Go na content

Go na table of contents

Sma di no kisi bun skoro e poti Bijbel abra na ini wan tra tongo

Sma di no kisi bun skoro e poti Bijbel abra na ini wan tra tongo

Sma di no kisi bun skoro e poti Bijbel abra na ini wan tra tongo

NA INI 1835, Henry Nott, wan Ingrisi mesreman nanga John Davies, wan man fu Wales di ben e leri a wroko fu tron wenkriman, ben klari wan kefalek bigi wroko. Baka di den man disi wroko bun tranga moro leki 30 yari, dan te fu kaba den poti a heri Bijbel abra na ini Tahititongo. Sortu problema ben miti den tu man disi di no ben kisi bun skoro? San ben de a bakapisi fu a tranga wroko di den ben du sondro taki den aksi moni fu dati?

Wan grupu di ben wani opo sma ai

Na ini a pisi ten fu 1751 te go miti 1800, wan Protestant grupu ben de di ben nen the Great Awakening, noso Awakening fu taki en syatu. A nen disi wani taki dati sma ai kon opo. Den sma fu a grupu disi ben e preiki na den pren fu den dorpu èn krosibei fu den mijn nanga den fabriki na ini Ingrisikondre. Den ben e suku fu tyari a boskopu fu den go na pôti sma. Den domri fu na Awakening-grupu ben e horibaka fayafaya gi a prati fu a Bijbel.

A sma di ben seti a grupu disi ben de wan man fu a Baptist kerki èn a ben nen William Carey. A man disi ben yepi fu seti wan sortu skoro na ini 1795 di ben nen a London Missionary Society (LMS). A skoro disi ben e gi leri na sma di ben de klariklari fu leri taki den tongo fu den sma fu den èilanti na ini a Stille Zuidzee, so taki den sma disi ben man go dini drape leki zendeling. A marki fu den zendeling disi ben de fu preiki na Evangelie na ini a tongo fu den sma na den èilanti dati.

Tahiti, wan èilanti di sma kon feni no so langa pasa, ben tron a fosi presi pe a skoro disi ben seni zendeling go fu preiki. Den sma fu na Awakening-grupu ben si den èilanti disi leki heiden presi di ben de ’na dungru’; den ben e si den presi disi leki gron di ben lepi kaba fu koti.

Sma di no kisi bun skoro e teki wan bigi wroko na den tapu

Fu man preiki gi den sma fu Tahiti, dan den suku sowan 30 sma gawgaw, aladi den sma dati no ben sreka srefi fu dini leki zendeling. A zendelingskoro ben bai wan sipi di ben nen Duff èn den sma gowe nanga a sipi dati. Wan buku ben sori taki na ini a grupu disi yu ben abi „fo domri [di no ben kisi leri fa fu du a wroko fu den], siksi temreman, tu sma di e meki susu, tu mesreman, tu sma di e brei krosi, tu sma di e nai krosi, wan wenkriman, wan sma di e meki sani gi asi, wan sma di e du osowroko, wan man di e krin dyari, wan datra, wan sma di e wroko isri, wan man di e meki bari, wan sma di e meki krosi fu katun, wan sma di e meki ati, wan sma di e meki stof gi krosi, wan sma di e meki sani fu udu, feifi wefi, nanga dri pikin”.

Den wan-enkri sani di den zendeling disi ben abi fu man leri sabi den fosi tongo na ini san Bijbel ben skrifi, ben de wan wortubuku di ben fruklari Griki wortu na ini Ingrisitongo. Boiti dati, den ben abi wan Bijbel di ben e fruklari Hebrew wortu. Na ini den seibi mun di den zendeling ben de tapu se, den ben memre wan tu wortu di den ben yere fu tra sma di go na Tahiti fosi den. Den ben yere den wortu disi funamku fu den sma di ben opo densrefi na tapu a sipi di ben nen Bounty. Te fu kaba, a Duff doro na Tahiti, èn tapu 7 maart 1797, den zendeling komoto fu a sipi. Ma wán yari baka dati, furu fu den lasi-ati èn den gowe. Seibi zendeling nomo ben tan na baka.

Henry Nott ben de wan fu den seibi sma dati. A ben abi 23 yari nomo. Te wi e luku den fosi brifi di a skrifi, dan den e sori taki a man disi ben teki leri na lagiskoro nomo. Ma toku, sensi a bigin a ben sori fu de wan sma di ben man leri a Tahititongo gaw. Sma taki dati a man disi ben e du sani nanga en heri ati. A no ben de wan muilek sma fu wroko nanga en èn a ben abi switifasi tu.

