Go na content

Go na table of contents

Wan sani di wi kan leri fu a historia fu Rome

Wan sani di wi kan leri fu a historia fu Rome

Wan sani di wi kan leri fu a historia fu Rome

„EFU mi, neleki sma, feti nanga werdri meti na Efeise.” Son sma feni taki den wortu dati di skrifi na 1 Korentesma 15:32, wani taki dati na apostel Paulus ben kisi a strafu fu feti na ini wan arena (wan preigron) na ini Rome. Awansi dati ben tru noso efu a no ben tru, toku a ben de so taki sma ben gwenti fu feti te dede na ini preigron na a ten dati. San wi kan kon sabi fu den fositen preigron fu a ten dati èn fu den sani di ben e pasa drape?

Fu di wi na Kresten, meki wi wani taki a konsensi fu wi musu kruderi nanga a denki fu Yehovah, bika dati kan yepi wi fu teki bosroiti di abi fu du nanga a prisiri ten di wi kan abi na ini a ten disi. Fu gi wan eksempre, luku fa den wortu fu a tekst disi e sori soifri fa Gado e denki fu ogri di sma e du nanga tranga: „No kisi bigi-ai gi a man fu tranga ogridu, èn no teki nowan fu den pasi fu en” (Odo 3:31). Den fosi Kresten ben abi a rai dati fu tiri den, na a ten di furu sma na den lontu bigin kisi lobi gi den ogri-ati strei fu den Romesma. Meki wi luku san ben e pasa na den strei dati, fu man si sortu seryusu warskow Kresten e kisi na ini a ten disi.

Tu ogri-ati fetiman e tanapu na fesi makandra na ini wan preigron fu Rome. Ala tu fu den abi fetisani. A momenti di den e bigin feti, dan den ipi sma drape di ben kon fu si a feti, e meki babari fu gi deki-ati na a fetiman di den lobi. Den fetiman e feti gi den libi. Heri esi, wán fu den fetiman di kisi mankeri no man feti go doro èn a e saka go na tapu en kindi fu di a sabi taki a lasi a strei, èn a e begi a tra fetiman fu abi sari-ati gi en. Den sma e bigin bari moro tranga now. Sonwan fu den wani taki a tra fetiman musu abi sari-ati gi a wan di lasi, ma trawan wani taki a lasiman musu dede. Ala ai de na tapu a kèiser. A kèiser di ala ten ben e suku fu plisi den ipi sma, ben kan fri a fetiman di ben lasi a strei, noso a ben kan sori nanga en bigidoi go na gron fu gi a komando taki a fetiman dati ben musu dede.

Den Romesma trutru ben lobi den strei pe sma ben e feti na wan ogri-ati fasi nanga makandra. A sa fruwondru yu fu sabi taki den strei dati ben hori fosi na den beri fu barinen sma. Sma e bribi taki den strei disi ben bigin na den Oscansma noso den Samnitsma di ben e tyari libisma leki ofrandi. A presi pe den pipel disi ben e tan, na a mindrisei pisi fu Italiakondre now. Den ben tyari den ofrandi disi fu plisi den yeye fu den dedewan. Sma ben e kari den sortu strei dati munus, noso „presenti” (munera, wani taki moro leki wan). A fosi leisi di sma skrifi fu den strei disi, ben abi fu du nanga den strei di ben hori na ini Rome na ini a yari 264 b.G.T. Na den strei dati dri ogri-ati fetiman feti nanga dri trawan na a wowoyo pe den ben e seri mankaw. Na a beri fu a makti tiriman Marcus Aemilius Lepidus, 22 fetiman feti nanga 22 trawan. Na a beri fu Kèiser Publius Licinius, dan 60 fetiman feti nanga 60 trawan. Na ini 65 b.G.T., Julius Ceasar ben seni 320 fetiman go na ini a preigron fu go feti nanga 320 trawan.

„Sma ben e gebroiki den beri fu heihei sma fu du politiek”, na so historia sabiman Keith Hopkins e taki. A ben taki moro fara taki „den strei di ben e hori na den beri disi ben abi fu du nanga politiek . . . fu di den sma di ben musu stem tapu politiekman ben lobi den strei disi. A no de fu taki dati a sani di ben meki taki den ogri-ati strei disi ben e hori nanga moro opo-opo ibri leisi, na fu di heihei politiekman ben e strei nanga makandra fu kisi moro makti”. Na a ten fu a tirimakti fu Kèiser Augustus (27 b.G.T. te go miti 14 G.T.), dan gudu tiriman ben e gi a pipel den strei disi leki kado so taki den ben kan abi wan prisiri ten, fu di den tiriman disi ben wani kisi moro makti nanga yepi fu politiek.

