1-3. (a) Sortu sani na apostel Paulus no ben lobi kwetkweti di a ben de na Ateine? (b) San wi kan leri te wi e luku na eksempre fu Paulus?

 PAULUS de na Ateine na Grikikondre pe a e si wan sani di a no lobi kwetkweti! Ateine na a moro prenspari foto pe sma ben e kisi hei skoroleri èn pe filosofiaman soleki Sokrates, Plato nanga Aristoteles ben e gi leri. Na wan foto pe sma e anbegi furu gado. Ala sei pe Paulus e luku, iya, na ini den tempel, na den pren èn na strati, a e si someni popkigado, bika den sma fu Ateine gwenti anbegi wan lo gado. Paulus sabi fa a tru Gado Yehovah e denki fu na anbegi di sma e anbegi kruktugado (Eks. 20:4, 5). A ret’ati apostel abi a srefi denki leki Yehovah. A e tegu gi kruktugado!

² Te Paulus e doro na a w’woyo, a e si wan sani di e meki taki a e skreki srefsrefi. A e si wan lo popkigado fu Hermes di abi wan bigi syenpresi fu wan mansma. Den popki disi de krosbei fu a bigi portu, na a noordsei uku fu a w’woyo di lai nanga gado-oso. Fa a fayafaya apostel o preiki na ini a presi disi pe sma e anbegi someni kruktugado? A o man hori ensrefi èn a o man feni wan fasi fu taki fu sani di den arkiman e agri nanga dati? A o man yepi sma fu suku a tru Gado so taki den feni En trutru?

³ A lezing di Paulus e hori gi den koniman fu Ateine, soleki fa a skrifi na Tori fu den apostel 17:22-31, na wan bun eksempre. Wi e leri fa wi kan gebroiki den yoisti wortu di e naki na ati fu den arkiman, fa wi kan taki nanga den sondro fu hati den firi èn fa wi kan kon sabi fa den e denki fu sani. Te wi e luku na eksempre fu Paulus, dan wi kan leri fa fu taki fu sani di den arkiman e agri nanga dati èn fa wi kan yepi den fu go denki fu den sani di den yere.

4, 5. Pe fu Ateine Paulus go preiki èn fu san ede a no ben o makelek fu meki den sma bribi san a ben e taki?

⁴ Paulus go na Ateine di a ben e teki en di fu tu preikiwaka leki zendeling na a ten fu a yari 50. a Di a ben e wakti Silas nanga Timoteyus di ben  o kmoto na Bereya, dan a „bigin taki nanga den Dyu na ini a snoga” soleki fa a ben gwenti. A go na wan presi tu pe a ben o man taki nanga den Ateinesma di no ben de Dyu èn dati ben de a „w’woyo” (Tori 17:17). A w’woyo fu Ateine ben de na a noordwest-sei fu na Akropolis èn a ben bigi sowan feifi hectare. A no ben de wan presi nomo fu bai noso seri sani, ma a ben de wan pren na ini a foto pe ala sma ben e miti. Wan buku e taki dati a presi disi ben de „a moro prenspari presi fu a foto pe sma ben e du bisnis, pe den ben e taki fu politiek èn pe den ben e go teki leri”. Den Ateinesma ben lobi fu kon makandra drape fu taki fu dipi tori.

⁵ Na a w’woyo Paulus ben miti sma di no ben o de gaw fu bribi san a ben taki. Na mindri den arkiman fu en yu ben abi den Epikurus koniman nanga den Stoisi koniman. Den sma disi ben de memre fu tu grupu filosofiaman èn a leri fu den no ben e kruderi nanga makandra. b Den Epikurus koniman ben bribi taki a libi kon fu ensrefi. Den ben e si a libi na a fasi disi: „Yu no abi fu frede Gado. Yu no o firi noti te yu dede. Ala sma kan kon sabi san na bun. Ala sma kan ferdrage ogri.” Den Stoisi koniman ben hori nomo taki wan sma musu gebroiki en ferstan nomo fu kon sabi wan tori èn den no ben e bribi taki Gado na wan trutru sma. Den Epikurus koniman nanga den Stoisi koniman no ben bribi na ini na opobaka soleki fa den disipel fu Krestes ben e leri sma. A de krin taki a denki fu den tu grupu disi no ben abi noti fu du nanga a leri fu a tru Kresten bribi di de a moro soifri leri èn di Paulus ben e taki fu en.

