Go na content

Go na table of contents

San Den Kon Feni na Yisre-èl?

San Den Kon Feni na Yisre-èl?

San Den Kon Feni na Yisre-èl?

FURU yarihondro langa a kontren fu a fositen foto Yisre-èl tan sondro taki sma e libi drape. Wan leisi a ben prenspari na ini a Bijbel historia. Now, a no abi a glori moro di a ben abi fosi èn a tapu nanga doti, a kon tron wan ipi doti noso wan brokopresi. Na ini den yari di no pasa so langa ete, sabidensiman fu owruten sani bigin fu ondrosuku den sani di tan abra fu Yisre-èl. San den brokopresi e sori fu den tori fu Bijbel?

Yisre-èl na ini Bijbel

Yisre-èl di ben didon na a owstusei fu a Lagipresi Yisre-èl ben de na ini wan fu den moro fatu kontren fu a kondre Israèl fu owruten. Langalanga pasa a lagipresi na a noordsei, a pikin bergi Morei e didon pe den Midiansma ben meki den kampu èn ben sreka densrefi fu feti nanga Krutuman Gideon nanga a legre fu en. Pikinso go na a owstusei na a futu fu a Gilboabergi, a peti fu Harod de. Na dyaso Yehovah ben meki a legre fu Gideon di ben teri dusundusun man kon de 300 man fu sori san a kan du fu fri a pipel fu en sondro wan makti srudati legre (Krutubakra 7:1-25; Sakaria 4:6). Na tapu a Gilboabergi di ben de krosibei, Saul, a fosi kownu fu Israèl, ben lasi fu den Filistijnsma ini wan hebi feti, pe Yonatan nanga tu tra manpikin fu Saul ben lasi libi èn Saul srefi ben kiri ensrefi.—1 Samuèl 31:1-5.

Tekst na ini Bijbel di e taki fu a foto Yisre-èl e fruteri fu sani di de kontrari fu makandra srefisrefi. Den e fruteri fu a gebroiki fu makti na wan fowtu fasi èn a fadon di den tiriman fu Israèl fadon komoto na bribi, èn so srefi tu fu a getrowfasi nanga a faya di den futuboi fu Yehovah ben abi. A ben de na ini Yisre-èl taki Kownu Akab — tiriman fu a noordsei tin-lo kownukondre Israèl na ini a lasti afu fu a di fu tin yarihondro b.G.T. —  ben bow en kownu oso poti, ala di Samaria ben de na officieel mamafoto (1 Kownu 21:1). A ben de na Yisre-èl taki a dorosei wefi fu Akab, Iseibèl, ben seni tapu skreki gi Elia a profeiti fu Yehovah, taki a o go kiri en. En ati ben bron bika Elia ben kiri den profeiti fu Bâ-al sondro taki a ben frede, baka di a ben sori den profeiti fu Bâ-al suma na a tru Gado na a Karmelbergi.—1 Kownu 18:36–19:2.

Dan na Yisre-èl wan ogri ben pasa. Den ben kiri Nabot wan man fu Yisre-èl. Kownu Akab ben abi bigi-ai tapu a droifidyari fu Nabot. Di a kownu ben aksi fu kisi a gron, dan Nabot ben piki na wan loyaal fasi: „Fu mi sei, soleki fa Yehovah e si en, dan a no kan kwetikweti taki mi e gi yu a gudu di mi kisi fu den fositen tata fu mi.” A piki disi di abi en fundamenti na tapu gronprakseri no ben plisi Akab srefisrefi. Fu di Koningin Iseibèl ben si taki a kownu ben sari, meki a ben sreka wan falsi krutubangi, di ben kragi Nabot taki a kosi Gado. Den ben feni fowtu na Nabot di no ben du no wan ogri èn den ben ston en kiri, èn a kownu teki a droifidyari fu Nabot.—1 Kownu 21:1-16.