Na ini 1801, Nott ben kisi a frantwortu fu yepi neigi nyun zendeling fu leri taki Tahititongo. Wan fu den nyun zendeling ben de John Davies. A ben abi 28 yari èn a ben komopo fu Wales. A man disi ben de wan bun studenti, a ben e leri sani gaw, èn a ben e wroko tranga tu. A ben de wan safri-ati sma èn a ben lobi fu yepi trawan. Heri esi den tu man disi teki a bosroiti fu poti a Bijbel abra na ini Tahititongo.

Wan bigi tyalensi

Ma a ben de wan bigi tyalensi fu poti sani abra na ini Tahititongo, fu di sma no ben skrifi nowan sani na ini a tongo dati ete. Fu man leri a tongo, dan den zendeling ben musu arki fa sma ben e taki en. Den no ben abi wortubuku nanga buku pe den ben kan si fa fu skrifi den wortu. Te sma e taki a tongo disi, dan a gersi leki a bro fu den e tapu te den e saka bro. Den wortu fu den lai nanga letter soleki a, e, i, o, u, èn sma e gebroiki den letter disi baka makandra te den e taki (son tron den abi moro leki feifi fu den sortu letter disi na ini wán wortu). Boiti den letter di wi kari na fesi, dan den sma no e gebroiki furu tra letter na ini den wortu fu den. Den sani disi ben meki den zendeling lasi-ati srefisrefi. Den ben e kragi, taki: „Furu fu den wortu abi soso wán sortu letter nomo, èn yu musu taki ibriwan fu den letter disi tra fasi.” Den ben taki dati den no ben man „frustan krin san na den wortu di den sma ben e taki”. Den zendeling ben prakseri srefi taki den ben yere sma e taki wan tu letter di no de fu feni kwetikweti!

Ma san ben moro ogri, na taki ten na ten den sma feni taki den no ben musu gebroiki son wortu moro na ini Tahititongo èn na so fasi den bigin gebroiki tra wortu na presi fu den wortu dati. Wan tra sani di ben gi den zendeling broko-ede na den difrenti wortu di den sma ben e gebroiki fu taki a srefi sani. Den ben abi moro leki 70 wortu na ini Tahititongo gi a wortu „begi”. Wan tra problema ben de taki den e gebroiki wortu noso grupu fu wortu na ini Tahititongo heri tra fasi leki fa sma e du dati na ini Ingrisitongo. Aladi den ben abi den problema disi, toku safrisafri den zendeling tyari wan lo wortu kon na wán. Sowan 50 yari baka dati, Davies poti den wortu disi na ini wan wortubuku nanga sowan 10.000 wortu na ini.

Ma wan tra tyalensi ben de, èn dati ben de fu skrifi wortu na ini Tahititongo. Fu man du dati, dan den zendeling ben pruberi fu gebroiki den letter fu na Ingrisitongo. Ma den wortu no ben de soifri soleki fa sma ben taki den na ini Tahititongo. Fu dati ede, den ben hori wan lo takimakandra fu kon sabi fa fu skrifi den wortu. Furu tron den zendeling ben meki nyun letter. Den ben man du dati, fu di den ben de den fosiwan na ini a Zuidzee di meki wan tongo di sma ben gwenti fu taki nomo, kon tron wan tongo di sma man leisi èn skrifi. Den no ben sabi ete taki a wroko fu den ben o de wan eksempre bakaten gi furu fu den tongo di sma e taki na den èilanti fu a Stille Zuidzee.

Den no abi furu yepisani, ma den abi furu koni

Den vertaler (den sma di ben poti sani abra na ini tra tongo) ben abi soso wan tu buku di den ben kan gebroiki. A zendelingskoro ben taigi den taki den moro prenspari buku di den ben musu gebroiki na a Textus Receptus nanga a King James Version. Nott ben aksi a zendelingskoro fu seni tra wortubuku na ini Hebrewtongo èn na ini a Grikitongo gi en èn sosrefi wan tu Bijbel na ini den tu tongo dati. Wi no sabi efu a kisi den buku dati. Na a tra sei, Davies ben abi wan tu mati na Wales fu suma a ben kisi wan tu buku di sabiman skrifi. Soleki fa a sori, dan a ben abi wan Griki wortubuku, wan Hebrew Bijbel, wan Nyun Testamenti na ini Grikitongo, nanga a Septuaginta.

