Go na content

Go na table of contents

A „Septuaginta”—A ben de wan yepi na ini owruten èn a de wan yepi now

A „Septuaginta”—A ben de wan yepi na ini owruten èn a de wan yepi now

A „Septuaginta”—A ben de wan yepi na ini owruten èn a de wan yepi now

WAN heiman fu Etiopia ben e komoto fu Yerusalem fu drai go baka na a kondre fu en. A ben e sidon na ini en asiwagi na tapu wan pasi na ini a drei sabana, èn a ben e leisi wan Bijbel lolo nanga tranga sten. Di a kon sabi san den wortu di a ben leisi wani taki, dan dati ben abi so wan bigi krakti na en tapu, taki en heri libi kenki fu sensi a ten dati (Tori fu den Apostel 8:26-38). A man ben e leisi Yesaya 53:7, 8, soleki fa a skrifi na ini a fosi vertaling fu a Bijbel, namku a Griki Septuaginta. Sma ben gebroiki a vertaling disi heri bun fu panya a boskopu fu Bijbel na ini den yarihondro di pasa. Fu dati ede sma kari en a Bijbel vertaling di kenki grontapu.

O ten sma meki a Septuaginta, èn san ben de a situwâsi na a ten dati? Fu san ede so wan vertaling ben de fanowdu? Fa a vertaling disi ben de wan yepi na ini den yarihondro di pasa? San wi kan leri fu a Septuaginta na ini a ten disi?

A ben meki gi den Dyu di ben e taki Grikitongo

Na ini 332 b.G.T., Aleksander a Bigiwan broko go na ini Egepte baka di a ben pori a foto Tirus na ini Funisia. Den sma na ini Egepte gi en wan switikon fu di den ben si en leki wan frulusuman. Drape a seti a foto Aleksandria, wan prenspari presi na ini owruten pe sma ben kan kisi leri. Aleksander ben wani taki den sma fu den kondre di a ben teki abra ben musu teki a Griki kulturu. Fu dati ede a meki taki ala sma na ini a gran kownukondre fu en kon sabi a Grikitongo (noso Koinetongo) di a pipel fu a ten dati ben e taki.

Na ini a di fu dri yarihondro b.G.T., bun furu Dyu ben e tan na ini Aleksandria. Grupu fu Dyu di ben e tan na difrenti presi dorosei fu Palestina, gowe go tan na ini Aleksandria. O bun den Dyu disi ben sabi a Hebrewtongo? A buku McClintock and Strong’s Cyclopedia e taki: „Furu sma sabi taki baka di den Dyu ben komoto na ini katibo na ini Babilon, dan den no ben sabi a Hebrewtongo fu owruten so bun moro. Fu dati ede a ben de so taki te den ben de na ini den snoga, dan sma ben e leisi èn ben e fruklari den buku fu Moses gi den na ini a tongo fu den Babilonsma . . . A ben musu de so taki den Dyu na ini Aleksandria ben abi moro muiti srefi nanga a Hebrewtongo, fu di den ben e taki a Grikitongo di den sma na ini Aleksandria ben e taki.” Soleki fa a sori, dan a situwâsi disi di ben de na ini Aleksandria ben fiti taki sma ben e meki wan Grikitongo vertaling fu den Hebrew Buku fu Bijbel.

Aristobulus, wan Dyu di ben e libi na ini a di fu tu yarihondro b.G.T., ben skrifi taki a Hebrew wet ben vertaal na ini Grikitongo èn taki a vertaling dati ben klari na a ten fu a tirimakti fu Ptolemeus Filadelfus (285-246 b.G.T.). Furu sma abi den eigi denki fu san Aristobulus ben wani taki nanga a „wet”. Son sma feni taki a ben taki fu a Pentateuch nomo, aladi trawan feni taki a ben taki kande fu ala den Hebrew Buku fu Bijbel.

Awansi fa a no fa, soleki fa sma e fruteri, dan sowan 72 Dyu ben yepi fu meki a fosi Grikitongo vertaling fu den Hebrew Buku fu Bijbel. Bakaten, sma bigin gebroiki a nomru 70 fu di pikinmoro a nomru fu sma dati ben yepi fu meki a vertaling disi. Fu dati ede, sma kari a vertaling dati a Septuaginta, san wani taki „70”, èn a kisi a marki LXX leki nen, den letter di den Romesma e gebroiki gi a nomru 70. Na a kaba fu a di fu tu yarihondro b.G.T., dan sma ben kan leisi ala den Hebrew Buku fu Bijbel na ini Grikitongo. Fu dati ede, sma bigin gebroiki a nen Septuaginta gi a Grikitongo vertaling fu ala den Hebrew Buku fu Bijbel.

