Den fosi Kresten nanga a Wet fu Moses

„A Wet tron wi leriman di e tyari wi go na Krestes.”​—GALASIASMA 3:24.

1, 2. Sortu wini den Israelsma ben o kisi, efu den ben e gi yesi na a Wet fu Moses?

NA INI 1513 b.G.T., Yehovah ben gi den Israelsma wan wet sistema. A ben taigi a pipel taki a ben o blesi den efu den ben o tan gi yesi na en, èn dati ben o meki taki den nyan bun fu wan koloku libi, di ben o gi den prisiri.​—Exodus 19:5, 6.

² A Wet sistema dati, di den ben e kari a Wet fu Moses, noso „a Wet”, ben ’de santa, regtfardiki èn bun’ (Romesma 7:12). A ben e meki taki sma e kon kisi bun fasi noso bun maniri soleki switifasi. A ben e meki sosrefi taki sma no ben e bedrigi trawan, taki den ben e tyari densrefi na wan fasi di fiti, èn taki sma ben de klariklari fu yepi trawan (Exodus 23:4, 5; Lefitikus 19:14; Deuteronomium 15:13-15; 22:10, 22). A Wet ben e gi den Dyu deki-ati sosrefi fu lobi makandra (Lefitikus 19:18). Moro fara, a Wet ben sori taki den no ben musu abi demakandra nanga sma di no ben de Dyu èn di no ben e hori a Wet. Dati ben wani taki sosrefi taki den no ben musu teki wefi gi densrefi na mindri den sma dati (Deuteronomium 7:3, 4). A Wet fu Moses ben de leki wan „skotu” di ben e prati den Dyu fu den sma di no ben de Dyu, fu di a Wet ben e kibri a pipel fu Gado fu no go denki noso tyari densrefi leki den sma di no ben de Dyu.​—Efeisesma 2:14, 15; Yohanes 18:28.

3. San ben de a marki fu a Wet, efu a ben de so taki nowan sma no ben man hori en dorodoro?

³ Ma te yu luku en bun, dan srefi den Dyu di ben e pruberi fu du ala san a Wet fu Gado ben e taki, no ben man hori a Wet dorodoro. A ben de so dan taki Yehovah ben e aksi tumusi furu fu den? Nôno. Wán fu den marki fu a Wet ben de taki a ben musu „meki sondu kon na krin” (Galasiasma 3:19). A Wet ben e meki den Dyu di ben de opregti kon frustan taki den ben abi wan Frulusuman fanowdu. Di a Frulusuman dati doro te fu kaba, dan den getrow Dyu ben prisiri srefisrefi. A ten ben doro gi den fu kon fri fu a fluku fu sondu nanga dede!​—Yohanes 1:29.

4. Na sortu fasi wi kan taki dati a Wet ben de wan ’leriman di ben e tyari sma go na Krestes’?

⁴ A Wet fu Moses ben seti gi wan pisi ten nomo. Na ini wan brifi di Paulus ben skrifi gi Kresten brada fu en, a ben taki dati a Wet ben de wan ’leriman  di ben e tyari sma go na Krestes’ (Galasiasma 3:24). Na ini owruten, a leriman disi ben de wan sma di ben e tyari pikin go na skoro èn di ben e tyari den go na oso baka. Furu tron a sma dati no ben de a leriman fu den pikin trutru; ma a ben abi a frantwortu nomo fu tyari den pikin go na a sma di ben o gi den leri. Na so a de tu nanga a Wet fu Moses. A Wet ben seti fu tiri den Dyu di ben abi frede gi Gado, fu go miti Krestes. Yesus ben pramisi taki a ben o de nanga den bakaman fu en „ala den dei, teleki a kaba fu a seti fu sani” (Mateyus 28:20). Fu dati ede, di a Kresten gemeente ben seti kaba, dan a Wet disi di ben musu tiri den, no ben de fanowdu moro (Romesma 10:4; Galasiasma 3:25). Ma soleki fa a sori, dan son Dyu Kresten no ben man frustan wantewante san a tumusi prenspari tru tori dati ben wani taki. Leki bakapisi fu dati, den ben tan du difrenti sani fu a Wet, srefi baka di Yesus dede. Ma tra Dyu Kresten ben frustan taki den no ben kan tan hori densrefi na a Wet. A fasi fa den ben man fiti densrefi na a nyun fasi fu denki disi, de wan moi eksempre gi wi noyaso. Meki wi luku na sortu fasi den de wan eksempre gi wi.