Na a srefi ten, a preikiwroko fu den zendeling no ben abi bun bakapisi. Aladi den zendeling ben de na ini Tahiti 12 yari kaba, toku nowan fu den sma drape teki dopu. Te fu kaba, den furu feti na mindri den sma fu na èilanti meki taki ala den zendeling, boiti Nott, lowe go na Australia. Nott ben abi a fasti bosroiti fu tan go doro nanga en wroko. Wan heri pisi ten, a ben de a wan-enkri zendeling na den Windward-èilanti, wan pisi fu den Society-èilanti, ma a ben musu go nanga Kownu Pomare II di a kownu lowe go na Moorea, wan èilanti di ben de krosibei.

Aladi Nott gowe, toku a vertaalwroko tan go doro, èn baka di Davies tan tu yari na ini Australia, dan a kon wroko nanga Nott baka. Na ini a pisi ten dati, Nott ben studeri Grikitongo nanga Hebrewtongo èn a ben kon sabi den tongo dati heri bun. Te fu kaba a bigin poti wan tu pisi fu den Hebrew Buku fu Bijbel abra na ini Tahititongo. A ben teki pisi fu Bijbel di abi fu du nanga tori di den sma fu na èilanti ben kan frustan makriki.

Makandra nanga Davies, Nott bigin vertaal na Evangelie fu Lukas, èn a ben kaba nanga dati na ini september 1814. A ben poti a tori abra na so wan fasi taki den sma fu Tahiti ben o man frustan en na ini den eigi tongo, èn Davies ben e luku efu a tori ben de soifri leki san skrifi na ini a Grikitongo. Na ini 1817, Kownu Pomare II ben aksi efu ensrefi ben kan druk a fosi bladzijde fu na Evangelie fu Lukas. A ben du dati nanga wan pikin drukpers di yu e wroko nanga anu. Tra zendeling ben tyari a drukpers disi kon na Moorea-èilanti. A tori fu a fasi fa Bijbel vertaal kon na ini Tahititongo no klari efu wi no kari a nen fu wan getrow Tahitiman, namku Tuahine. Ala den yari a man disi tan nanga den zendeling èn a yepi den fu frustan den finifini sani fu a Tahititongo.

A wroko kaba

Na ini 1819, baka siksi yari fu tranga wroko, dan den ben kaba vertaal den Evangelie, sosrefi Tori fu den Apostel, nanga a buku Psalm. Wan drukpers di wan tu nyun zendeling ben tyari kon, ben meki a kon moro makriki fu druk den Bijbel buku disi èn fu prati den.

Baka dati, den ben e wroko tranga fu vertaal, fu leisi, èn baka dati fu tyari kenki kon na ini a fasi fa den ben vertaal sani. Baka di Nott ben tan 28 yari na ini Tahiti, dan a kon siki na ini 1825, èn a zendelingskoro ben gi en pasi fu teki sipi go baka na Ingrisikondre. A ben bun taki na a ten dati, a ben kaba nanga a moro bigi pisi fu den Griki Buku fu Bijbel. A ben go doro fu vertaal den tra pisi fu Bijbel di a ben de na pasi fu go na Ingrisikondre èn di a ben de drape srefi. Nott drai go baka na Tahiti na ini 1827. Aiti yari baka dati, na ini december 1835, a ben kaba. Baka moro leki 30 yari fu tranga wroko, a poti a heri Bijbel abra na ini Tahititongo.

Na ini 1836, Nott go baka na Ingrisikondre, so taki a ben kan go na a foto London fu druk a heri Bijbel na ini Tahititongo. Tapu 8 yuni 1838, Nott ben prisiri fu gi Kownufrow Victoria a fosi Bijbel na ini Tahititongo. A no de fu taki dati a sani disi ben de wan trutru prisiri momenti gi a mesreman disi di ben gowe 40 yari pasa nanga a sipi Duff. A man disi ben gebroiki ala en ten nanga muiti fu frustan a kulturu fu den Tahitisma, soso fu man klari a kefalek bigi wroko disi di a ben du en heri libi langa.

Tu mun baka dati, Nott go baka na a Zuidzee nanga 27 kisi. Den kisi dati ben lai nanga den fosi 3000 Bijbel na ini Tahititongo. Di Nott doro na a foto Sydney, na Australia, dan a kon siki baka, ma a no ben wani taki tra sma tyari den warti kisi disi go na Tahiti. Baka di a kon betre, dan a go baka na Tahiti èn a doro drape na ini 1840. Den sma ben fadon na en skin leki mira, soso fu di den ben wani wan Bijbel na ini Tahititongo. Nott dede na ini Tahiti na ini mei 1844. A ben abi 70 yari.

