Go na content

Go na table of contents

Orloku e feti heri tra fasi now

Orloku e feti heri tra fasi now

Orloku e feti heri tra fasi now

ALA ten ogri-ati sani e pasa te orloku de. Ala ten orloku pori a libi fu srudati èn a tyari pina kon gi den tra sma na ini a kondre. Ma na ini den yari di pasa, orloku feti tra fasi. Fa so?

Den orloku di sma e feti na ini a ten disi, moro furu na feti na mindri borgu, iya, feti na mindri grupu sma di e gens makandra na ini a srefi kondre. Èn den sortu feti disi furu tron e tan moro langa, den e tyari moro bigi pina kon gi a pipel, èn den e pori a kondre moro leki te tu kondre e feti nanga makandra. Julián Casanova, wan Spanyoro historia skrifiman e taki: „Feti na mindri grupu sma na ini a srefi kondre e meki taki ogri-ati sani pasa nanga sma, brudu e fadon èn dusundusun sma e lasi den libi fu di srudati e pruberi fu tyari wan kaba kon na den feti disi, man e didon nanga tranga nanga umasma, sma musu lowe gowe libi a kondre, èn a moro ogri-ati sani di kan pasa, na taki sma e kiri ipi-ipi trawan fu espresi.” Iya, te wan grupu sma e du den ogri-ati sani disi nanga wan tra grupu, dan a kan teki bun langa bifo den grupu disi man libi bun baka nanga makandra.

Sensi a kaba fu a Kowru Orloku, wan tu orloku feti na mindri den legre fu difrenti kondre. A Yaribuku fu 2001 fu na Internationale Instituut voor de Vrede in Stockholm (SIPRI) e taki: „Fu ala den bigi orloku di feti na ini a pisi ten fu 1990 te go miti 2000, dri fu den nomo ben de feti na mindri tu difrenti kondre.”

A tru taki a kan gersi leki den feti na mindri difrenti grupu na ini wan kondre no de so prenspari, èn nyunsuman fu tra kondre no e poti so furu prakseri na den feti disi. Ma toku den sortu feti disi e tyari pina nanga pori kon di e gi sma bun furu sari. Milyunmilyun sma dede na ini den feti na mindri grupu sma na ini a srefi kondre. Fu taki en leti, na ini den tu tenti yari di pasa, pikinmoro feifi milyun sma lasi den libi na ini dri kondre nomo pe difrenti grupu e feti doronomo nanga makandra. Den dri kondre disi na Afganistan, a Demokrasia Republiek Kongo, nanga Sudan. Na ini den Balkan Staten, sowan 250.000 sma lasi den libi fu di grupu sma fu difrenti kulturu e feti fayafaya nanga makandra, èn na ini Kolombia, 100.000 sma lasi den libi fu di grupu fu guerilla fetiman e feti wan heri pisi ten kaba nanga makandra.

Te grupu sma e feti nanga makandra na ini wan kondre, dan pikin na den wan di e ondrofeni moro bigi pina fu den ogri-ati sani di e pasa. Soleki fa wan man fu den Verenigde Naties di de frantwortu fu loweman afersi e taki, dan na ini den lasti tin yari di pasa, moro leki tu milyun pikin lasi den libi na ini den sortu feti disi. Siksi milyun sma kisi mankeri sosrefi. Moro nanga moro pikin e tron srudati. Wan pikin di de wan srudati e taki: „Den leri mi fa mi musu feti. Den gi mi wan gon. Mi gebroiki drugs. Mi kiri sma. Bun furu sma. Mi du den sani disi soso fu di feti ben de . . . mi gi yesi na den komando di mi ben kisi. Mi ben sabi taki den sani dati no ben bun. Misrefi no ben wani du den.”

Furu pikin na ini kondre pe grupu sma e feti doronomo nanga makandra, e gro kon bigi sondro fu sabi san na vrede. Den pikin disi e libi na ini kondre pe den no kan go na skoro moro fu di den feti disi pori ala den skoro gebow. Boiti dati, den grupu fu fetiman disi no e taki nanga makandra fu koti trobi, ma den e gebroiki a gon fu du dati. Dunja di abi 14 yari e taki: „Someni sma lasi den libi . . . Yu no kan yere moro fa pikin fowru e singi, a wan-enkri sani di yu kan yere, na pikin di e krei fu di den lasi den mama noso papa, wan brada noso wan sisa.”

Fu san ede den feti disi de?

