi wan sani. Te wi kon si taki a fasi fa wi e ferstan sani no e kruderi nanga wan nyun leri di na organisâsi tyari kon na krin nanga yepi fu a santa yeye, dan wi no o abi bigimemre èn tan hori na wi eigi denki. Solanga wi abi sakafasi, Yehovah nanga en Manpkin o man gebroiki wi bun.​—Luk. 1:51, 52.

7. Fa wi kan waka na baka Paulus nanga Apolos di ben abi sakafasi?

⁷ Sakafasi o yepi wi fu no strei nanga makandra. Wi kan ferstan taki Satan ben de nomonomo fu tyari pratifasi kon na mindri den Kresten fu a fosi yarihondro. A ben o breiti kfalek efu Apolos nanga Paulus, di ben de tu fayafaya anbegiman fu Gado, tron feanti fu makandra, kande fu di den ben o bigin dyarusu na tapu makandra noso fu di den ben o strei fu de a moro prenspari sma na ini den gemeente. Den ben kan du dati makelek. Son Kresten na ini Korente ben bigin taki kba: „Mi na fu Paulus.” Ma trawan ben e taki: „Mi na fu Apolos.” Paulus nanga Apolos ben horbaka gi a denki dati di ben kan tyari pratifasi kon? Kwetkweti! Paulus ben abi sakafasi èn a ben agri taki Apolos ben de wan man di ben e wroko tranga. Dati meki a gi en moro grani na ini a gemeente. Apolos fu en sei du san Paulus taigi en (1 Kor. 1:10-12; 3:6, 9; Tit. 3:12, 13). Disi na trutru wan moi eksempre di musu yepi wi na ini a ten disi fu abi sakafasi èn fu wroko nanga makandra.

8. Sortu pasi Paulus teki di a drai go baka na Efeise èn fu san ede a du dati?

⁸ Paulus ben pramisi taki a ben o drai go baka na Efeise èn na dati a du tu (Tori 18:20, 21). a Ma luku fa a drai go baka. A lasti leisi di wi ben taki fu en, a ben de na Antiokia na ini Siria. Fu man doro Efeise, a ben kan teki a syatu pasi go na Selesia. Drape a ben kan teki wan sipi èn go langalanga na Efeise. Ma a no du dati. Na presi fu dati a „waka psa na ini a bergikontren”. Soleki fa son sma taki, dan a waka disi fu Paulus di skrifi na ini Tori fu den apostel 18:23 nanga 19:1, teki sowan 1600 kilometer. Fu san ede Paulus teki so wan muilek pasi? Fu di a ben wani „gi den disipel dek’ati” (Tori 18:23). Neleki fa a ben de nanga den fosi tu waka di a ben teki leki zendeling, na so a di fu dri waka disi ben o aksi furu fu en. Ma Paulus ben sabi taki a ben de wan warti sani fu du. Kring-owruman nanga den wefi fu den na ini a ten disi abi a srefi  denki. Wi breiti taki den e du ala san den man fu yepi trawan fu di den abi lobi, a no so?

9. Fu san ede wan grupu disipel ben musu teki dopu baka èn san wi kan leri fu den?

⁹ Di Paulus doro na Efeise, a feni wan grupu drape fu sowan 12 sma di ben de disipel fu Yohanes a Dopuman. Den sma disi ben teki dopu leki disipel fu Yohanes, ma a dopu dati no ben e teri moro. Boiti dati, yu ben kan taki dati den no ben sabi noti fu a santa yeye. Paulus tyari sani kon na krin gi den èn neleki Apolos, den ben abi sakafasi èn den ben de klarklari fu teki leri. Baka di den teki dopu na ini a nen fu Yesus, den kisi santa yeye èn den ben man du wan tu wondru. Sobun, disi e sori taki te wi e wroko makandra nanga Yehovah en organisâsi di e tan go na fesi dei fu dei, dan dati e tyari furu blesi kon.​—Tori 19:1-7.

10. Fu san ede Paulus kmoto na a snoga fu go gi leri na wan skoro? San wi kan leri fu disi te wi de na ini a preikiwroko?

