Go na content

Go na table of contents

Den Kotoigi Tan Getrow èn Sondro Frede ala di den Nazi Kwinsi Den

Den Kotoigi Tan Getrow èn Sondro Frede ala di den Nazi Kwinsi Den

Den Kotoigi Tan Getrow èn Sondro Frede ala di den Nazi Kwinsi Den

Tapu 17 yuni 1946, Koningin Wilhelmina fu Bakrakondre ben seni wan boskopu na wan osofamiri na ini Amsterdam di ben de Kotogi fu Yehovah, fu sori taki a ben firi sari gi den. A marki fu a boskopu ben de taki a ben wani sori warderi gi a manpikin fu na osofamiri, Jacob van Bennekom, di den Nazi ben kiri na ini a di fu Tu Grontapufeti. Wan tu yari na fesi, a gemeenteraad fu Doetinchem, wan foto na ini na owstusei pisi fu Bakrakondre, ben teki a bosroiti fu gi wan strati a nen fu Bernard Polman, di ben de wan fu den Kotoigi fu Yehovah tu di den ben kiri na ini na orloku.

FU SAN EDE den Nazi ben kon na tapu Jacob, Bernard, nanga trawan fu den Kotoigi fu Yehovah na ini Bakrakondre ini a di fu Tu Grontapufeti? ¿Èn san ben meki taki den Kotoigi disi ben man tan getrow na ondro someni yari fu ogri-ati frufolgu èn te fu kaba kisi a lespeki nanga a warderi fu den kondreman fu den èn fu a koningin? Fu kon sabi disi, meki wi luku wan tu sani di pasa di ben meki taki, neleki fa a ben de nanga David nanga Goliat, wan pikin grupu fu Yehovah Kotoigi ben kisi trobi nanga a bigi politiek nanga srudati organisâsi fu den Nazi.

Den Nazi Tapu a Wroko fu den Kotoigi​—Ma den Kotoigi Abi Moro Faya Leki Oiti Bifo

Tapu 10 mei 1940, wantronso den Nazi ben opo go feti nanga Bakrakondre. Fu di den publikâsi di den Kotoigi fu Yehovah ben prati ben puru a takru fasi fa den Nazi ben handri kon na doro èn den publikâsi ben horibaka gi a Kownukondre fu Gado, meki den Nazi wantronso ben pruberi fu tapu a wroko fu den Kotoigi. No moro leki dri wiki baka di den Nazi ben broko go nanga tranga na ini Bakrakondre, den ben gi wan sikrit ordru fu tapu a wroko fu den Kotoigi fu Yehovah. Tapu 10 maart 1941, wan koranti ben skrifi fu na ordru disi, èn a ben kragi den Kotoigi taki den ben abi prati na wan kotoigiwroko „teige ibri seti fu tiri èn kerki”. Leki wan bakapisi fu dati, na onti di den ben onti den Kotoigi ben kon moro hebi.

A de prenspari fu si taki, ala di a barinen Gestapo, noso a sikrit skowtu, ben hori ai finifini tapu ala kerki, toku a ben frufolgu wán kresten organisâsi nomo fayafaya. „A frufolgu di den ben frufolgu sma teleki den dede, ben pasa nanga wán relisi grupu nomo — den Kotoigi fu Yehovah”, na so wan historia skrifiman fu Bakrakondre, Dr. Louis de Jong, e taki.​—Het Koninkrijk der Nederlanden in de Tweede Wereldoorlog (A Kownukondre fu Bakrakondre na ini a di fu Tu Grontapufeti).

A Gestapo ben kisi yepi fu den skowtu fu Bakrakondre fu feni èn fu sroto den Kotoigi. Boiti dati, wan opziener di ben reis èn di ben kon frede, ben fadon komopo na bribi èn a ben gi den Nazi bodoi fu den kompe-bribiman fu en. Na a kaba fu april 1941, den ben sroto 113 Kotoigi. ¿A wani di den ben wani fu du den Kotoigi ogri nomonomo ben meki taki den Kotoigi ben tapu nanga a wroko fu den?

A piki de fu feni na ini Meldungen aus den Niederlanden (Rapport fu Bakrakondre), wan sikrit dokumenti di a Sicherheitspolizei (Veiligheidsdienst) fu Doisrikondre ben skrifi na ini april 1941. A rapport e taki fu Yehovah Kotoigi: „A sekte disi di no musu de e du fayafaya wroko na ini a heri kondre, ala di den e hori konmakandra di no de akruderi wet èn den e prati pamflet nanga wortu soleki: ’A De wan Ogri Sani fu Frufolgu Den Kotoigi fu Gado’, èn ’Yehovah sa strafu frufolguman nanga têgo pori’. ” Tu wiki baka dati, a srefi rapport ben taki dati „ala di a Veiligheidsdienst ben seti sani fu tapu a wroko fu den Bijbel Studenti krinkrin, toku a wroko fu den e gro”. ¡Iya, ala di skowtu ben man sroto den, toku den Kotoigi ben go doro nanga a wroko fu den, èn na ini 1941 wawan den ben prati moro leki 350.000 publikâsi gi a publiki!