Fu san ede grupu sma e feti na so wan ogri-ati fasi nanga makandra? Furu tron dati e kon fu di sma fu difrenti kulturu noso lo no man si makandra na ai. A e kon sosrefi fu di kerkigrupu no man feni en nanga makandra, fu di sma e du kruktudu, èn fu di dyugudyugu de na politiek sei. Wan tra prenspari sani di e meki taki den feti disi de, na fu di sma gridi, iya, sma gridi fu kisi makti nanga moni. Furu tron a de so taki gridi politiek tiriman e sutu faya so taki grupu sma no man si makandra na ai, èn leki bakapisi fu dati den e bigin feti nanga makandra. Wan raportu di a SIPRI tyari kon na doro, e taki dati furu fu den sma di e teki prati na den feti teige tra grupu „e du dati fu di den e suku den eigi bun”. A raportu e taki moro fara: „Sma e sori a gridifasi fu den na difrenti fasi; srudati fesiman nanga politiek tiriman e du bigi bisnis nanga dyamanti, èn yonguwan di e tyari gon e fufuru sani fu sma di e libi na ini den dorpu.”

Fu di a makriki gi sma fu bai fetisani di bunkopu, ma di bun srefisrefi fu kiri sma, meki moro nanga moro sma e lasi den libi. Sowan 500.000 sma e lasi den libi ibri yari fu di trawan e gebroiki pikin gon fu kiri den, èn moro furu den sma di e lasi den libi na umasma nanga pikin. Na ini wan Afrikan kondre, sma kan bai wan AK-47 gon nanga a srefi moni di sma e pai gi wan fowru. A sari fu taki dati na son presi a nomru fu gon de pikinmoro a srefi leki a nomru fu den fowru disi. Na heri grontapu sowan 500 milyun pikin gon de now, èn dati na 1 gon gi ibri 12 sma di de na libi.

Sma sa kon si a di fu 21 yarihondro leki wan ten fu ogri-ati feti na mindri grupu sma? Wan kaba kan kon na den sortu feti disi? Libisma sa tapu fu kiri sma te fu kaba? Na artikel di e kon sa poti prakseri na den aksi disi.

[Faki na tapu bladzijde 4]

Den takru bakapisi fu borgu feti

Aladi den grupu sma na ini spesrutu kondre no e gebroiki hebi nyun fetisani fu feti nanga makandra, toku den feti disi na ogri-ati feti, fu di 90 procent fu den sma di e lasi den libi a no fetiman, ma sma di no e teki prati na den feti disi. Graça Machel na wan sabiman tapu a kontren fu den ogri di e miti pikin te orloku de. A e taki: „A krin fu si taki grupu sma di e feti nanga makandra, e kiri moro nanga moro pikin fu espresi, èn den pikin disi no e dede fu di den fetiman no ben man yepi.”

Wan sani di fetiman e du, na taki den e didon nanga tranga nanga umasma. Na ini son kontren pe orloku de doronomo, den fetiman di e broko go na ini den dorpu e didon nanga tranga nanga pikinmoro ibri yongu-uma di den e feni drape. Den sortu ogri-ati man dati wani tyari bruya kon èn den wani pori famiri.

Angriten nanga siki na tra sani di sma e ondrofeni te orloku de. Te grupu sma na ini wan kondre e feti nanga makandra, dan a wani taki dati sma no sa prani furu sani èn den no sa koti furu nyanyan tu, datra yepi no sa de fu feni so makriki, èn sma di de na nowtu trutru sa kisi pikinso nomo fu a yepi di tra kondre e gi. Sma du wan ondrosuku na a ten di grupu sma ben feti nanga makandra na ini wan Afrikan kondre, èn na ondrosuku dati e sori taki siki kiri 20 procent fu den sma di dede, aladi 78 procent fu den sma dede fu angri. Tu procent nomo fu den sma lasi den libi fu di fetiman kiri den.

Te yu e luku en bun, dan ibri 22 miniti wan sma e lasi wan futu, wan anu, noso en libi fu di a e trapu na tapu wan landmijn, wan sortu pikin dinamit. Sowan 60 milyun noso 70 milyun landmijn de na ala presi na ini moro leki 60 kondre.

Te orloku e feti, dan a sani disi e dwengi sma fu gowe libi den oso. Na heri grontapu sowan 50 milyun loweman de now, èn afu fu den sma disi na pikin.

[Sma di abi a reti fu a prenki na tapu bladzijde 1]

COVER: Boy: Photo by Chris Hondros/Getty Images

[Sma di abi a reti fu a prenki na tapu bladzijde 3]

Photo by Chris Hondros/Getty Images