¹⁰ Syatu baka dati ete wan sani psa di ben o sori fa sma kan go na fesi. Dri mun langa Paulus preiki na ini a snoga sondro frede. Aladi a „ben e sori den krin taki a Kownukondre fu Gado na wan trutru sani”, tòg sonwan fu den ben tranga-ede èn den bigin gens en hebi. Na presi taki Paulus lasi en ten nanga sma di ben e taki „ogri fu A Pasi fu Masra”, a seti sani fu go na wan skoro fu taki drape nanga den sma (Tori 19:8, 9). Den wan di ben wani wroko skinskin nanga na organisâsi fu Yehovah di e go na fesi, no ben musu tan na a snoga, ma den ben musu go na a skoro. Neleki fa a ben psa nanga Paulus, na so a e psa son leisi tu taki wi e tapu a takimakandra te wi e si taki na ososma no wani arki noso te a wani hartaki nanga wi nomo. Furu sakafasi sma  de ete di musu arki a boskopu fu wi di e gi sma dek’ati.

11, 12. (a) Fa Paulus sori taki a ben de wan sma di ben wroko tranga èn di ben man fiti ensrefi na trawan? (b) Fa Yehovah Kotoigi pruberi fu wroko tranga tu èn fu fiti densrefi na sma di den e miti te den e preiki?

¹¹ A kan taki Paulus ben e taki nanga sma na a skoro ibri dei fu erfu yuru m’manten te go miti fo yuru bakadina (Tori 19:9). Kande den yuru dati ben de den moro tiri èn waran yuru fu a dei, te furu sma ben e tapu nanga wroko fu nyan èn rostu pkinso. Wi kan ferstan taki efu Paulus ben hori a hebi schema dati tu yari langa, dan na sowan 3000 yuru a ben o gi leri. Dati na sowan 125 yuru ibri mun. b Disi na ete wan tra sani di ben e meki taki a wortu fu Yehovah ben e panya na ala sei èn taki a ben abi krakti moro nanga moro. Paulus ben wroko tranga èn a ben man fiti ensrefi na sma. A seti sani na so wan fasi taki a ben man yepi den sma fu a kontren dati te a ben o preiki gi den. San ben de a bakapisi? „Ala den sma di ben e tan na ini a distrikt Asia, Dyu nanga Grikisma, kon yere a wortu fu Masra” (Tori 19:10). A no de fu taki dati Paulus ben preiki a wortu finfini.

¹² Yehovah Kotoigi na ini a ten disi e wroko tranga tu èn den e fiti densrefi na trawan. Wi e pruberi fu miti ala sma, awansi pe den de èn awansi o ten wi man feni den. Wi e preiki na strati, na w’woyo èn na presi pe sma e poti den wagi fu den. Kande wi e bel sma noso wi e skrifi brifi gi den. Te wi e preiki oso fu oso, dan wi e du muiti fu miti sma na a yuru di wi denki taki moro furu fu den de na oso.

13, 14. (a) San Paulus ben man du fu di Yehovah ben gi en a krakti? (b) Sortu fowtu den manpkin fu Skeifa meki èn fa furu kerkisma na ini a ten disi e meki a srefi sortu fowtu?

¹³ Lukas e ferteri wi taki a no pkin sani Paulus du di Yehovah gi en a krakti fu „du aparti sortu wondru”. Srefi den krosi nanga den feskoki di Paulus ben weri, sma ben tyari go gi siki sma èn den ben kon betre baka. Na a srefi fasi disi den ben e puru ogri yeye na sma tapu tu (Tori  19:11, 12). c A tumsi aparti fasi disi fa Yehovah ben e wini Satan, ben hari a prakseri fu furu sma. Ma a no ala sma ben lobi a tori disi.

¹⁴ Wan tu „Dyu di ben waka e puru ogri yeye na sma tapu” ben e pruberi fu du densrefi wondru di Paulus ben e du. Sonwan fu den Dyu disi ben pruberi fu yagi ogri yeye puru na sma tapu na ini nen fu Yesus nanga Paulus. Lukas e taki fu eksempre taki den seibi manpkin fu Skeifa di ben de fu wan priester-famiri, ben pruberi fu du disi. Na ogri yeye taigi den: „Mi sabi Yesus èn mi sabi Paulus. Ma suma na unu?” Dan a man di ben abi na ogri yeye na en tapu fon den bedrigiman disi èn a dyompo na den tapu neleki wan ogri meti. A gi den mankeri èn den lowe gwe nanga sososkin (Tori 19:13-16). Disi ben de wan moi fasi fa „a wortu fu Yehovah” ben wini a strei krinkrin, fu di a ben sori taki a krakti di Gado ben gi Paulus ben tranga moro a krakti fu den falsi kerkiman disi. Milyunmilyun sma na ini a ten disi denki taki te den e kari a nen fu Yesus, noso te den e kari densrefi „Kresten”, dan dati sari kba. Ma dati no de so kwetkweti. Soleki fa Yesus ben sori, dan na soso den wan di e du a wani fu en Papa abi a tru howpu taki den o kisi libi na ini a ten di e kon.​—Mat. 7:21-23.

