A Complutenzer Polyglot​—Wan prenspari fositen yepisani fu du vertaalwroko

KROSIBEI fu a yari 1455, wan bigi kenki kon na ini a fasi fa sma ben e tyari Bijbel kon na doro. Johannes Gutenberg ben gebroiki wan drukpers nanga lusu letter fu a fosi leisi fu meki Bijbel. Te fu kaba, a no ben de so moro taki wan tu sma nomo ben kan abi a Bijbel fu di wan tu Bijbel dokumenti nomo ben de di ben skrifi nanga anu. Iya, bun furu Bijbel ben kan meki now èn a ben bunkopu sosrefi. Fosi yu denki, Bijbel ben o tron a buku di moro furu sma na heri grontapu ben abi.

A Bijbel fu Gutenberg ben skrifi na ini Latijntongo. Ma heri esi sabiman fu Europa kon si taki den ben abi wan Bijbel fanowdu di ben de fu frutrow èn di ben skrifi na ini den fosi tongo fu Bijbel, namku Hebrewtongo nanga Grikitongo. A Lomsu Kerki ben si a Latijn Vulgaat leki a wan-enkri bun Bijbel, ma tu bigi problema ben de nanga a Bijbel disi. Na ini a di fu 16 yarihondro, furu sma no ben man frustan Latijntongo. Boiti dati, na ini wan pisi ten fu wán dusun yari, den sma di ben vertaal a Vulgaat, ben meki furu fowtu na ini a vertaling disi.

Boiti wan Bijbel na ini den fosi tongo, den vertaler nanga den sabiman ben abi wan moro bun Bijbel na ini Latijntongo fanowdu tu. Na ini 1502, Kardinaal Jiménez de Cisneros, bosroiti fu yepi den vertaler nanga den sabiman. A man disi ben e gi na umakownu Isabella I fu Spanyorokondre rai na politiek sei èn sosrefi rai di ben abi fu du nanga na anbegi fu Gado. Fu dati ede a tyari wán publikâsi nomo kon na doro. A prenspari fositen yepisani disi di sma ben kan gebroiki fu vertaal a Bijbel ben kisi a nen fu Complutenzer Polyglot. Cisneros ben wani meki wan Polyglot, noso wan Bijbel na ini moro leki wán vertaling na ini di ben skrifi na ini difrenti tongo; a Bijbel disi ben abi a moro bun Hebrewtongo, Grikitongo, nanga Latijntongo tekst na ini. Pisi fu a Bijbel disi ben de na ini Arameisitongo sosrefi. Sma no ben bigin solanga ete fu druk buku, èn fu dati ede a sani disi ben o sori fu de wan bigi heimarki na ini a wroko di sma ben e du fu druk buku.

Fu bigin a bigi wroko fu en, Cisneros bigin bai owru Hebrewtongo Bijbel dokumenti, di ben lai na ini Spanyorokondre. Boiti dati, a tyari difrenti Grikitongo nanga Latijntongo dokumenti kon na wan. Na den dokumenti disi a ben o gebroiki fu meki a tekst fu a Polyglot. Cisneros gi wan grupu fu sabiman a wroko fu du a vertaalwroko èn fu tyari den difrenti vertaling dati kon na wan na ini wán buku. A ben feni den sabiman disi na a nyun Universiteit fu Alcalá de Henares, na ini Spanyorokondre. Wan fu den sabiman di a ben aksi fu kon na ini a grupu dati, ben de Erasmus fu Rotterdam, ma a man disi di ben de wan barinen sabiman fu difrenti sortu tongo, no ben wani.

A teki tin yari fosi den sabiman ben vertaal a Bijbel na ini den difrenti tongo, so taki den ben kan tyari ala den vertaling kon na wan na ini wán buku. Baka dati, a teki ete fo yari fosi den ben kan druk a Bijbel. Di den ben musu du dati, dan den miti nanga furu problema, fu di den sma na ini Spanyorokondre di ben e druk buku no ben abi drukpers nanga Hebrewtongo, Grikitongo, noso Arameisitongo letter. Sobun, Cisneros gi Arnaldo Guillermo Brocario a wroko fu sreka den letter fu den tongo disi. A man disi ben sabi heri bun fa fu druk buku. Te fu kaba, na ini 1514, den man di ben abi a wroko fu druk buku bigin meki den Bijbel. Tapu 10 yuli 1517, fo mun nomo bifo a kardinaal dede, den sabiman klari den siksi pisi fu a Polyglot Bijbel. Den tyari sowan siksi hondro fu a Bijbel disi kon na doro, èn dati pasa yoisti na a srefi ten di a Spaanse Inquisitie (a frufolgu di a  Lomsu Kerki ben e frufolgu sma di ben abi wan tra bribi) ben de fayafaya. *