6, 7. San son Griki koniman du di den yere san Paulus ben e leri sma èn san wi kan ferwakti tu fu sma na ini a ten disi?

⁶ San den Griki koniman du di den yere den sani di Paulus taki? Sonwan fu den gebroiki wan wortu di abi fu du nanga wan man di e ferteri trawan lawlaw sani, noso soleki fa den ben o taki en na ini Grikitongo, wan fowru di e pikipiki siri (Tori 17:18). Wan sabiman e taki fu a Griki wortu disi: „Fosi, den ben e gebroiki a wortu disi gi wan pkin fowru di ben e wakawaka e piki siri. Ma bakaten den gebroiki en gi sma di ben e piki n’nyan-sani di ben tan abra na w’woyo, noso ala sortu tra sani di sma trowe na gron. Baka wan pisi ten den gebroiki a wortu na wan agersi fasi gi wan sma di ben e bribi ala sortu tori di a yere, spesrutu gi wan sma di ben no ben man ferstan den tori disi finfini.” Te yu luku en bun, dan den koniman disi ben e taki dati Paulus no ben sabi noti èn taki a ben e taki nomo san a yere tra sma taki. Ma soleki fa wi o si, dan Paulus no ben broko en ede nanga den hati sani di den sma disi ben e taki fu en.

⁷ Na a srefi sortu sani e psa na ini a ten disi. Nofo tron sma taigi wi leki Yehovah Kotoigi hati sani fu di wi e bribi na ini Bijbel. Fu eksempre, son leriman e leri sma na evolutie-leri di e sori taki ala sani kon fu densrefi.  Den e taki dati efu yu na wan koni sma dan yu musu bribi a leri disi. Nanga dati den e taki dati den sma di no wani bribi dati na don sma. Den sma disi di kisi hei skoroleri wani meki tra sma denki taki wi de neleki ’fowru di e pikipiki siri’ te wi e sori sma san Bijbel e taki èn te wi e sori den taki den sani na wi lontu musu fu abi wan mekiman. Ma wi no e broko wi ede nanga san den e taki. Na presi fu dati, te wi e ferteri sma taki wi e bribi na ini wan kfalek koni Mekiman, Yehovah Gado, di meki ala libisani na grontapu, dan wi e taki nanga den sondro fu tweifri.​—Openb. 4:11.

8. (a) San son sma du di den yere san Paulus taki? (b) Di den sma tyari Paulus go na a Areopagus, dan san dati ben wani taki? (Luku a futuwortu.)

⁸ Ma son sma di ben yere fa Paulus e preiki na w’woyo no ben denki leki den Griki koniman disi. Den taki: „A gersi leki a e taki fu tra gado” (Tori 17:18). A ben de so trutru taki Paulus ben e meki den sma fu Ateine kon sabi nyun gado? Disi ben de wan seryusu sani. Sowan tu hondro yari na fesi, sma taki wan srefi sortu sani fu Sokrates di meki taki den tyari en go na fesi krutu èn taki a kisi dedestrafu. Dati meki a no musu ferwondru wi taki den Ateinesma tyari Paulus go na a Areopagus èn taki den aksi en meki a ferklari den leri fu en di den no ben sabi. c Fa Paulus ben o sori den sma di no ben sabi noti fu Bijbel, taki a boskopu fu en tru?

9-11. (a) Fa Paulus pruberi fu taki fu sani di den arkiman ben agri nanga dati? (b) Fa wi kan teki na eksempre fu Paulus te wi de na ini a preikiwroko?