15. Te wi e taki fu afkodrei nanga sani di abi fu du nanga dati, dan fa wi kan teki na eksempre fu den Efeisesma?

¹⁵ A syen di den manpkin fu Skeifa kisi meki taki furu sma ben kon abi bigi lespeki gi Gado. Dati meki furu fu den tron bribiman èn den no du afkodrei moro. Den sma fu Efeise ben de hebi bonuman èn dati ben abi furu krakti na tapu a fasi fa den ben e libi. Sma ben gwenti wisi trawan èn den ben e gebroiki tapu. Den ben e taki mofo tu, ma nofo tron den ben skrifi den sani di den ben taki na tapu papira. Ma now furu Efeisesma ben de klarklari fu tyari den buku fu den di ben e taki fu bonu, kon na dorosei èn den bron den na fesi ala sma, aladi den buku disi ben warti dusundusun Amerkan dala te sma ben o teri nanga a moni fu a ten disi. d Lukas e ferteri: „Na so a wortu fu Yehovah panya na ala sei èn a ben abi moro krakti” (Tori 19:17-20). Noiti falsi anbegi nanga afkodrei kan tapu pasi gi a tru anbegi! Den krin-ati sma dati na wan bun eksempre gi wi na ini a ten disi. Wi e libi tu na ini wan grontapu pe sma e du furu afkodrei. Efu wi kon si taki wi abi wan sani di abi fu du nanga afkodrei, dan wi musu du neleki den sma fu Efeise. Trowe en gwe wantewante! Meki wi tan fara fu den sortu tegu sani disi, awansi omeni moni wi o lasi kande.

16, 17. (a) Ferteri san Demetriyus du fu bigin wan dyugudyugu na ini Efeise. (b) Fa den Efeisesma sori taki den ben feni nomonomo taki a gado fu den na a moro bunwan?

¹⁶ Now wi o taki fu a sani di Satan du fu kori den sma. Lukas ben taki fu en di a skrifi taki „sma ben meki wan bigi dyugudyugu fu A Pasi fu Masra”. Di Lukas skrifi a sani dati, dan a no meki sani sori moro ogri leki san den ben de (Tori 19:23). e Wan solfrusmeti di nen Demetriyus bigin a dyugudyugu. Demetriyus bigin hari a prakseri fu den tra solfrusmeti di a sori den taki den ben meki furu moni nanga a seri di den ben e seri popkigado. Baka dati a taigi den taki a boskopu di Paulus ben e preiki no ben bun gi a bisnis fu den fu di Kresten no e anbegi popkigado. Ne a warskow den Efeisesma taki ogri ben kan miti na umagado Artemis nanga a pôpi tempel fu den, fu di wan ten ben o kon taki sma ben o si en „leki noti” (Tori 19:24-27). A ben taki den sani disi fu di a ben sabi taki den Efeisesma ben de fayafaya gi a kulturu fu den èn den ben si en leki wan bigi sani fu de wan borgu fu Efeise.

¹⁷ Sani waka soleki fa Demetriyus ben wani. Den solfrusmeti bigin bari taki: „Artemis fu den Efeisesma na wan bigi gado!” Ne a heri foto bruya. A bakapisi ben de taki wan grupu ogr’ati sma bigin meki dyugudyugu soleki fa wi ben taki kba na a bigin fu a kapitel disi. f Paulus no ben e prakseri ensrefi nomo èn a ben wani go na a stadion fu taki nanga den sma. Ma den disipel begi en fu no go fu di ogri ben kan miti en. Wan man di nen Aleksander go tnapu na fesi den sma fu taki nanga den. Fu di a ben de wan Dyu, meki a ben angri kande fu tyari kon na krin gi den san na a difrenti na mindri Dyu nanga Kresten. Ma den sma no ben wani arki den sani di Aleksander ben wani taigi den. Di den kon ferstan taki a ben de wan Dyu, den bari taki: „Artemis fu den Efeisesma na wan bigi gado!” Den bari so tranga taki a no ben man taki noti moro. Te nanga a dei fu tide, sma de di feni nomonomo taki a bribi fu den na a moro bunwan. A sani disi e meki taki sma no wani arki a boskopu kwetkweti!​—Tori 19:28-34.