Fa a Polyglot ben seti

Ibri bladzijde fu a Polyglot ben abi bun furu bodoi. Na ini den fo pisi di ben abi den Hebrew Buku fu Bijbel, a tekst fu a Vulgaat ben skrifi na mindrisei fu ibri bladzijde; a Hebrewtongo tekst ben skrifi na a reti-anusei fu a bladzijde; èn a Grikitongo tekst, makandra nanga wan lin fu lin vertaling na ini Latijntongo, ben skrifi na a kruktu-anusei fu a bladzijde. Na ini den seilin fu den bladzijde, den rutu fu furu Hebrew wortu ben skrifi sosrefi. Èn na ondrosei fu ibri bladzijde di ben abi den buku fu a Pentateuch (den fosi feifi buku fu Bijbel), den skrifiman ben poti sosrefi a Targum fu Onkelos (Arameisi bodoi fu den fosi feifi buku fu Bijbel), èn sosrefi wan Latijntongo vertaling.

A di fu feifi pisi fu a Polyglot ben abi den Griki Buku fu Bijbel, èn ibri bladzijde ben prati na ini tu difrenti pisi. Wan pisi fu ibri bladzijde ben abi a Grikitongo tekst, èn a tra pisi fu a bladzijde ben abi a srefi tekst dati na ini a Latijntongo fu a Vulgaat. Den tu tekst disi ben e kruderi nanga makandra nanga yepi fu pikin letter di ben e sori a leisiman a wortu di ben wani taki a srefi na ini ibriwan fu den tu vertaling na tapu a bladzijde. A Grikitongo tekst fu a Polyglot ben de a fosi buku fu den Griki Buku fu Bijbel, noso a „Nyun Testamenti”, di oiti sma ben druk. Wan syatu pisi ten baka dati, sma druk na uitgave di Erasmus ben sreka.

Fu di den sabiman ben luku finifini fu puru den fowtu na ini a tekst fu a di fu feifi pisi fu a Polyglot, meki 50 fowtu ben de nomo na ini a buku disi. Na fu di den sabiman ben teki a ten fu du dati, meki sma di e ondrosuku sani finifini na ini a ten disi, e taki dati a di fu feifi pisi fu a Polyglot bun moro a pôpi Griki tekst fu Erasmus. Den Griki skrifimarki na ini a buku disi ben moi neleki den skrifimarki fu den moro owru Griki nanga Latijntongo dokumenti. Sabiman R. Proctor e taki na ini a buku fu en: „A no de fu taki dati a fasi fa sma druk buku fu a fosi leisi na ini Grikitongo na ini Spanyorokondre, na a moro bun fasi fa oiti sma druk buku noso tra sani na ini a tongo dati” (The Printing of Greek in the Fifteenth Century).

A di fu siksi pisi fu a Polyglot ben kan yepi sma na difrenti fasi fu studeri Bijbel. A pisi disi ben abi: wan Hebrewtongo nanga wan Arameisitongo wortubuku, a ben e fruklari Grikitongo, Hebrewtongo, nanga Arameisi nen, a ben e fruklari a gramatika fu a Hebrewtongo, èn a ben abi wan Latijntongo index gi a Hebrewtongo nanga na Arameisitongo wortubuku. A no e fruwondru wi taki sma kari a Complutenzer Polyglot „wan fu den moro bun eksempre fu a fasi fa sma e druk buku, èn fu na ondrosuku di sabiman du fu kon frustan Bijbel”.

Cisneros ben wani taki a buku disi ben musu „gi sma deki-ati baka fu studeri Bijbel”, ma a no ben wani ala sma fu abi a Bijbel. A ben feni taki „a Wortu fu Gado ben musu tan wan kibritori di sma di no kisi hei skoro no ben musu man frustan”. A ben bribi tu taki „den Buku fu Bijbel ben musu tan na ini den dri owru tongo di Gado ben gi sma primisi fu skrifi tapusei fu na udu pe en Manpikin ben anga na a kroisi”. * Na fu a sani disi ede, meki a Complutenzer Polyglot no ben abi wan vertaling na ini Spanyorotongo.