Fu di na ogri disi ben du, meki Elia ben taki na fesi dati: „Den dagu srefi sa nyan Iseibèl ini a pisi gron fu Yisre-èl.” Moro fara a profeiti ben fruklari: „Iniwan sma fu Akab [oso] di dede ini a foto den dagu sa nyan . . . Sondro misi, no wan sma no sori taki a de leki Akab di ben seri ensrefi fu du san takru ini Yehovah ai, di en wefi Iseibèl ben sutu faya gi en.” Ma fu di Akab ben saka ensrefi di Elia ben taki san na a krutu fu Yehovah, meki Yehovah ben fruklari taki a strafu no sa kon na ini a libiten fu Akab (1 Kownu 21:23-29). A Bijbel tori e go doro fu taki dati ini den dei fu Elisa di ben kon na ini a presi fu Elia, Yehu ben kisi salfu fu de kownu fu Israèl. Di a ben rei go na ini Yisre-èl, dan Yehu gi a komando fu teki Iseibèl trowe fu a paleisi fensre fu en, èn den asi ben trapu en na ondro den futu. Baka ten, sma ben si taki dagu di e nyan pori meti ben libi soso na edekrabasi fu en, den futu, èn den inisei-anu fu en (2 Kownu 9:30-37). A lasti Bijbel tori di abi fu du langalanga nanga Yisre-èl abi leki bakapisi na kiri di den ben kiri 70 manpikin fu Akab. Yehu ben lai den ede fu den na ini tu bigi ipi na a portu fu a foto Yisre-èl, èn baka dati a ben kiri tra prenspari man nanga priester di ben abi fu du nanga a tiri fu Akab di fadon komoto na bribi.—2 Kownu 10:6-11.

San Sabidensiman fu Owruten Sani Feni?

Na ini 1990 den ben bigin nanga wan projekt fu wroko makandra fu diki a kontren fu Yisre-èl opo. Den wan di ben teki prati na ini a wrokomakandra ben de na Instituut fu Archeologie fu a Tel Aviv Universiteit (David Ussishkin ben teki presi gi disi) èn na Ingrisi skoro fu Archeologie na ini Yerusalem (John Woodhead ben teki presi gi disi). Fu seibi pisi ten langa (ala pisi ten ben de siksi wiki) na ini den yari 1990-1996, dan 80 te go miti 100 friwani wrokoman ben wroko na a kontren.

Na ini a ten disi sabidensiman fu owruten sani e go ondrosuku den buweisi fu wan kontren san den wani taki, sondro fu luku na idea nanga denki di sma abi kaba. Fu dati ede meki, te a sabidensiman fu owruten sani e studeri den kondre fu Bijbel, dan a tori fu Bijbel no de a lasti wortu na ini na afersi disi. Den musu poti prakseri na ala tra buku nanga buweisi fu den sani di den si èn luku san den wani taki finifini. Toku neleki fa John Woodhead sori, dan no wan fositen buweisi de fu sani di skrifi fu Yisre-èl, boiti wan tu kapitel fu Bijbel. So bun a Bijbel tori èn a teri fu ten musu de wan pisi fu iniwan ondrosuku. San den muiti fu sabidensiman fu owruten sani tyari kon na krin?

Di den ben diki doti puru, so taki presi di ben meki kon tranga nanga patu sani ben kon de fu si, dan na a bigin kaba a ben kon na krin taki den brokopresi ben de fu a ten di den kari na Isri Ten, èn na so fasi poti den leti na ini a pisi ten fu a Bijbel Yisre-èl. Ma di a dikiwroko ben go doro, dan wan lo fruwondru sani ben de. A fosiwan ben de a bigi fu a kontren nanga den deki skotu fu den presi di ben meki kon tranga. Den sabidensiman fu owruten sani ben fruwakti fu miti wan kontren nanga skotu di gersi den wan fu a fositen Samaria, na edefoto fu a kownukondre Israèl. Ma di den ben e diki go doro, a ben kon na krin taki Yisre-èl ben de moro bigi srefisrefi. Di den ben marki langalanga sei a skotu fu en di ben langa 300 meter en ben bradi 150 meter, dan a heri pisi gron na mindri den fortresi fu en ben de dri leisi moro bigi leki iniwan foto di den ben feni na Israèl fu a ten dati. Wan drei gotro ben lontu en di komoto fu den fortresi ben dipi 11 meter. So leki fa Professor Ussishkin taki, dan a gotro disi ben de wan sani di sma no ben sabi ete na ini Bijbel ten. „Wi no e feni so wan sani leki disi na ini Israèl te leki a ten fu den sma di e teki prati na Kruistocht”, a ben taki.