⁹ Hori na prakseri taki Paulus no ben lobi en kwetkweti di a si taki den sma fu Ateine ben e anbegi someni kruktugado. Ma a no rigeri nanga den sma taki den ben e anbegi kruktugado. Na presi fu dati a hori ensrefi. A no hati a firi fu den sma, ma a taki fu wan sani di den ben e agri nanga dati èn na so a pruberi fu doro den ati. A bigin so: „Sma fu Ateine, mi e si taki unu abi lespeki gi den gado moro leki tra sma” (Tori 17:22). Yu kan taki dati Paulus ben taki: ’Mi e si taki unu e bribi tranga na ini wan gado.’ Na wan koni fasi Paulus prèise den fu di den ben e bribi. A ben sabi taki sonwan fu den di falsi bribi kori, ben kan tron sma di teki a boskopu bakaten. Iya, Paulus ben sabi taki wan ten ben de taki en srefi ’no ben sabi san a ben e du èn taki a ben e du sani fu di a no ben e bribi’.​—1 Tim. 1:13.

 ¹⁰ Paulus go doro fu taki fu sani di den sma ben e agri nanga dati. A taigi den taki a si wan sani di sori en krin taki den sma fu Ateine ben e bribi trutru na ini wan gado. A ben si wan altari pe skrifi: ’Altari fu wan gado di wi no sabi.’ Wan buku e taki dati „den Grikisma nanga den tra pipel ben gwenti fu meki altari gi ’gado di den no sabi’, bika den ben frede taki wan gado ben de di ben kan kisi atibron nanga den fu di den fergiti fu anbegi en tu”. Den sma fu Ateine meki so wan altari èn na so den agri taki wan Gado ben de di den no sabi. Paulus ben sori go na a altari disi fu man opo a tori fu a bun nyunsu di a ben e preiki. A taki: „Na fu a Gado disi di unu e anbegi sondro taki unu sabi en, mi e ferteri unu” (Tori 17:23). Paulus taki na so wan fasi taki a no hati a firi fu den arkiman, ma tòg a ben taki na wan krakti fasi. A no taki fu wan nyun gado noso wan gado di den no sabi, soleki fa sonwan fu den ben feni taki a du. A ferteri den suma na a Gado di den no sabi: Dati na a tru Gado.

¹¹ Fa wi kan teki na eksempre fu Paulus te wi de na ini a preikiwroko? Efu wi e poti prakseri na sani di wi e si, dan dati kan sori wi efu wan sma e bribi na ini wan gado. Kande a e weri wan spesrutu sani di e sori dati, noso kande a poti wan sani na a doro fu en oso, noso na ini en dyari  di e sori taki a e bribi na ini wan gado. Wi kan taigi a sma: ’Mi e si taki yu e bribi na ini wan gado. Mi ben wani miti wan sma leki yu di e bribi.’ Te wi e hori na prakseri taki a sma e bribi na ini wan gado, dan wi o man taki fu sani di a sma e agri nanga dati. Memre taki wi no e go na ini a preikiwroko fu krutu sma fu den sani di den e bribi. Wan ten ben de taki furu fu wi Kresten brada nanga sisa ben e bribi fayafaya tu na ini falsi kerkileri.

12. Fa Paulus fiti a fasi fa a ben taki na den arkiman fu en?

¹² Paulus ben man taki fu sani di den arkiman ben e agri nanga dati, ma a ben o man du dati tu te a ben e preiki gi den? A ben sabi taki den arkiman fu en ben leri a Griki filosofia èn taki den no ben sabi Bijbel. Dati meki a fiti ensrefi na den èn wan tu leisi a kenki a fasi fa a taki fu a boskopu. Fosi, a taki fu sani di Bijbel e leri sondro fu kari den Bijbeltekst langalanga. Dan a gi den arkiman a firi taki a e ferstan den èn taki en na wan fu den. A du dati fu di a gebroiki wortu leki „wi” nanga „unu”. Baka dati a taki fu sani di skrifi na ini den buku fu den Grikisma fu sori taki sonwan fu den sani di a ben e leri sma skrifi tu na ini den buku fu den. Kow go luku now na sortu krakti fasi Paulus taki nanga den Ateinesma. Sortu prenspari tru tori a tyari kon na krin fu a Gado di den Ateinesma no ben sabi?

