Go na content

Go na table of contents

Fu San Ede Libisma E Pina So?

Fu San Ede Libisma E Pina So?

Fu San Ede Libisma E Pina So?

„FU SAN EDE GADO, FU SAN EDE?” A bigi edeprakseri disi ben de fu leisi na fesi-sei fu wan pôpi koranti, baka di wan bigi gronseki ben tyari bigi pori kon na ini Pikin Asia. Wan fowtow ben sori wan papa di ben bruya srefisrefi. A papa disi ben tyari en umapikin di ben kisi mankeri, komopo fu na oso fu den di ben broko fadon.

Feti, angriten, siki, nanga rampu fu a naturu tyari bigi sari kon gi sma, den meki furu watra-ai fadon, èn ipi-ipi sma lasi den libi. Boiti dati, sma e pina so srefi fu di trawan ben abi seks nanga den nanga tranga, pikin-nengre e pina fu di sma e meshandri den, èn tra sma e pina fu di den e ondrofeni tra ogridu. Poti prakseri na a bigi nomru fu sma di kisi mankeri èn na den sma di dede fu di den kisi wan ongoloku. So srefi milyunmilyun sma e pina fu di den e siki, fu di den owru, noso fu di lobiwan fu den dede.

A moro bigi pina leki noiti bifo, ben de na ini a di fu 20 yarihondro. Fu 1914 te go miti 1918, moro leki tin milyun srudati lasi den libi na ini a Fosi Grontapufeti. Wan tu historia skrifiman e taki dati a srefi nomru fu borgu lasi den libi na ini a grontapufeti disi. Na ini a di fu Tu Grontapufeti, pikinmoro 50 milyun srudati nanga borgu lasi den libi èn dati pasa tu nanga hondrohondro milyun umasma, pikin-nengre, nanga owru man. Ini a yarihondro di pasa, a kiri di trawan kiri ipi-ipi sma, revo, a feti di sma fu difrenti ras ben feti nanga makandra, angri, nanga pôtifasi, meki taki milyunmilyun sma moro lasi den libi. A buku Historical Atlas of the Twentieth Century e sori taki moro leki 180 milyun sma dede fu di „so furu takru sani” pasa.

A Spanyoro griep fu 1918-1919 kiri 20 milyun sma. Na ini den tutenti yari di pasa, AIDS kiri 19 milyun sma, èn now sowan 35 milyun sma abi a virus di e meki taki sma e kisi a siki dati. Milyunmilyun pikin-nengre no abi papa nanga mama fu di AIDS kiri den. Furu beibi e dede fu AIDS fu di den kisi a siki na a ten di den ben de ete na ini a muru fu a mama fu den.

Pikin-nengre e pina na tra fasi so srefi. Wan koranti fu Ingrisikondre di nen Manchester Guardian Weekly e taki fu sani di UNICEF, (na internationaal organisâsi di e luku den reti fu pikin) tyari kon na fesi na a kaba fu 1995. Na koranti e taki: „Na ini den 10 yari di pasa, feti kiri 2 milyun pikin-nengre, 4 te go miti 5 milyun fu den kon malengri, 12 milyun no abi wan tanpresi, moro leki 1 milyun lasi den papa nanga mama noso den no e libi moro nanga den èn 10 milyun fu den ondrofeni bun takru sani.” Boiti dati, ala yari na heri grontapu, sowan 40 te go miti 50 milyun sma e puru bere!

San O Pasa na ini a Ten Di E Kon?

Furu sma e denki taki bun takru sani o pasa na ini a ten di de na wi fesi. Wan grupu fu sabidensiman taki: „Den sani di libisma e du . . . kan kenki grontapu na so wan fasi taki wi no sa man libi moro na a fasi fa wi gwenti.” Den taki so srefi: „Nownowde srefi, wán fu ibri feifi sma e libi na ini pôtifasi sondro fu abi nofo nyanyan, èn wán fu ibri tin sma e pina fu di a no e nyan bun srefisrefi.” Den sabiman teki okasi fu „warskow a heri libisma famiri fu den sani di e wakti den” èn den taki: „Wi musu tyari wan bigi kenki kon na ini a fasi fa wi e handri nanga grontapu èn nanga den libisani di de na en tapu, efu wi no wani taki wan bigi nowtu miti libisma èn efu wi no wani taki a grontapu fu wi pori dorodoro.”

Fu san ede Gado gi pasi taki so furu pina nanga takru de? Fa a sa tyari wan kenki kon na ini situwâsi disi? O ten a sa du dati?

[Sma di abi a reti fu den prenki na tapu bladzijde 3]

Na tapusei, wan rolsturu: UN/DPI Fowtow 186410C by P.S. Sudhakaran; na mindrisei, pikin di e pina fu angri: WHO/OXFAM; na ondrosei, wan man di mangri srefisrefi: FAO fowtow/B. Imevbore