Wan tra marki di den no ben fruwakti fu miti ben de taki bigi bow-wroko ben de na mindri a foto. Na a ten fu a bow fu a foto den ben gebroiki furu ipi redi-broin santi di den ben tyari kon ini a foto fu meki wan hei presi — wan sortu bigi hei podium, noso wan platform — na ini presi di skotu. A Di fu Tu Rapport Di De Now fu wan Pisi Ten Èn Di Abi fu du nanga a diki opo fu a brokopresi na Tel Yisre-èl e fruteri taki a podium disi di e hari sma prakseri ben kan sori taki Yisre-èl ben de moro leki wan Kownu tanpresi. A rapport ben sori taki: „Wi ben sa wani fu sori taki a ben kan de so dati Yisre-èl ben de a moro prenspari srudati kampu fu a Kownu legre fu Israèl na ini a ten fu Omri nanga den bakapikin fu en leki kownu . . . pe den srudati di e rei feti wagi nanga asi ben tan kisi leri. Di Woodhead ben luku a bigi fu a podium disi en so srefi tu a di fu a skotu presi, dan a ben kisi a prakseri taki disi ben kan de wan sortu oefen presi fu sori sma a srudati makti fu a moro bigi srudati legre tapu fetiwagi na ini a Mindri Owstu fu a ten dati.

Den sani di tan abra fu a portu fu a foto di ben de fu si de wan marki di abi a spesrutu belangstelling fu sabidensiman fu owruten sani. Den sori yu wan dromofo fu wan portu di ben abi no moro mendri leki fo kamra. Ma sensi sma ben fufuru furu ston na ini a kontren na ini den yarihondro di pasa, dan den sani di den feni no ben abi buweisi fu overtoigi sma. Woodhead abi a denki taki den sani di tan abra e sori go na wan portu nanga siksi kamra di de fu a srefi bigi leki den wan di de fu feni na Megido, Hasor nanga Geser. *

Den sani di sabidensiman fu owruten sani feni e sori go na wan fruwondru syatu libiten fu wan foto di ben didon bun dorodoro, na ala tu fasi, na srudati fasi èn na aardrijkskunde fasi. Woodhead ben sori taki, leki wan bigi foto di meki kon tranga, Yisre-èl ben de wan foto di ben de fu wan spesrutu pisi ten — di sma ben gebroiki wan tu tenti yari nomo. Disi de tra fasi leki den furu tra prenspari kontren na ini Israèl di de fu feni na ini Bijbel, soleki Megido, Hasor, èn a mamafoto fu Samaria, di sma ben bow furu leisi baka, di sma ben meki moro bigi, èn sma ben libi na ini den na ini difrenti pisi ten. Fu san ede sma ben tapu so esi fu gebroiki a prenspari kontren disi di ben didon bun dorodoro? Woodhead ben abi a prakseri taki pikinmoro Akab nanga a kownu famiri fu en ben meki na ekonomia fadon, bika den ben frumorsu den warti sani fu a nâsi. Disi ben de krin fu si ini a kefalek bigi di Yisre-èl ben bigi èn a tranga di Yisre-èl ben tranga. Kande a nyun tiri na ondro Yehu ben wani lusu ensrefi puru fu memre den sani di ben abi fu du nanga Akab èn fu dati ede den ben gowe libi a foto.

Ala den buweisi di ben kon fu si te so fara e sori taki a kontren fu Yisre-èl ben de wan prenspari presi fu den Israèlsma na ini a pisi ten fu den Isri Yari. A bigi nanga den fortresi fu a foto e kruderi nanga a fasi fa Bijbel e taki fu en leki wan prenspari kownu presi gi Akab nanga Iseibèl. Den marki taki furu sma no ben libi na ini a pisi ten disi na ini a foto e kruderi nanga san Bijbel e fruteri fu a foto disi: A ben kisi bari nen esi-esi di Akab ben tiri, èn tapu a komando fu Yehovah a ben lasi a glori fu en di Yehu „ben go fu kiri ala den wan di ben libi abra fu na oso fu Akab ini Yisre-èl èn ala den prenspari man fu en nanga den priester fu en, te a no libi no wan na libi.”—2 Kownu 10:11.

A Teri fu a Ten fu Yisre-èl

„Ini a sabidensi fu owruten sani a muilek srefisrefi fu kisi wan bun fundamenti fu kon sabi den yari di sani ben feni presi”, John Woodhead ben erken. So bun te den sabidensiman fu owruten sani e ondrosuku den sani di den feni na ini seibi yari di den ben diki a gron opo, dan den e teki gersi den sani disi nanga sani di den feni na tra presi pe den diki gron opo fu suku owruten sani. Disi ben abi leki bakapisi taki den ben luku baka den sani san warti èn taki den ben strei nanga wortu. Fu san ede? Fu sensi sabidensiman Yagael Yadin ben diki gron opo suku owruten sani na Megido na ini 1960 te nanga 1974 dan furu sabidensiman fu owruten sani ben abi a prakseri trutru taki en ben feni fortresi nanga patu sani, nanga den portu fu foto di ben de fu a pisi ten fu Kownu Salomo. Now, den fortresi, den patu sani, nanga den portu di den feni na Yisre-èl e meki wantu fu den e tweifri na den bosroiti disi.