San meki a grupu disi fu wan tu hondro Kotoigi di ben pikin, ma di toku ben gro, ben man kakafutu gi den feanti fu den di ben meki sma frede? Neleki a getrow profeiti Yesaya fu owruten, den Kotoigi ben frede Gado, èn no libisma. Fu san ede? Fu di den ben frutrow trutru tapu den wortu fu Yehovah di ben gi Yesaya a dyaranti: „Mi — misrefi na a Sma di e gi unu trowstu. Suma na yu taki yu sa frede wan sma di sa dede?—Yesaya 51:12.

A De Di den Kotoigi De Sondro Frede E Meki Taki Sma E Lespeki Den

Na a kaba fu 1941, a nomru fu Kotoigi di den ben teki go sroto ben gro kon tron 241. Ma no furu fu den ben fadon fu di den ben frede libisma. Soleki fa sma taki, dan Willy Lages, wan memre fu a Doisri sikrit skowtu di ben abi takru-nen, ben taki dati „90 procent fu den Kotoigi fu Yehovah ben weigri fu fruteri iniwan sani, ala di wan pikin pisi nomo fu tra grupu ben abi a krakti fu tan tiri”. Wan kerki tiriman Johannes J. Buskes, di ben luku den Kotoigi finifini èn di ben de na ini dungru-oso makandra nanga wan tu fu den, e taki dati a tru san Lages e taki. Buskes ben skrifi na ini 1951:

„Na a ten dati mi ben kon kisi dipi lespeki gi den, fu a frutrow di den ben frutrow tapu Gado èn fu a krakti fu a bribi fu den ede. Noiti mi sa frigiti a yonkuman — a no ben kan owru moro leki 19 yari — di ben prati pamflet di ben taki na fesi taki Hitler nanga a Derde Rijk ben o fadon. . . . A ben kan kon fri na ini wan afu yari efu a ben pramisi taki a ben o tapu nanga den wroko dati. Na wan krakti fasi a ben weigri fu du disi, èn a ben kisi a strafu fu du tranga wroko na ondro dwengi na ini Doisrikondre gi wan langa pisi ten. Wi ben sabi heri bun san dati ben wani taki. A tra mamanten di den ben tyari en gowe èn wi ben taigi en adyosi, mi ben taigi en taki wi ben sa memre en èn taki wi ben sa begi gi en. A wan enkri piki di a ben gi ben de: ’No broko yu ede nanga mi. A Kownukondre fu Gado sa kon trutru.’ So wan sani yu no e frigiti, srefi te yu no e agri nanga no wan sani di den Kotoigi fu Yehovah e leri.”

Ala di den ben frufolgu den na wan ogri-ati fasi, toku a nomru fu den Kotoigi ben tan gro. Ala di soso 300 Kotogi ben de bifo a di fu tu grontapufeti, toku a nomru ben gro kon tron 1379 Kotoigi na ini 1943. A de wan sari sani, taki na a kaba fu a srefi yari dati, 54 fu den moro leki 350 Kotoigi di den ben sroto, dede na ini difrenti konsentrâsi kampu. Na ini 1944, den ben hori 141 Kotoigi fu Yehovah fu Bakrakondre ete na ini difrenti konsentrâsi kampu.

A Lasti Yari di den Nazi Ben Frufolgu Den

Baka D day, tapu 6 juni 1944, a frufolgu di den Nazi ben frufolgu den Kotoigi ben doro en lasti yari. Na a sei fu srudatimakti, den Nazi nanga den sma di ben wroko makandra nanga den no ben man du noti moro. Wan sma ben sa denki taki, na ini a situwâsi disi den Nazi ben sa tapu fu lon baka den Kresten di no ben du noti. Ma toku, na ini a yari dati, den ben sroto 48 tra Kotoigi, èn den ben kiri 68 sma moro fu den Kotoigi di ben de na ini dungru-oso kaba. Wan fu den ben de Jacob van Bennekom, di wi ben taki fu en kaba.