Den fetiman èn a leri di den ben e kisi fu feti

Kande yu sa aksi: ’Suma ben de den ogri-ati fetiman?’ We, a ben kan de so taki den ben de srafu, ogriman di ben kisi dedestrafu, sma di ben tron strafuman na a ten di orloku ben de, noso fri mansma di ben lobi den strei disi noso di ben suku fu tron pôpi sma noso gudu sma. Den alamala ben kisi leri na ini skoro di ben de neleki strafu-oso. A buku Giochi e spettacoli (Strei nanga kefalek sani di de fu si) e taki dati den fetiman di ben e kisi leri fu feti „noiti no ben de sondro taki waktiman ben e hori wakti gi den èn ben e gi den hebi trangaleri, den ben musu hori densrefi na den moro hebi markitiki, èn den ben e kisi trutru hebi strafu  . . . Fu di den fetiman ben musu ondrofeni den sani disi, meki furu fu den ben e kiri densrefi, den ben e opo densrefi teige den tiriman fu den skoro, noso teige a tirimakti fu a kondre.” A moro bigi skoro fu Rome pe sma ben e kisi leri fu tron ogri-ati fetiman, ben abi pikin kamra gi pikinmoro wán dusun sma. Ibri fetiman ben abi wan tra koni fu feti. Sonwan fu den ben e feti nanga fetisani, nanga skilt, nanga feti-owru, trawan ben e feti nanga wan neti èn nanga wan lansri di ben abi dri tifi. Tra fetiman ben de tu di ben e kisi leri fu feti nanga werdri meti na ini wan tra sortu strei di furu sma ben lobi, èn dati ben de na onti strei. A kan taki Paulus ben taki fu so wan strei?

Den sma di ben e orga den strei disi ben kan suku yepi na bisnisman di ben e teki boi di ben abi 17 noso 18 yari, fu gi den leri fa fu tron ogri-ati fetiman. Bisnisman ben e meki bun furu moni nanga a seri di den ben e seri libisma. Kèiser Trayanus ben hori wan tumusi bigi fesa fu di a legre fu en ben wini wan feti, èn leki bakapisi fu dati a hori wan strei gi a pipel, èn a strei dati ben abi 10.000 fetiman nanga 11.000 meti.

San ben e pasa na ini a preigron

Den strei di ben e hori na ini a preigron te mamanten, ben de den wan pe werdri meti ben e feti nanga makandra. Sma ben kan tyari ala sortu werdri meti kon na ini a preigron. Den sma di ben de drape ben e prisiri spesrutu te wan bulu nanga wan beer ben musu feti nanga makandra. Sma ben gwenti fu tai den tu meti disi na makandra èn den ben musu feti teleki wan fu den ben dede. Baka dati wan ontiman ben kiri a wan di ben tan na libi. Na ini tra pôpi strei lew nanga tigri ben musu feti nanga makandra, noso asaw nanga beer. Den ontiman ben e sori den koni fu den te den ben e kiri den moi werdri meti disi di sma ben tyari komoto fu tra kondre di ben de wan pisi fu a gran kownukondre, èn a no ben abi trobi omeni dati ben kostu. Den meti di den ben tyari kon ben de meti soleki penitigri, neushoorn, nijlpaard (wan bigi sortu watrabofru), giraf, hyena (wan werdri dagu), kameili, wolfu, werdri agu, nanga dia.

Fu di sma ben kenki a preigron kon tron wan moi presi, meki den strei disi ben abi furu krakti tapu sma. Sma ben gebroiki bigi ston, watra-olo, nanga bon fu meki a presi kon gersi wan trutru bigi busi. Na ini son preigron, den meti ben de fu si wantronso, fu di den ben e kon na ini a preigron nanga yepi fu lift di ben de ondrogron, noso den ben e komoto fu den doro di sma ben opo fu wan presi na ondro a gron. Sma ben lobi en te den meti ben e tyari densrefi na wan fasi di sma no ben e fruwakti, ma a sani di den ben lobi moro, na a ogri-ati fasi fu den strei disi.