Fu eksempre, a patu sani di den feni na Yisre-èl de a srefi leki den wan fu a gron na Megido di Yadin ben teki gersi nanga a ten fu a tiri fu Salomo. A strukturu fu a portu nanga a bigi fu en na den tu kontren gersi de srefi, noso no kenki fu makandra. Woodhead taki: „Ala den buweisi e poti a kontren Yisre-èl baka na a ten fu Salomo noso e lagi den yari fu den sani disi na den tra kontren [Megido nanga Hasor] go na a ten fu Akab.” Fu di Bijbel taki krin dati a kontren abi fu du nanga a ten fu Akab, meki a si en leki wan moro reti sani fu agri taki den sani disi di teki fu a gron e sori go na a ten fu a tiri fu Akab. David Ussishkin ben agri nanga dati di a taki: „Bijbel taki dati Salomo ben bow Megido — a no taki dati a ben bow den srefi sortu portu dati.”

¿Wi Kan Kon Sabi a Historia fu Yisre-èl?

¿Den sani disi fu owruten di den feni nanga den strei nanga wortu fu den e tyari tweifri kon na san Bijbel e taki fu Yisre-èl noso Salomo? Te yu luku bun, a strei fu sabidensiman fu owruten sani no abi furu fu du langalanga nanga Bijbel. Sabidensi fu owruten sani e ondrosuku a historia tra fasi leki fa a Bijbel tori e taki dati. A e poti difrenti aksi èn a e poti krakti tapu sani na difrenti fasi. Wan sma kan teki a bijbelstudenti nanga a sabidensiman fu owruten sani gersi nanga tu sma di e reis na pikinmoro na a srefi pasi. Wan fu den e rei na tapu strati, a trawan e waka na sei pasi. Den sani di den e poti prakseri na tapu èn den sani di den e broko den ede nanga e difrenti. Iya, a fasi fa den e si sani moro furu de taki a wan abi sani di a trawan e mankeri na presi taki den de kontrari makandra. Te yu e teki den sani di den tu sma disi di e reis si èn gersi den nanga makandra dan dati kan abi leki bakapisi tumusi moi inzicht.

Bijbel abi skrifi tori fu fositen sani di pasa èn fu sma fu fositen; sabidensi fu owruten sani e pruberi fu kisi moro sabi fu den sani disi di pasa èn fu sma di a e ondrosuku, a winsi sortu sani fu den di den kan feni fu den sani di tan abra na ini a gron. Ma furutron sani e mankeri srefisrefi fu den sani disi di tan abra èn disi e meki sma e gi difrenti fruklari. Ini a tori disi, na ini a buku fu a man Amihai Mazar di nen Archaeology of the Land of the Bible—10.000−586 B.C.E. a ben taki: „A wroko fu sabidensiman fu owruten sani tapu a veld . . . moro furu de wan koni, so srefi wan moksi kon na wan fu a leri di den e leri wan sma a wroko èn a sabi di wan sma sabi a wroko. No wan strak fasi fu du sani kan tyari trutru bun bakapisi kon, èn a man di wan sma man fiti ensrefi esi-esi na wan situwâsi èn a denki di wan sma man denki nyun sani de wan fruplekti. Na eigifasi, talenti, nanga en krin frustan di a sabidensiman e gebroiki no de moro mindri prenspari leki a leri di a kisi èn den bodoi nanga tori di a feni.”

Sabidensi fu owruten sani sori krinkrin taki wan prenspari presi gi kownu nanga srudati ben de na Yisre-èl di ben de fu wan kefalek syatu ten ini a pisi ten di e kruderi nanga a tiri fu Akab — soleki fa Bijbel e fruteri. Furu tra kefalek moi aksi ben kon di sabidensiman fu owruten sani ben kan studeri ini den yari di e kon. Iya, den bladzijde fu a Wortu fu Gado, Bijbel, e go doro fu taki krin, fu di a e gi wi a heri tori tapu wan fasi di sabidensiman fu owruten sani noiti sa man.

[Futuwortu]

^ paragraaf 13 Luku na artikel „Het mysterie van de poorten” na ini De Wachttoren fu 15 augustus 1988.

[Prenki na tapu bladzijde 26]

Den sani di sabidensiman ben diki puru na Yisre-èl

[Prenki na tapu bladzijde 28]

Wan popki fu Kanan di den ben feni na Yisre-èl