A ben de wan yepi na ini a fosi yarihondro

Bifo a ten fu Yesus Krestes nanga den apostel fu en, èn sosrefi na a ten di den apostel ben de na libi, dan den Dyu di ben e taki Grikitongo ben gwenti fu gebroiki a Septuaginta. Furu fu den Dyu nanga den proselietsma di ben kon makandra na ini Yerusalem tapu a dei fu a Pinksterfesa 33 G.T., ben de fu a distrikt Asia, sosrefi fu Egepte, Libia, Rome, nanga Kreta, èn den sma fu den kontren disi ben e taki Grikitongo. A no de fu taki dati den sma disi ben gwenti fu leisi a Septuaginta (Tori fu den Apostel 2:9-11). Fu dati ede, sma ben man gebroiki a vertaling disi heri bun fu prati a bun nyunsu na ini a fosi yarihondro.

Fu gi wan eksempre, di a disipel Stefanus ben e taki nanga mansma fu Sirene, Aleksandria, Sisilia, nanga Asia, dan a taigi den: „Yosef seni kari Yakob nanga ala den famiriman fu en fu a presi dati [Kanan], èn den ben doro a nomru fu seibitenti na feifi sili” (Tori fu den Apostel 6:8-10; 7:12-14). Den Bijbel buku na ini Hebrewtongo e taki na ini Genesis kapitel 46 taki a nomru fu den famiriman fu Yosef ben de seibitenti. Ma a Septuaginta e gebroiki a nomru seibitenti na feifi. Soleki fa a sori, dan Stefanus ben gebroiki wortu fu a Septuaginta.—Genesis 46:20, 26, 27.

A di fu tu èn a di fu dri leisi di na apostel ben go leki zendeling na ala den kondre fu Pikin Asia nanga Grikikondre, dan a preiki gi furu sma di no ben de Dyu ma di ben e frede Gado, èn a preiki sosrefi gi „Grikisma di ben e anbegi Gado” (Tori fu den Apostel 13:16, 26; 17:4). Den sma disi ben kon kisi frede gi Gado. Disi wani taki dati den ben tron anbegiman fu en fu di den ben kon sabi en moro bun nanga yepi fu a Septuaginta. Te Paulus ben e preiki gi den sma disi di ben e taki Grikitongo, dan a ben gwenti fu gebroiki wortu noso pisi fu bijbeltekst fu a vertaling dati.—Genesis 22:18, Galasiasma 3:8.

Den Kresten Griki Buku fu Bijbel abi wortu di teki puru leti so fu den Hebrew Buku fu Bijbel, èn dati pasa sowan 320 leisi. Boiti den sani disi, sowan 890 tra sani de na ini den Griki Buku fu Bijbel di komoto fu den Hebrew Buku fu Bijbel, noso di abi fu du nanga sani di skrifi na ini den buku dati. Furu fu den sani disi e komoto fu a Septuaginta. Leki bakapisi fu dati, den sani di ben teki puru fu a vertaling dati, tron wan pisi fu den Griki Buku fu Bijbel di skrifi nanga yepi fu santa yeye. Den no ben teki sani puru fu den manuscript (den owruten lolo) na ini Hebrewtongo. A sani disi ben de wan prenspari sani trutru! Yesus ben taki na fesi taki a bun nyunsu fu a Kownukondre ben o preiki gi ala sma na heri grontapu (Mateyus 24:14). Fu sorgu taki dati ben pasa, dan Yehovah ben o meki sma vertaal a Wortu fu en na ini difrenti tongo, so taki sma na heri grontapu ben kan leisi en.

A de wan yepi na ini a ten disi

Na ini a ten disi, a Septuaginta na wan prenspari vertaling ete, èn sma e gebroiki en fu kon sabi sortu fowtu ben meki di skrifiman ben meki kopi fu den Hebrew Buku fu Bijbel bakaten. Fu gi wan eksempre, a tori di skrifi na ini Genesis 4:8 e taki: „Baka dati Kain ben taigi en brada Abel: [’Meki wi go na gron.’] Na so a ben pasa taki di den ben de na gron, dan Kain bigin feti nanga en brada Abel èn a kiri en.”