Sma ben e kon frustan a Kresten leri moro bun

5. Sortu rai Petrus ben kisi na ini wan fisyun? Fu san ede Petrus ben fruwondru srefisrefi fu dati?

⁵ Na ini 36 G.T., a Kresten apostel Petrus ben kisi wan tumusi aparti fisyun. Na a ten dati wan sten di ben e komoto fu hemel taigi en fu srakti èn fu nyan fowru nanga tra sortu meti, di a Wet ben e taki dati den no musu nyan fu di den meti dati no ben de krin. Petrus ben fruwondru srefisrefi fu disi! Noiti ete a ben „nyan wan sani di no ben de krin”. Ma a sten ben taigi en: „Efu Gado ben meki wan sani kon krin, dan yu no musu taki dati a sani dati no krin” (Tori fu den apostel 10:9-15). Na presi fu tan hori ensrefi nomo na a Wet, dan Petrus ben kenki a fasi fa a ben e denki. Disi ben yepi en fu kon frustan wan tumusi prenspari sani di abi fu du nanga san Gado ben abi na prakseri fu du.

6, 7. San ben meki taki Petrus kon frustan taki a ten ben doro fu preiki gi sma di no ben de Dyu? Sortu tra sani a ben kon frustan sosrefi?

⁶ Luku san ben pasa na a ten dati. Dri man ben kon na a oso pe Petrus ben e tan fu aksi en fu go nanga den na a oso fu Kornelius, wan man di ben abi frede gi Gado, ma di no ben de wan Dyu, èn di no ben besnèi. Petrus ben gi den dri man disi a kari fu kon na ini na oso. Drape a ben taki nanga den. Fu di Petrus ben frustan san a fisyun di a ben kisi wani taki, meki a tra dei a ben go makandra nanga den man na a oso fu Kornelius. Drape Petrus gi kotoigi finifini fu Yesus Krestes. Ne, Petrus taki: „Now mi kon frustan krin taki Gado no lobi a wan sma moro leki a trawan, ma na mindri ala pipel a sma di e frede en èn di e du san de regtfardiki, bun na en ai.” Kornelius no ben de a wán-enkri sma di ben poti bribi na ini Yesus, ma den famiriman nanga bun mati fu en ben poti bribi na ini Yesus tu. Leki bakapisi fu dati, „a santa yeye kon na tapu ala den sma di ben e arki a wortu”. Fu di Petrus ben e si krin taki Yehovah ben e tiri na afersi disi, meki a ben ’gi a komando fu sma dopu den na ini a nen fu Yesus Krestes’.​—Tori fu den Apostel 10:17-48.

⁷ Fa Petrus ben sabi taki a ten ben doro taki sma di no ben de Dyu èn di no ben e hori densrefi na a Wet fu Moses, ben kan tron bakaman fu Yesus Krestes tu? A ben kon frustan dati fu di a ben abi a koni fu man si sani krin. Gado ben kanti santa yeye na tapu sma di no ben de Dyu èn di no ben besnèi, fu sori na a fasi dati taki a feni den bun. Efu Gado ben kan du dati, dan Petrus ben e si dati leki wan krin buweisi taki den sortu sma dati ben kan teki dopu sosrefi. Soleki fa a sori, dan Petrus ben kon frustan sosrefi taki Gado no ben e fruwakti taki Kresten di no ben de Dyu, ben musu hori densrefi na a Wet fu Moses bifo den ben kan teki dopu. San yu ben o du efu yu ben e libi na ini a ten dati? Yu denki taki yu ben o de klariklari fu kenki a fasi fa yu ben e si a tori disi, neleki fa Petrus ben du dati?

Son Dyu Kresten ben e tan hori a Wet fu Moses

8. Fa a fasi fa son Kresten na ini Yerusalem ben e denki fu a besnèi di sma musu besnèi ben e difrenti fu a fasi fa Petrus ben e denki fu a tori? Fu san ede dati ben de so?