Baka den onti strei, dan a ten ben doro gi den strei pe den fetiman ben musu feti te dede. Sma ben meki ala muiti fu sorgu taki den strei ben hori nanga ala sortu koni èn na wan heri aparti fasi. Den strei ben e hori neleki anansitori èn den sma di ben e prei na ini ben e lasi den libi trutru.

Te bakadina, dan difrenti grupu fu fetiman ben e feti nanga makandra. Den fetiman disi ben abi den eigi aparti fetisani èn den ben leri fu feti tra fasi leki den gensman fu den. Sonwan fu den fetiman di ben e srepi den dedeskin komoto na ini a preigron, ben weri sani fu gersi wan gado fu a sokari presi na ondro gron pe den sili fu den dedesma e go.

A krakti di den strei ben abi tapu den sma di ben kon fu luku den

Fu di a pipel di ben e go fu luku den strei ben gridi fu si den feti disi, meki sma ben e wipi den fetiman di no ben wani feti èn den ben e bron den nanga faya isri so taki den ben kan feti. Den ipi sma ben gwenti fu bari: „Fu san ede a frede so fu feti? Fu san ede a no e naki a trawan moro tranga? Fu san ede a no wani dede? Wipi en meki a go feti! Meki a go teki fonfon, nanga soso borsu so taki a feti-owru kan koti en!” Wan tiriman fu Rome, namku Seneca, e skrifi taki wan leisi di den fetiman ben tapu fu feti fu wan pisi ten, dan a sani disi meki bekènti: „Wi sa kiri wan tu sma now, so taki wi kan tan abi pikinso prisiri aladi wi e wakti fu a strei bigin baka!”

A no de fu fruwondru taki Seneca e erken taki a ben drai go na oso leki wan sma di ben kisi „moro ogri-ati fasi”. Wi musu poti bun prakseri na a sani di a sma disi di ben e go fu luku si den ogri-ati strei dati ben erken na so wan opregti fasi. A de so taki sonwan fu den sport fu a ten disi abi a srefi krakti tapu den sma di e luku den, fu di den sma disi e kisi „moro ogri-ati fasi”?

Wan tu sma kande ben feni taki den ben musu breiti taki den ben man drai go baka na oso srefi. Di wan sma di ben luku a strei ben meki spotu nanga Kèiser Domitianus, dan a kèiser dati meki sma hari a sma fu en sturu fu trowe en gi den dagu. Wan leisi di nofo ogriman no ben de, so taki den fetiman ben kan kiri den, dan Kèiser Caligula gi sma a komando fu grabu wan grupu fu sma na mindri den ipi sma di ben e luku a strei, èn fu trowe den gi den werdri meti. Èn te den wrokosani di sma ben e gebroiki fu hori a strei no ben e wroko bun, dan Kèiser Claudius ben e gi a komando taki den wrokoman di ben de frantwortu gi dati, ben musu feti na ini a preigron.

Fu di sma ben de fayafaya fu luku den strei disi, meki rampu nanga feti ben e pasa. Wan preigron di no ben de so fara na a noordsei fu Rome ben broko fadon, èn soleki fa buku e skrifi, dan dusundusun sma dede leki bakapisi fu dati. Na ini 59 G.T. wan feti broko na a ten di wan strei ben e hori na ini a foto Pompei. A historia skrifiman Tacitus ben skrifi taki den sma fu a foto pe wan strei ben hori, ben feti nanga den gensman fu wan tra foto. Den feti disi ben bigin di den tu grupu disi bigin kosi makandra, ma baka dati den bigin fringi ston, èn na a kaba fu en den bigin feti nanga feti-owru. Sonwan fu den lasi pisi fu den skin, noso den kisi mankeri, èn furu fu den lasi den libi.

Wan seryusu sani di wi kan leri

No so langa pasa, wan programa ben hori na ini a Colosseum na ini Rome, fu sori sma wan tu sani di ben abi fu du nanga den ogri-ati strei disi. A programa disi di ben nen Sangue e arena, “Blood and sand” (Brudu nanga santi), ben e sori sma sortu sport di sma e du na ini a ten disi gersi a munera, noso den ogri-ati strei. Na ini a programa dati, video ben de fu si fu sma di e feti nanga bulu, fu sma di abi a wroko fu feti naki kofu, sma di ben e strei nanga oto noso motro èn ben e rei go naki makandra na wan ogri-atifasi, sportman di ben e feti neleki meti nanga makandra, èn sosrefi sma di ben e feti nanga makandra te den ben e go luku wega. Na a kaba fu den video, dan den sori a Colosseum fu a loktusei. San dati ben musu meki den sma drape kon frustan? Omeni fu den sma dati ben o leri wan sani fu dati?