Jacob, di ben abi 18 yari, ben de na mindri den 580 sma di ben teki dopu leki Kotoigi fu Yehovah na ini 1941. Heri esi baka dati a ben tapu nanga wan bun wroko di a ben abi, fu di a ben sa musu skeki nanga a tan di a ben musu tan neutraal leki Kresten. A ben teki wan wroko leki wan boskopuman èn a ben bigin dini leki wan furuten dinari. Di a ben tyari Bijbel publikâsi go na tra presi, dan den ben hori en èn den ben teki en go sroto. Na ini augustus 1944, Jacob di ben abi 21 yari, ben skrifi en famiri fu wan dungru-oso na ini a foto fu Rotterdam:

„Mi e firi heri bun èn mi abi furu prisiri. . . . Na a ten disi den poti aksi gi mi fo leisi kaba. Den fosi tu tron ben hebi srefisrefi èn den ben naki mi bun tranga, ma nanga a krakti èn a no-frudini bun-ati fu Masra, mi ben man hori misrefi te nanga now fu no fruteri noti. . . . Mi ben man hori lezing dya kaba, ala nanga ala mi hori siksi, èn 102 sma ben kon arki. Wan tu fu den sma disi sori trutru belangstelling èn den pramisi taki, so esi leki den kon fri fu dungru-oso, den sa go doro nanga disi.”

Tapu 14 september 1944, den ben tyari Jacob go na wan konsentrâsi kampu ini a foto Amersfoort fu Bakrakondre. Drape srefi a ben tan preiki. Fa a ben du dati? Wan man di ben de makandra nanga en na ini dungru-oso, e memre: „Strafuman ben teki pisi fu den sigaret di den waktiman ben trowe èn den ben gebroiki den bladzijde fu wan Bijbel leki papira fu lolo den sigaret na ini. Son leisi Jacob ben man leisi wan tu wortu fu wan bladzijde fu Bijbel di den ben o gebroiki fu lolo wan sigaret na ini. Na a srefi momenti, a ben gebroiki den wortu disi fu preiki gi wi. Syatu baka dati wi bigin kari Jacob ’a Bijbel Man’.

Na ini oktober 1944, Jacob ben de na mindri wan bigi grupu strafuman di ben kisi a komando fu diki olo di ben musu de leki trapu gi den tank. Jacob ben weigri fu du a wroko fu di en konsensi no ben gi en pasi fu horibaka gi den muiti di sma ben du gi a feti. Ala di den waktiman nomonomo ben tapu skreki gi en, toku a no ben broko kindi. Tapu 13 oktober, wan ofsiri ben tyari en fu a dungru-oso pe den ben sroto en pe a ben de en wawan, go baka na a wrokopresi. Agen Jacob ben tanapu kánkan. Te fu kaba, den ben gi Jacob komando fu diki en eigi grebi, èn den ben sutu en kiri.

Na Onti di Den E Onti den Kotoigi E Go Doro

A deki-atifasi di Jacob nanga trawan ben sori, ben meki taki den Nazi kon furu nanga atibron, èn a bakapisi ben de taki den ben bigin nanga wan tra onti na tapu den Kotoigi. Wan fu den sma di den ben wani, ben de Evert Kettelarij. Fosi, Evert ben man lon gowe go kibri, ma baka ten den ben aresteri en èn den ben naki en bun tranga fu meki en fruteri den tori fu tra Kotoigi. A ben weigri èn den ben seni en na Doisrikondre fu go du tranga wroko na ondro dwengi.

A srefi mun dati, oktober 1944, skowtu ben go suku a swagri fu Evert, Bernard Luimes. Di den ben feni en, a ben de makandra nanga tu tra Kotoigi — Antonie Rehmeijer nanga Albertus Bos. Albertus ben tan 14 mun kaba na ini wan konsentrâsi kampu. Toku, di a ben kon fri, a ben bigin fayafaya nanga a preikiwroko baka. Fosi, den Nazi ben naki den dri mansma sondro sari-ati, èn baka dati den sutu den kiri. Soso na a kaba fu a feti sma ben feni den skin fu den èn den ben beri den baka. Syatu baka a feti, difrenti koranti ben skrifi fu a kiri disi di den ben kiri den brada. Wan fu den koranti ben skrifi taki den dri Kotoigi ben weigri nomonomo fu du iniwan wroko gi den Nazi di ben de kontrari a wet fu Gado, èn a koranti ben taki moro fara: „Gi a sani disi, den ben musu pai nanga a libi fu den”.

Na a srefi ten den ben sroto Bernard Polman di wi taki fu en kaba, tapu 10 november 1944, èn den ben seni en fu go du wan srudati wroko. En ben de a wan-enkri Kotoigi na mindri den wrokoman di ben du tranga wroko na ondro dwengi, èn a ben de a wan-enkri sma di ben weigri fu du a wroko disi. Den waktiman ben pruberi ala sortu sani fu meki en skeki. Den no ben gi en nyanyan. Den ben naki en tu na wan ogri-ati fasi nanga tiki, nanga wan skopu, èn nanga a bakasei fu wan gon. Den ben dwengi en so srefi fu waka na ini kowru watra di ben doro te na en kindi, èn baka dati den ben sroto en na ini wan watrawatra ondrogron kamra, pe a ben musu tan a heri neti na ini den nati krosi fu en. Toku Bernard no ben brokokindi.