⁸ Baka di Petrus komoto na a oso fu Kornelius, dan a ben go na Yerusalem. A gemeente na ini Yerusalem ben kon yere taki sma di no ben de Dyu èn di no ben besnèi ben „teki a wortu fu Gado” èn taki Petrus ben gi den primisi fu teki dopu. Son wan fu den Dyu disipel no ben agri nanga a pisi tori disi (Tori fu den Apostel 11:1-3). Den Dyu disi ben e agri taki sma di no ben de Dyu ben kan tron bakaman fu Yesus. Toku a ben de so taki „den sma di  ben e feni taki trawan ben musu besnèi”, ben hori nomonomo taki sma di no ben de Dyu ben musu hori densrefi na a Wet fu kan kisi frulusu. Na a tra sei, a ben de so taki na ini den kontren pe moro furu sma ben e tan di no ben de Dyu èn pe furu Dyu Kresten no ben de, dan a no ben de wan problema efu sma ben besnèi noso efu den no ben besnèi. Tinadri yari langa sma ben tan abi den tu prakseri disi (1 Korentesma 1:10). A musu de taki a sani disi ben de wan bigi tesi gi den fosi Kresten, spesrutu gi den wan di no ben de Dyu, ma di ben e libi na ini kontren pe furu Dyu ben e tan!

9. Fu san ede a ben de so prenspari taki wan lusu ben musu kon ini a strei efu sma musu besnèi noso no musu besnèi?

⁹ A tori disi di ben kon tron wan sortu strei, ben doro en heimarki na ini 49 G.T., di Kresten fu Yerusalem go na Antiokia na ini Siria, pe Paulus ben e preiki. Den ben e bigin preiki taki sma di no ben de Dyu, ma di ben teki a Kresten bribi, ben abi fu besnèi soleki fa a Wet ben e taki. A sani dati ben tyari dyugudyugu nanga furu haritaki kon na mindri den Kresten fu Yerusalem na a wan sei, èn Paulus nanga Barnabas na a tra sei! A strei disi ben musu fu seti, bika efu dati no ben o pasa, dan a no de fu taki dati son Kresten, awinsi den ben de Dyu noso den no ben de Dyu, ben sa naki futu fu a sani disi ede. Fu dati ede, sani ben seti fu meki Paulus nanga ete wan tu tra Kresten go na Yerusalem fu aksi a Tiri Skin fu a Kresten gemeente fu lusu a problema disi, so taki a strei ben kan kon na wan kaba.​—Tori fu den Apostel 15:1, 2, 24.

Biginbigin den no ben e agri nanga makandra, ma bakaten den ben kon de na ini wánfasi!

10. San na wan tu sani di a tiri skin ben luku bifo den teki a bosroiti ini a tori fu a fasi fa den ben musu si sma di no ben de Dyu?

¹⁰ Na wan konmakandra di den hori na ini Yerusalem, dan son sma ben e feni taki wan Kresten musu besnèi, aladi trawan ben e feni taki a no ben de fanowdu moro. Ma a fasi fa sma ben e firi fu a tori disi no ben prenspari. Baka di den ben taki-go-taki-kon fu a tori wan heri pisi ten, dan den apostel Petrus nanga Paulus ben fruteri sortu bigi sani Yehovah ben du na mindri den bribiman di no ben besnèi. Den ben fruklari taki Gado ben kanti santa yeye na tapu sma di no de Dyu èn di no ben besnèi. Te yu luku en bun dan den ben aksi: ’A Kresten gemeente abi leti fu weigri fu teki sma di Gado srefi feni bun?’ Dan na apostel Yakobus ben leisi wan pisi fu Bijbel di ben yepi ala sma drape fu kon frustan san ben de a wani fu Yehovah na ini na afersi disi.​—Tori fu den Apostel 15:4-17.

11. Sortu sani no ben abi krakti tapu a bosroiti di ben musu teki ini a tori efu sma ben musu besnèi noso efu a no ben musu besnèi? San e sori taki Yehovah ben blesi a bosroiti di a tiri skin ben teki?