Na ini son kondre na ini a ten disi, sma gwenti fu meki dagu feti nanga dagu, kakafowru nanga kakafowru, den e meki mansma e feti nanga bulu, èn sma e teki prati sosrefi na ogri-ati sport. Sma e poti den libi na ini kefar na ini motro sport, soso fu meki den ipi-ipi sma di e kon fu luku den sport disi kisi prisiri. Èn prakseri den show di de fu si ala dei tapu telefisi. Na ini wan westsei kondre sma kon si taki na a ten di wan pikin doro a libimarki fu 10 yari, dan a pikin dati kande sa si 10.000 leisi fa sma e kiri trawan, èn 100.000 leisi fa sma e feti nanga trawan.

Tertullianus, wan skrifiman fu a di fu dri yarihondro ben taki dati „wan sma di ben abi a tru bribi èn di trutru ben wani gi yesi na a tru Gado”, no ben kan go suku prisiri na den strei disi. Tertullianus ben feni taki den sma di ben e go fu luku den strei disi ben e agri nanga den sma di ben e kiri trawan na ini den strei. Fa a de na ini a ten disi? Wan sma ben kan aksi ensrefi: ’Mi lobi fu si brudu, fu si te sma e dede, noso fu si te sma e du ogri nanga tranga tapu telefisi noso tapu Internet?’ A bun fu memre san Psalm 11:5 e taki: „Yehovah srefi e ondrosuku a regtfardikisma sosrefi a sma di e du ogri, èn En sili kwetikweti no lobi wan sma di lobi ogri di e du nanga tranga.”

[Faki na tapu bladzijde 28]

Strei di ben e hori fu „plisi den dedewan”

Tertullianus, wan skrifiman fu a di fu dri yarihondro e taki fu san ede sma ben bigin hori den ogri-ati strei dati. A e taki dati „den pipel fu owruten ben denki taki nanga yepi fu den sortu strei disi den ben e du wan sani fu plisi den dedewan, te den ben o strei den strei disi na wan fasi di no ben de so ogri. Sma fu owruten ben e bribi kaba taki den sili fu den dedewan no ben o mandi moro te den ben e kisi a brudu fu libisma. Leki bakapisi fu dati, den ben e tyari swaki srafu di den ben bai èn sosrefi strafuman leki ofrandi te den ben e beri sma. Bakaten den ben e si en leki wan bun sani fu meki a kiri di den ben e kiri sma kon tron wan prisiri sani, soso fu sorgu taki trawan no ben e si den leki sma di ben du ogri. Sobun, fu taki en leti, dan den sma di ben e kisi leri fa fu feti heri bun nanga den fetisani di ben de na a ten dati, trutru ben e kisi leri fa fu dede! Baka di den ben kisi den leri disi, dan sma ben e kiri den na ini den beripe na a dei fu wan beri. Na so den sma fu a ten dati ben e trowstu densrefi te wan lobiwan fu den ben dede. Na dati ben de a bigin fu den munus, noso den ogri-ati strei. Ma baka wan pisi ten, den strei disi kon ogri srefisrefi. Den ben e gebroiki ogri-ati meti tu na den strei dati fu priti sma skin na pisipisi, bika efu den no ben o du dati, dan sma no ben o abi nofo prisiri te den ben kon fu luku den strei disi tapu den fesadei. Den ofrandi di sma ben e tyari fu plisi den dedewan, ben de wan gwenti di sma ben abi te den ben e beri dedewan.

[Prenki na tapu bladzijde 27]

Wan owruten helm èn sosrefi wan isri sani di den ogri-ati fetiman ben e weri na den bonfutu fu no kisi mankeri

[Prenki na tapu bladzijde 29]

Kresten fu owruten no ben e teki prati na den ogri-ati sani di sma ben e du fu abi wan prisiri ten, bika den no ben feni en wan bun sani. Fa a de nanga yu?

[Sma di abi a reti fu a prenki]

Naki kofu: Dave Kingdon/Index Stock Photography; oto di e rei naki makandra: AP Photo/Martin Seppala

[Sma di abi a reti fu a prenki na tapu bladzijde 26]

Phoenix Art Museum, Arizona/Bridgeman Art Library