13. San Paulus taki fu a fasi fa hemel nanga grontapu kon de èn san a ben wani leri den arkiman?

¹³ Gado meki hemel nanga grontapu. Paulus taki: „A Gado di meki grontapu nanga ala sani na en tapu, na en na Masra fu hemel nanga grontapu. A no e tan na ini tempel di libisma meki” (Tori 17:24). d Hemel nanga grontapu no kon fu densrefi. A tru Gado na a Mekiman fu ala sani (Ps. 146:6). A Moro Hei Masra fu hemel nanga grontapu de tra fasi leki na umagado Ateina noso tra gado di kan kisi glori soso te sma e meki tempel, gado-oso nanga altari gi den. Ma tempel di bow nanga libisma anu no bigi nofo gi a Moro Hei Masra fu hemel nanga grontapu (1 Kow. 8:27). A boskopu fu Paulus ben de krin. A tru Gado bigi moro iniwan popkigado di libisma meki èn di de na ini tempel di libisma bow.​—Yes. 40:18-26.

14. Fa Paulus sori taki Gado no abi noti fanowdu fu libisma?

¹⁴ Gado no abi libisma fanowdu. Sma di ben e anbegi popkigado ben gwenti fu weri moi krosi nanga wan lo pranpran gi den popki disi. Den  ben tyari diri kado gi den èn n’nyan nanga dringi, neleki den popkigado ben abi den sani disi fanowdu. Ma a kan taki sonwan fu den Griki filosofiaman di ben sdon na mindri den arkiman fu Paulus ben bribi taki wan gado no abi noti fanowdu fu libisma. Efu dati de so, dan a de seiker taki den ben e agri di Paulus taki dati Gado „no abi libisma fanowdu fu sorgu en”. Iya, libisma no man gi a Mekiman nowan enkri gudu fu di a no abi noti fanowdu! Na presi fu dati en e gi libisma san den abi fanowdu. A e gi den „libi, na en e meki den bro èn na en e gi den ala sani”, soleki son, alen, nanga fatu gron (Tori 17:25; Gen. 2:7). Gado na a sma di e gi èn libisma na den wan di e kisi. Sobun, Gado no abi noti fanowdu fu den.

15. San Paulus taki fu a denki di den Ateinesma ben abi taki den bun moro sma di no de fu Grikikondre èn sortu prenspari sani wi kan leri fu en?

¹⁵ Gado meki libisma. Den Ateinesma ben denki taki den ben bun moro sma di no ben de fu Grikikondre. Ma den tru tori na ini Bijbel no e leri taki wan sma musu denki taki a kondre noso a ras fu en bun moro a di fu wan tra sma (Deut. 10:17). Paulus taki fu a tori disi na wan koni fasi èn sondro fu hati a firi fu den arkiman. Di a taki: „Fu wán sma nomo [Gado] meki ala tra sma”, dan a gi den arkiman na okasi fu denki fu a tori (Tori 17:26). A ben abi a tori fu Genesis na prakseri di e taki fu Adam, a fosi p’pa fu ala libisma (Gen. 1:26-28). Fu di ala libisma kmoto na a srefi afo, meki nowan ras noso kondre bun moro wan trawan. Den arkiman fu Paulus ben musu fu ferstan a sani disi. Wi e leri wan prenspari sani fu na eksempre fu Paulus. Te wi e preiki, wi wani hori den firi fu den sma na prakseri èn wi wani fiti wisrefi na den, ma wi no musu swaki den tru tori fu Bijbel soso fu meki sma arki.