Den furu tra bakapisi fu a vertaalwroko

Ma a wroko fu Nott ben abi tra bakapisi. A wroko di a ben du fu poti a Bijbel abra na ini Tahititongo ben de wan eksempre gi den tongo di sma ben taki na den èilanti fu Polynesia. Fu di den zendeling ben poti a Tahititongo na tapu papira, meki a tongo dati no lasi gowe. Wan skrifiman ben taki: „Nott ben poti a moro bun eksempre di e sori fa fu skrifi Tahititongo na wan yoisti fasi. A sa de fanowdu ala ten fu luku a Bijbel efu wi wani leri a Tahititongo soifri.” A tranga wroko di den vertaler disi du, meki taki someni dusun wortu no lasi gowe. Wán hondro yari baka dati, wan skrifiman ben taki: „A Bijbel di Nott poti abra na ini Tahititongo na a moro moi sani na ini a tongo dati. Ala sma e agri nanga dati.”

A prenspari wroko disi no ben de wan bun sani nomo gi Tahitisma, ma a ben seti wan fondamenti tu gi trawan di ben e poti sani abra na ini den tongo fu den èilanti na ini a Stille Zuidzee. Fu eksempre, wan tu vertaler na den Cook-èilanti nanga Samoa ben gebroiki a Bijbel fu Nott leki eksempre. „A moro prenspari sma di mi teki leki eksempre na Masra Nott. Mi ondrosuku a wroko fu en finifini”, na so wan vertaler ben taki. Soleki fa sma taki, dan wan tra vertaler ’ben gebroiki den Psalm na ini Hebrewtongo, na ini Ingrisitongo èn na ini Tahititongo’, di a ben ’e poti wan fu den psalm fu David abra na ini Samoatongo’.

Den zendeling na Tahiti di ben e teki na eksempre fu den sma fu na Awakening-grupu na ini Ingrisikondre, ben gi sma deki-ati fayafaya fu leri leisi èn skrifi. Fu taki en leti, moro leki wán hondro yari langa, a Bijbel ben de a wan-enkri buku di a pipel fu Tahiti ben abi. Na so fasi a buku disi tron wan tumusi prenspari sani na ini a kulturu fu Tahiti.

Wan fu den moro moi sani na ini a Nott Version na taki a e sori a nen fu Gado furu tron na ini den Hebrew nanga Griki Buku fu Bijbel. Disi ben abi leki bakapisi, taki na ini a ten disi den sma na Tahiti nanga den èilanti fu en sabi a nen fu Yehovah heri bun. A nen dati de na tapu wan tu Protestant kerki srefi. Ma a grupu sma di e gebroiki a nen fu Gado moro furu now na Yehovah Kotoigi. Èn te den e du a preikiwroko fu den fayafaya, dan furu tron den e gebroiki a Bijbel di Nott poti abra na ini Tahititongo makandra nanga den kompe fu en. A tranga muiti fu den sortu vertaler disi leki Henry Nott e memre wi o furu warderi wi musu abi taki furu sma abi a Wortu fu Gado na ini a ten disi.

[Prenki na tapu bladzijde 26]

Den fosi pisi fu Bijbel di ben poti abra na ini Tahititongo, 1815. A nen fu Yehovah de na ini

Henry Nott (1774-1844), a moro prenspari vertaler fu a Bijbel na ini Tahititongo

[Sma di abi a reti fu den prenki]

Bijbel na ini Tahititongo: Copyright the British Library (3070.a.32); Henry Nott nanga brifi: Collection du Musée de Tahiti et de ses Îles, Punaauia, Tahiti; kaktisasi-buku: Nanga a primisi fu the London Missionary Society Papers, Alexander Turnbull Library, Wellington, New Zealand

[Prenki na tapu bladzijde 28]

Wan kaktisasi-buku fu 1801 na ini Tahititongo èn na ini a tongo fu Wales, pe Gado nen skrifi na ini

[Sma di abi a reti fu a prenki]

Nanga primisi fu the London Missionary Society Papers, Alexander Turnbull Library, Wellington, New Zealand

[Prenki na tapu bladzijde 29]

Wan Protestant kerki nanga a nen fu Yehovah na en tapu, na tapu Huanine-èilanti, na ini Fransi-Polinesia.

[Sma di abi a reti fu a prenki]

Avec la permission du Pasteur Teoroi Firipa