18, 19. (a) Fa a komsarsi fu a foto kowru a dyugudyugu di den ogr’ati sma meki na ini Efeise? (b) Fa tiriman kibri a pipel fu Yehovah son leisi èn san wi srefi kan du fu meki taki den wani du dati?

 ¹⁸ Te fu kba a komsarsi fu a foto kowru a dyugudyugu. A ben de wan koniman di ben de nanga krin ferstan. A taigi a grupu ogr’ati sma taki den no ben abi fu frede taki den Kresten o du wan sani nanga na umagado èn nanga a tempel fu den. A taigi den taki Paulus nanga den mati fu en no du nowan ogri nanga a tempel fu Artemis. A taigi den sma tu taki den ben kan go na krutu fu lusu den sortu afersi disi. Kande a sani di meki den sma skreki moro srefi, na di a memre den taki den Romesma ben kan strafu den fu di den no ben abi a reti fu bondru kon na wán na a fasi disi fu meki dyugudyugu. Ne a seni ala den sma gwe. Na atibron fu den di ben opo kon es’esi, saka wantewante di a komsarsi taigi den krin san ben o psa nanga den efu den no arki.​—Tori 19:35-41.

¹⁹ Disi a no a fosi leisi taki wan heihei tiriman nanga krin ferstan, du sani fu kibri den bakaman fu Yesus èn a no o de a lasti leisi tu. Fu taki en leti, na apostel Yohanes ben si na ini wan fisyun taki na ini den lasti dei grontapu ben o swari wan bigi frudu. A frudu e prenki a ferfolgu di Satan ben o tyari kon na tapu den bakaman fu Yesus. A grontapu disi e prenki den heihei tiriman (Openb. 12:15, 16). A sani disi e psa trutru. Nofo tron na ini krutu-afersi, krutuman nanga krin ferstan kibri a reti di Yehovah Kotoigi abi fu kon makandra fu anbegi Gado èn fu preiki a bun nyunsu gi tra sma. A no de fu taki dati a fasi fa wi e tyari wisrefi meki tu taki wi wini den krutu-afersi disi. Soleki fa a sori, dan a fasi fa Paulus ben tyari ensrefi meki taki son tiriman na ini Efeise ben lespeki en èn den ben e si en leki wan mati fu den. Fu dati ede den no ben wani taki ogri miti en (Tori 19:31). Meki a de so tu taki wi abi wan krin ati èn taki wi e tyari wisrefi na wan lespeki fasi fu di dati kan naki na ati fu den sma di wi e miti. Wi no sabi sortu bun bakapisi dati kan abi.

20. (a) San yu feni fu a fasi fa a wortu fu Yehovah panya na ala sei na ini a fosi yarihondro èn na ini a ten disi? (b) San yu o du now fu meki taki a wortu fu Yehovah panya na ala sei tu na ini a ten disi?

²⁰ A no moi fu si fa ’a wortu fu Yehovah tan panya na ala sei èn fa a ben tan abi moro krakti’ na ini a fosi yarihondro? A moi fu si tu fa Yehovah meki taki a srefi sani e psa na ini a ten disi. Yu ben o wani abi a grani fu yepi nanga a wroko di wi e du fu meki a wortu fu Gado panya na ala sei, awansi yu man du pkinso nomo? Efu dati de so, dan leri wan sani fu den eksempre di wi luku. Tan abi sakafasi. Tan wroko skinskin nanga Yehovah organisâsi di e tan go na fesi. Wroko tranga èn wai pasi gi afkodrei. Boiti dati, yu musu du ala san yu man fu gi sma wan bun kotoigi fu di yu tan abi wan krin ati èn fu di yu e tyari yusrefi na wan lespeki fasi.