¹¹ Now ala sma ben e luku san a tiri skin ben o du. Den ben o taki dati den Kresten ben musu besnèi, soso fu di densrefi ben de Dyu? Nôno. Den getrow man disi ben abi na prakseri nomonomo fu du san den Buku fu Bijbel ben e taki. Den ben wani meki a santa yeye fu Gado tiri den. Baka di a tiri skin arki ala den krinkrin buweisi di sma ben tyari kon na fesi, dan leki wán man den ben agri taki Kresten di no ben de Dyu, no ben musu besnèi; fu di den no ben abi fu hori densrefi na a Wet fu Moses. Di den brada ben kisi a boskopu dati, dan den ben prisiri srefisrefi, èn ’dei fu dei den gemeente  ben e tan gro kon moro bigi’. Den Kresten disi di ben e gi yesi na den soifri rai di Gado ben gi den, ben kisi blesi fu di den ben e kisi bun piki di ben e komoto fu Bijbel (Tori fu den Apostel 15:19-23, 28, 29; 16:1-5). Ma wan prenspari aksi ben de ete, di no ben kisi piki ete.

Fa a ben de nanga den Dyu Kresten?

12. Sortu aksi ben musu kisi piki ete?

¹² A tiri skin ben tyari kon na fesi krinkrin taki Kresten di no ben de Dyu no ben abi fu besnèi. Ma fa a ben de dan nanga den Dyu Kresten? Na ini a bosroiti di a tiri skin ben teki, den no ben poti prakseri spesrutu na a aksi dati.

13. Fu san ede a ben fowtu fu denki taki sma ben musu hori densrefi na a Wet fu Moses fu kan kisi frulusu?

¹³ Son Dyu Kresten di ben ’wani du nomonomo san a Wet’ ben e taki, ben e tan besnèi den pikin fu den, èn den tan hori densrefi na tra pisi fu a Wet sosrefi (Tori fu den Apostel 21:20). Son wan fu den ben go moro fara srefi fu di den ben e feni nomonomo taki den Dyu Kresten ben musu hori densrefi na a Wet fu kan kisi frulusu. A de krin taki a fasi fa den ben si na afersi disi no ben bun kwetikweti. Teki den sani disi leki eksempre. Fa wan Kresten ben kan tyari wan meti leki srakti-ofrandi fu kisi pardon fu sondu? Na ofrandi fu Krestes ben meki taki den ofrandi dati no ben e teri moro. Fa a ben de nanga a pisi fu a Wet di ben e taki dati Dyu no ben musu abi krosibei demakandra nanga sma di no ben de Dyu? A no ben o makriki gi fayafaya Kresten preikiman fu hori densrefi na so wan wet, aladi den ben e tyari den frantwortu tu fu preiki gi sma di no de Dyu, fu leri den ala den sani di Yesus ben leri sma (Mateyus 28:19, 20; Tori fu den Apostel 1:8;  10:28). * Nowan buweisi no de taki a tiri skin ben hori wan konmakandra fu taki fu a tori disi. Toku a no ben de so taki den gemeente no ben kisi yepi.

14. Sortu rai Paulus ben gi na ini den brifi fu en di ben skrifi nanga yepi fu santa yeye èn di ben abi fu du nanga a tori fu a Wet?

¹⁴ A tori disi no ben seti nanga yepi fu wan brifi di a tiri skin ben seni gi den Dyu Kresten, ma na ini tra brifi di den apostel skrifi nanga yepi fu Gado santa yeye. Fu gi wan eksempre, na apostel Paulus ben seni wan brifi nanga wan krakti boskopu gi den Dyu nanga den sma di no ben de Dyu di ben libi na Rome. Na ini a brifi dati a ben tyari kon na krin taki wan sma na wan trutru Dyu efu a ’de wan Dyu na inisei, èn efu so wan sma besnèi na en ati nanga yepi fu a yeye’ (Romesma 2:28, 29). Na ini a srefi brifi dati, Paulus gebroiki wan agersitori fu sori krin taki Kresten no ben abi fu hori a Wet moro. A ben taki dati wan uma no ben kan trow nanga tu masra na a srefi ten. Ma efu a masra fu en ben sa dede, dan a ben de fri fu trow baka. Dan Paulus ben gebroiki na agersitori disi fu sori taki salfu Kresten no ben kan tan hori a Wet fu Moses, aladi den ben de fu Krestes tu. Den ben abi fu „dede ini a tori fu a Wet” so taki den ben kan kon de wán nanga Krestes.​—Romesma 7:1-5.

Den no ben man frustan ete taki den no ben abi fu hori a Wet moro

15, 16. Fu san ede son Dyu Kresten no ben man frustan taki den no ben abi fu hori densrefi na a Wet moro? Fa disi e sori wi taki a de fanowdu fu tan na ai na yeye fasi?