Na a ten dati, tu fu den sisa fu Bernard, di no ben de Kotoigi fu Yehovah, ben kisi primisi fu fisiti en. Den ben begi en fu kenki en prakseri, ma dati no ben abi krakti na en tapu kwetikweti. Di den ben aksi Bernard efu iniwan sani ben de di den ben kan du gi en, a ben gi den a rai fu go na oso èn studeri Bijbel. Baka dati den frufolguman fu en ben meki en wefi di ben de nanga bere kon fisiti en, fu di den ben howpu taki en wefi ben sa man broko a hori di a ben horidoro. Ma a de di a wefi ben de drape èn den wortu fu en di ben gi Bernard deki-ati, ben gi en krakti nomo fu tan getrow na Gado. Tapu 17 november 1944, feifi fu den man di ben gi Bernard skin-ati, ben sutu en kiri, ala di ala den tra wrokoman di ben du tranga wroko na ondro dwengi, ben e luku. Srefi baka di Bernard dede kaba èn en furu kugru ben de na ini en skin, wan ofsiri di ben abi a frantwortu ben kon kisi so furu atibron, taki a teki en gon èn sutu Bernard leti na ini den tu ai fu en.

Ala di na ogri-ati fasi disi fa den ben handri nanga Bernard ben meki den Kotoigi di ben yere a tori, skreki srefisrefi, toku den tan getrow èn sondro frede, èn den ben go doro nanga den Kresten wroko. Syatu baka di den kiri Bernard, wan pikin gemeente fu Yehovah Kotoigi di ben de krosibei fu a presi pe den ben kiri en, ben taki: „A mun disi wi ben man du furu na ini a preikiwroko, ala di a weer ben takru srefisrefi èn ala di Satan poti furu problema na tapu wi pasi. Den yuru di wi ben wroko na ini a velddienst ben gro fu 429 te go miti 765. . . . Ala di wan brada ben preiki, a ben miti wan man di a ben man gi wan bun kotoigi. A man ben aksi efu a bribi disi na a srefi leki di fu a man di den ben kiri. Di a yere taki a ben de so, a man ben bari taki: ’¡Disi na wan trutru man, disi na trutru bribi! ¡Dati na wan sma nanga tumusi furu deki-ati ini a tori fu a bribi fu en!

Yehovah E Memre Den

Na ini mei 1945, den Nazi ben lasi a feti èn den ben yagi den puru fu Bakrakondre. Ala di den ben frufolgu den Kotoigi na wan ogri-ati fasi na ini a ten fu a feti, toku a nomru fu den Kotoigi fu Yehovah ben gro fu wan tu hondro nomo kon tron moro leki 2000. Te historia skrifiman Dr. de Jong e taki fu den Kotoigi disi di ben libi na ini a ten fu na orloku, dan a e erken: „A moro bigi pisi fu den ben weigri fu drai baka gi a bribi fu den, ala di sma ben taki sani fu tapu skreki gi den èn ala di den ben gi den hebi skin-ati.”

A e fiti fu dati ede, taki son grontapu tirimakti memre den Kotoigi fu Yehovah fu a deki-ati fasi fa den ben tanapu kánkan teige a Nazi tiri. Ma san moro prenspari, na taki Yehovah nanga Yesus sa memre a tumusi bun eksempre di den Kotoigi disi, di ben libi na ini a ten fu na orloku, ben gi (Hebrewsma 6:10). ¡Na ini a Dusun Yari Tiri fu Yesus Krestes di e kon, den getrow Kotoigi disi di ben de sondro frede èn di ben gi den libi na ini a diniwroko fu Gado, sa kisi wan opobaka fu den memregrebi, nanga a howpu fu libi fu têgo na ini wan paradijs grontapu!—Yohanes 5:28, 29.

[Prenki na tapu bladzijde 24]

Jacob van Bennekom

[Prenki na tapu bladzijde 26]

Wan pisi fu wan koranti di e taki fu na ordru fu tapu a wroko fu den Kotoigi fu Yehovah

[Prenki na tapu bladzijde 27]

Na reti-anusei: Bernard Luimes; ondrosei: Albertus Bos (na kruktu-anusei) nanga Antoine Rehmeijer; ondrosei: A kantoro fu a Genootschap na Heemstede