16. San a Mekiman abi na prakseri gi libisma?

¹⁶ Gado wani taki libisma kon krosbei na en. Srefi efu den filosofiaman na mindri den arkiman fu Paulus ben haritaki yari-go-yari-kon fu san  ede libisma de na grontapu, tòg den no ben o man ferklari a tori na wan bun fasi. Ma Paulus ben sori krin san a Mekiman ben abi na prakseri gi libisma. A Mekiman ben „wani taki sma musu suku en. Efu den e du muiti fu suku en, den o feni en trutru, bika a no de fara fu nowan fu wi” (Tori 17:27). Iya, sma kan kon leri sabi a Gado di den Ateinesma no ben sabi. Fu taki en leti, a no de fara fu den wan di wani feni en trutru èn di wani kon sabi en (Ps. 145:18). Luku taki Paulus ben gebroiki a wortu „wi” èn na so a poti ensrefi tu na mindri den sma di musu ’suku Gado’ fayafaya.

17, 18. Fu san ede libisma musu wani fu kon krosbei na Gado èn san wi kan leri fu a fasi fa Paulus ben hari a prakseri fu den arkiman fu en?

¹⁷ Libisma musu wani fu kon krosbei na Gado. Paulus ben taki dati na Gado meki taki „wi de na libi, taki wi e beweigi èn taki wi de”. Son sabiman e taki dati Paulus ben sori go na den wortu fu Epimenides, wan puwema-skrifiman fu Kreita di ben libi na ini a di fu siksi yarihondro Fosi Krestes. A man disi ben de „wan prenspari sma gi a bribi fu den Ateinesma”. Paulus taki fu ete wan sani di musu meki taki libisma wani kon krosbei na Gado: „Sonwan fu un eigi puwema-skrifiman taki: ’Bika wi na pkin fu en tu’” (Tori 17:28). Libisma musu abi a firi taki Gado na den P’pa, fu di en na a sma di meki a fosi man di tron na afo fu ala libisma. Fu hari a prakseri fu den arkiman fu en, Paulus du wan koni sani èn a taki langalanga fu sani di skrifi na ini den buku fu Griki skrifiman di den arkiman fu en ben e lespeki. Wi e teki na eksempre fu Paulus èn dati meki wanwan leisi wi e taki fu sani di skrifi na ini historiabuku nanga  encyclopedie, noso tra buku di sma e lespeki. e Fu eksempre, te wi e taki fu wan sani di skrifi na ini wan buku di sma e lespeki, dan dati kan yepi wan sma di no de wan Kotoigi fu si pe son gwenti noso fesa di falsi kerki e hori kmoto.

¹⁸ Te nanga now Paulus taki fu prenspari tru tori fu Gado èn na wan koni fasi a fiti den wortu fu en na den arkiman fu en. San na apostel ben wani taki den Ateinesma ben musu du nanga den prenspari sani di a ben e taigi den? Sondro fu draidrai, a taigi den moro fara san den ben musu du.

19, 20. (a) Fa Paulus sori na wan koni fasi taki na wan don sani fu anbegi popki di sma meki? (b) San den arkiman fu Paulus ben musu du?

¹⁹ Now Paulus ben de srekasreka fu gi den arkiman fu en dek’ati fu du wan sani. Ete wan leisi Paulus sori go na wan sani di skrifi na ini den buku fu den Grikisma. A taki: „Fu di wi na pkin fu Gado, meki wi no musu denki taki Gado de leki wan sani di meki fu gowtu, solfru, noso ston. A no de leki wan popki tu di libisma meki nanga den eigi koni” (Tori 17:29). Iya, efu na Gado meki libisma, dan fa Gado kan tron wan popki di libisma meki? Na wan koni fasi Paulus e sori taki na wan don sani fu anbegi popki di libisma meki (Ps. 115:4-8; Yes. 44:9-20). Te Paulus e taki „wi no musu . . . ”, dan kande a wani safu a pir’ai di a gi den arkiman.

²⁰ Na apostel sori krin taki den arkiman ben musu du wan sani. A taigi den: „Gado no ben poti prakseri na den sani disi di sma ben du sani sondro fu sabi. Ma now a e taigi ala libisma na ala sei taki den musu abi berow” (Tori 17:30). A kan taki sonwan fu den arkiman fu Paulus skreki srefsrefi di den yere taki den musu abi berow. Ma a krakti fasi fa a taki, sori den krin taki na Gado gi den libi èn taki den ben musu gi frantwortu na En. Den ben musu suku Gado, den ben musu leri den tru tori fu en èn den ben musu libi na wan fasi di e kruderi nanga den tru tori disi. Gi den Ateinesma, dati ben wani taki dati den ben musu sabi taki na anbegi fu popki na wan sondu èn taki den ben musu drai baka gi dati.