¹⁵ Nowan sma ben kan taki dati den sani di Paulus ben taki fu a Wet, no ben de so trutru. Fa a kan  dan taki son Dyu Kresten no ben man frustan taki den no ben abi fu hori a Wet moro? Wan prenspari sani na taki den no ben abi a koni fu man si sani krin. Fu gi wan eksempre, den no ben e du muiti fu nyan tranga yeye nyanyan (Hebrewsma 5:11-14). Den no ben abi a gwenti moro fu de doronomo na den Kresten konmakandra (Hebrewsma 10:23-25). Wan tra sani di meki taki son wan fu den Dyu no ben man frustan a tori, ben kan abi fu du nanga a fasi fa a Wet srefi ben de. A Wet ben abi fu du nanga sani di sma ben kan si, sani di den ben kan hori èn di den ben kan firi, soleki a tempel nanga den priester. Wan sma di no ben e si sani leki fa Gado e si den ben kan feni taki a moro makriki fu tan hori ensrefi na a Wet. A ben o moro hebi gi en fu libi akruderi den gronprakseri fu a tru Kresten bribi fu di a Kresten bribi ben abi fu du nanga sani di de trutru, aladi sma no man si den.​—2 Korentesma 4:18.

¹⁶ Ete wan tra sani di ben meki taki son sma di ben e taki dati den na Kresten ben wani fu tan hori a Wet, abi fu du nanga san Paulus ben skrifi na ini en brifi gi den Galasiasma. A ben tyari kon na krin, taki den man disi ben wani taki sma ben musu abi lespeki gi den, taki sma ben musu si den leki memre fu wan bribi di furu sma ben lobi. Na presi taki den meki sma si taki den na Kresten di de tra fasi, dan den ben e suku fu du ala sortu sani fu meki sma si den leki wan pisi fu a libimakandra. Den ben e broko den ede moro furu nanga a meki di den wani meki libisma feni den bun, na presi fu du muiti fu meki Gado feni den bun.​—Galasiasma 6:12.

17. O ten a ben kon na krin na wan soifri fasi taki sma no ben musu tan hori a Wet moro?

¹⁷ Den Kresten di ben abi a koni fu man si sani krin èn di ben e studeri den sani di Gado ben meki Paulus nanga trawan skrifi, ben sabi soifri fa den ben musu si a Wet. Ma a ben de na ini 70 G.T. taki den Dyu Kresten ben kon frustan trutru san ben de a yoisti fasi fu si a Wet fu Moses. Disi ben pasa na a ten di Yehovah ben gi pasi taki sma pori Yerusalem, a tempel, èn sosrefi ala den buku pe den famirilin fu den priester ben skrifi na ini. Fu di den sani disi no ben de moro, meki nowan sma ben kan du ala sani san a Wet e taki.

San wi na ini a ten disi e leri fu den pisi tori disi?

18, 19. (a) Sortu fasi fu si sani wi musu kon kisi, ma sortu fasi wi no musu abi efu wi wani tan gosontu na yeye fasi? (b) San na eksempre fu Paulus e leri wi fu a teki di wi musu teki den rai di wi e kisi fu brada di abi frantwortu na ini a gemeente? (Luku a faki tapu bladzijde 24.)

¹⁸ Baka di wi luku den sani disi di pasa na ini owruten, dan yu e aksi yusrefi kande: ’Efu mi ben e libi na ini a ten dati, dan fa mi ben o tyari misrefi te Gado ben o sorgu taki a wani fu en tyari kon na krin safrisafri? Mi ben o tan hori misrefi na a fasi fa mi ben e prakseri fu a Wet? Noso mi ben o abi a pasensi fu wakti teleki a ben kon na krin san na a yoisti fasi fa mi ben musu si a Wet? Efu a ten ben doro tu pe a tori disi ben tyari kon na krin, dan a de so taki mi ben o horibaka gi a nyun seti dati nanga mi heri ati?’