Den wortu „meki wi go na gron” no de fu feni na ini den Hebrewtongo manuscript fu a di fu tin yarihondro G.T. Ma den de fu feni na ini moro owru manuscript fu a Septuaginta èn sosrefi na ini wan tu tra owru dokumenti di e taki fu a vertaling disi. Den Hebrew manuscript dati abi a wortu di e bigin sori taki wan sma o taki wan sani, ma den no e sori san a sma dati taki. San ben pasa kande? A Hebrew wortu di wani taki „na gron” skrifi tu leisi baka makandra na ini Genesis 4:8. A buku McClintock and Strong’s Cyclopedia e taki: „A kan taki na fu di a srefi wortu disi ben skrifi tu leisi baka makandra, meki a Hebrewsma di ben meki kopi fu den buku disi no si en a fosi leisi di a ben skrifi.” Sobun a kan taki na fu dati ede a skrifiman dati no skrifi a wortu di wani taki „meki wi go na gron”, a fosi leisi di a ben musu du dati. A krin fu si taki a Septuaginta, èn sosrefi tra manuscript di de fu feni ete fu a vertaling disi, kan yepi sma fu kon sabi sortu fowtu ben meki na ini den kopi di ben meki bakaten fu Hebrewtongo manuscript.

Ma sonwan fu den kopi di meki fu a Septuaginta abi fowtu tu, èn son leisi sma e gebroiki den Hebrewtongo manuscript fu man puru den fowtu na ini den Grikitongo manuscript. Fu dati ede, te sabiman e gersi den Hebrewtongo manuscript nanga den Grikitongo manuscript èn sosrefi nanga vertaling di meki na ini tra tongo, dan den e feni den fowtu di vertaler èn sosrefi den kopi skrifiman ben meki. A sani dati e gi wi a dyaranti taki a Wortu fu Gado e vertaal na wan soifri fasi.

Na ini a ten disi, heri vertaling fu a Septuaginta de èn sonwan fu den vertaling disi na fu sensi a di fu fo yarihondro G.T. Den manuscript disi èn sosrefi den kopi di sma meki bakaten, no abi a nen fu Gado, Yehovah, di skrifi na ini den Hebrewtongo leki a Tetragrammaton (YHWH). Na ini den kopi disi sma gebroiki den Griki wortu gi „Gado” nanga „Masra” na ibri presi pe a Tetragrammaton ben skrifi na ini den Hebrewtongo manuscript. Ma di sma feni owruten sani na ini Palestina na ini 1961, dan den kon frustan a tori disi moro bun. Wan grupu fu ondrosukuman ben e ondrosuku den ston-olo di de na ini a kontren fu den brokopresi fu Qumram, èn den feni pisi fu wan owruten lolo di ben meki fu metibuba. Disi ben de lolo fu den 12 profeiti buku (Hosea te go miti Maleaki), èn den ben skrifi na ini Grikitongo. Den lolo disi ben de fu a pisi ten di de na mindri a di fu 50 yarihondro b.G.T. te go miti a di fu 50 yarihondro G.T. Na ini den owruten lolo disi den Griki wortu gi „Gado” nanga „Masra” no ben poti na presi fu a Tetragrammaton. Na so sma kon sabi taki den fosi Septuaginta vertaling fu den Buku fu Bijbel trutru ben abi a nen fu Gado.

Na ini 1971 den pisi fu wan owruten papirus lolo ben tyari kon na doro (Fouad 266 papyri). Den pisi disi ben de fu a Septuaginta, èn den ben de fu a di fu tu noso fu a fosi yarihondro b.G.T. San den ben tyari kon na krin? A nen fu Gado ben de fu feni na ini den pisi disi sosrefi. Den fositen pisi disi fu a Septuaginta e sori krin taki Yesus nanga den fosi disipel fu en ben sabi èn ben e gebroiki a nen fu Gado.

Na ini a ten disi, nowan enkri tra buku vertaal so furu leki a Bijbel. Moro leki 90 procent fu ala libisma kan leisi a heri Bijbel, noso wan pisi fu en na ini den eigi tongo. Wi trutru de nanga tangi na ati taki wi abi wan soifri vertaling na ini a ten disi, èn a vertaling dati na a Nieuwe-Wereldvertaling van de Heilige Schrift, di de fu kisi now na ini moro leki 40 tongo, efu na a heri Bijbel, noso pisi fu en. A Nieuwe-Wereldvertaling van de Heilige Schrift — met studieverwijzingen abi hondrohondro futuwortu di e taki fu sani di skrifi na ini a Septuaginta èn nanga tra owruten manuscript. Iya, sma di e studeri Bijbel na ini a ten disi sa tan gebroiki a Septuaginta, èn a sa tan wan yepi gi den.

[Prenki na tapu bladzijde 26]

A disipel Filipus ben fruklari wan pisi di na Etiopiaman ben leisi na ini a „Septuaginta”

[Prenki na tapu bladzijde 29]

Na apostel Paulus ben gwenti fu gebroiki wortu fu a „Septuaginta”