21, 22. Nanga sortu krakti wortu Paulus tapu a taki fu en èn san dati e leri wi na ini a ten disi?

²¹ Paulus tapu nanga den krakti wortu disi: „[Gado] poti wan dei fu krutu ala sma na grontapu na wan reti fasi èn a gi wan man a wroko fu  du dati. Ala sma kan de seiker taki a sani disi o psa, fu di a gi a man disi wan opobaka” (Tori 17:31). Wan Krutudei ben de na pasi! Dati na wan seryusu sani di musu meki wan sma suku a tru Gado èn feni en. Paulus no kari a nen fu a Krutuman. Na presi fu dati Paulus taki wan sani fu a Krutuman èn a sani disi meki den sma ferwondru. A taki: A ben libi leki wan libisma, a dede èn Gado gi en wan opobaka!

²² Na ini a ten disi wi e leri furu fu a moi fasi fa Paulus tapu nanga a taki fu en. Wi sabi taki a Krutuman di Gado poti na Yesus Krestes di kisi wan opobaka (Yoh. 5:22). Wi sabi tu taki a Krutudei o de dusun yari langa èn taki a e kon krosbei es’esi (Openb. 20:4, 6). Wi no frede a Krutudei fu di wi sabi taki a o tyari bun furu blesi kon gi den wan di Gado e si leki ret’ati sma. Na opobaka fu Yesus Krestes na a moro bigi wondru di psa. A wondru disi e gi wi a dyaranti taki den moi sani di wi e ferwakti gi a ten di e kon, o kon tru!

23. Sortu difrenti sani den sma du di den yere den sani di Paulus taki?

²³ A no ala sma ben lobi den sani di Paulus taki. „Wan tu fu den bigin meki spotu” di den yere taki a e taki fu wan opobaka. Trawan arki en na wan lespeki fasi, ma den no teki wan besroiti. Den taki: „Wan tra leisi yu musu ferteri wi moro fu a tori disi” (Tori 17:32). Ma wan tu fu den arki èn den teki wan besroiti: „Sonwan fu den sma bigin waka nanga en èn den tron bribiman. Yu ben abi Dionisiyus, wan krutuman fu a krut’oso fu na Areopagus, wan uma di nen Damaris nanga tra sma” (Tori 17:34). Wi e si wan srefi sortu sani te wi de na ini a preikiwroko. A kan taki son sma e spotu wi. Trawan no e spotu wi, ma na wan lespeki fasi den e sori wi taki den no e bribi a boskopu di wi e preiki. Ma wi breiti te son sma e teki a Kownukondre boskopu èn te den e tron bribiman.

24. San wi kan leri fu den sani di Paulus taki di a ben e tnapu na tapu na Areopagus?

²⁴ Te wi e prakseri a fasi fa Paulus taki nanga den sma, dan wi kan leri furu fu dati. Wi kan leri fa wi kan taki na so wan fasi taki a no muilek fu ferstan, fa wi kan kon nanga krin bewijs di musu yepi den arkiman fu bribi san wi e taki èn fa wi kan fiti wisrefi na den arkiman fu wi. Boiti dati, wi kan leri taki wi musu abi pasensi nanga den sma di falsi bribi kori den èn wi kan leri tu taki wi musu hori a firi fu den na prakseri. Wi kan leri ete wan prenspari sani: Noiti wi musu swaki den tru leri fu Bijbel soso fu plisi den arkiman fu wi. Ma te wi e teki na eksempre fu na apostel Paulus, wi kan tron moro bun leriman na ini a preikiwroko. Wan tra sani na taki den owruman kan tron leriman na ini a gemeente di kan gi leri na wan moro bun fasi. Na so wi o man yepi trawan na wan bun fasi fu ’suku Gado èn fu feni en trutru’.​—Tori 17:27.