¹⁹ A no de fu taki dati wi no kan sabi fa wi ben o tyari wisrefi efu wi ben e libi na ini a ten dati. Ma wi kan aksi wisrefi: ’Fa mi e tyari misrefi te sma e fruklari Bijbel tori di wi e kon frustan moro bun na ini a ten disi? (Mateyus 24:45) Te mi e kisi rai di e komoto fu Bijbel, dan a de so taki mi e pruberi fu fiti den rai na ini mi libi? Mi e hori misrefi nomo na ibri fini wet di skrifi, noso mi e suku fu kon frustan san den wet dati wani taki gi mi? (1 Korentesma 14:20) Mi e tan wakti tapu Yehovah nanga pasensi te a e teki langa fosi mi kisi piki tapu spesrutu aksi?’ A prenspari taki wi gebroiki a yeye nyanyan di wi abi na ini a ten disi na wan koni fasi. Dati sa yepi wi fu „noiti no drifi gowe” (Hebrewsma 2:1). Meki wi arki nanga ala wi prakseri te Yehovah e gi wi rai nanga yepi fu en Wortu, en santa yeye, nanga na organisâsi fu en di de dyaso na grontapu. Efu wi du dati, dan Yehovah sa blesi wi nanga têgo libi di sa gi wi prisiri nanga koloku.

[Futuwortu]

San yu ben sa piki?

• Na sortu fasi wi kan taki dati a Wet fu Moses ben de leki wan ’leriman di ben e tyari sma go na Krestes’?

• Fa Petrus ben tyari ensrefi di kenki ben kon na ini a fasi fa a ben musu frustan a waarheid, ma fa „den sma di ben e feni taki trawan musu besnèi” ben tyari densrefi na ini na afersi disi?

• San yu leri fu a fasi fa Yehovah e tyari a waarheid kon na krin na ini a ten disi?

[Aksi fu a tori disi]

[Faki/Prenki na tapu bladzijde 24]

Wan tesi di Paulus ben pasa nanga sakafasi

Baka di Paulus kaba a preikiwaka fu en nanga bun bakapisi, dan a doro baka na ini Yerusalem na ini 56 G.T. Drape a ben kisi tesi. A gemeente na ini Yerusalem ben kon yere taki Paulus ben e leri sma taki den no ben abi fu hori a Wet moro. Den owruman ben e frede taki den Dyu di no ben de so langa ete na ini a Kresten bribi, ben kan naki futu te den ben o yere den sani di Paulus ben e taki fu a Wet. Den owruman ben frede taki den sma disi ben kan go prakseri taki den Kresten no ben abi lespeki gi den seti fu Yehovah. Na ini a gemeente yu ben abi fo Dyu Kresten di ben meki wan sweri, kande wan sweri di wan sma musu meki fu tron wan Nasireisma fu wan pisi ten. Den ben abi fu go na a tempel fu du den lasti sani di ben de fanowdu ete, fu meki a sweri dati kon na wan kaba.

Den owruman ben aksi Paulus fu go makandra nanga den fo sma disi na a tempel èn fu yepi den nanga den kostu di den ben o meki fu kan go drape. Paulus ben skrifi tu brifi kaba nanga yepi fu santa yeye, pe a ben taki dati sma no ben abi fu hori a Wet fu kan kisi frulusu. Toku a ben e hori a konsensi fu tra sma na pakseri. Na fesi kaba a ben skrifi: „Gi den wan di de na ondro a wet mi ben tron wan sma di de na ondro a wet . . . so taki mi ben sa kan wini den wan di de na ondro a wet” (1 Korentesma 9:20-23). Aladi noiti a no poti den prenspari gronprakseri fu den Buku fu Bijbel na wan sei, toku Paulus ben feni taki na a okasi disi a ben kan du san den owruman ben aksi fu en (Tori fu den Apostel 21:15-26). A sani di a ben du no ben fowtu. A no ben de so, taki den sani di ben seti gi sma fu meki sweri no ben e kruderi nanga Bijbel. Sma ben gebroiki a tempel gi a soifri anbegi, den no ben e du afkodrei drape. Fu di Paulus no ben wani taki trawan ben musu naki futu fu en ede, meki a ben du san den owruman ben aksi fu en (1 Korentesma 8:13). A no de fu taki dati Paulus ben musu fu abi sakafasi trutru. A sakafasi di a sori na a okasi dati, e meki taki wi e kisi moro lespeki gi en.

[Prenki na tapu bladzijde 22, 23]

Wan pisi ten Kresten ben tan abi difrenti fasi fa den ben e si a Wet fu Moses