A difrenti na mindri a Vulgaat nanga den fosi tongo

Den sabiman di ben e wroko makandra fu meki a Polyglot, no ben e agri dorodoro nanga makandra fu a fasi fa a Polyglot meki. A barinen  Sabiman Antonio de Nebrija *, ben kisi a frantwortu fu kenki a tekst fu a Vulgaat di den ben o poti na ini a Polyglot Bijbel. Aladi a Lomsu Kerki ben si a Vulgaat Bijbel fu Hièronimus leki a wan-enkri yoisti vertaling, toku Nebrija ben feni en fanowdu fu agersi a Vulgaat nanga den fosi Hebrewtongo, Arameisitongo, nanga Grikitongo tekst. A ben wani puru den fowtu di ben de fu feni na ini den Vulgaat Bijbel di ben de ete.

Fu puru den difrenti na mindri a Vulgaat nanga den fosi Hebrewtongo nanga Grikitongo tekst, Nibrija gi Cisneros deki-ati fu: „Leti den tu faya baka di dede. Den tu faya fu a kerki fu wi namku, a Hebrewtongo nanga a Grikitongo. Pai den wan di e teki a wroko disi na den tapu.” A ben gi a rai disi sosrefi: „Ibri leisi te wi e si wan kenki na ini den Latijntongo dokumenti fu a Nyun Testamenti, dan wi musu agersi den nanga den Grikitongo dokumenti. Ibri leisi te wan sani no e kruderi na mindri difrenti Latijntongo dokumenti noso na mindri Latijntongo dokumenti nanga Grikitongo dokumenti fu na Owru Testamenti, dan wi musu ondrosuku den yoisti Hebrewtongo dokumenti fu kon sabi san bun.”

Fa Cisneros ben feni a rai disi? Na ini den wortu di Cisneros ben skrifi na a bigin fu a Polyglot Bijbel, a ben sori krin san a ben feni fu a rai di Nebrija ben gi en. „Wi poti a Latijntongo vertaling fu a blesi Hièronimus na mindri a Hebrewtongo tekst nanga a Grikitongo tekst, neleki fa sma ben anga den tu fufuruman na ala tu sei fu Yesus, di e agersi a Lomsu Kerki.” Sobun, Cisneros no gi Nibrija primisi fu kenki a Latijntongo Vulgaat akruderi a tekst fu den fosi tongo. Te fu kaba, Nebrija bosroiti fu libi a heri wroko di a ben kisi fu du fu di a no ben wani de frantwortu gi wan bijbelvertaling di no ben bun nofo.

Comma Johanneum

A Polyglot Bijbel fu Alcalá de Henares ben de wan buweisi taki sma ben go na fesi trutru nanga a wroko fu meki wan moro bun vertaling na ini den fosi tongo fu Bijbel. Ma son leisi sma ben e tan du sani soleki fa den ben gwenti, na presi taki den ben du sani soleki fa den ben kon leri. Sma ben abi so furu lespeki gi a Vulgaat, taki difrenti tron den skrifiman ben feni taki den ben musu kenki a Grikitongo tekst fu a „Nyun Testamenti” fu meki a kruderi nanga a Latijntongo tekst. Fu taki en leti, den ben musu kenki a Latijntongo tekst so taki a ben e kruderi nanga a fosi Grikitongo tekst. Wan fu den eksempre disi na a falsi tekst di furu sma sabi leki a comma Johanneum. * Nowan fu den fosi Grikitongo dokumenti ben abi den wortu disi, èn a ben de krin fu si taki den ben poti na ini Bijbel wan tu yarihondro baka di Yohanes ben skrifi a brifi fu en. Den wortu disi no ben de tu na ini den moro owru Latijntongo dokumenti fu a Vulgaat. Fu dati ede Erasmus no skrifi  den nyun wortu disi na ini a Grikitongo „Nyun Testamenti” fu en.

Den skrifiman fu a Polyglot no ben wani puru wan vers di ben de na ini Vulgaat hondrohondro yari kaba. Fu dati ede, den libi den falsi wortu na ini a Latijntongo tekst èn den bosroiti fu vertaal en èn fu poti en na ini a Grikitongo tekst so taki den tu vertaling ben o kruderi nanga makandra.

Wan yepisani fu meki nyun bijbelvertaling

A Complutenzer Polyglot no warti soso fu di a de a fosi buku di druk nanga ibriwan fu den Grikitongo Buku fu Bijbel na ini, noso fu di a abi den buku fu a Septuaginta na ini. Neleki fa a Grikitongo „Nyun Testamenti” fu Erasmus ben yepi sma heri bun fu vertaal a Bijbel na ini furu tra tongo, na so a Hebrewtongo tekst fu a Polyglot ben yepi heri bun tu fu frustan den Hebrewtongo nanga Arameisitongo Buku fu Bijbel moro bun. * Di William Tyndale ben vertaal a Bijbel na ini Ingrisitongo, dan a ben si a Polyglot disi leki a moro prenspari Hebrewtongo tekst.

Sobun, a wroko di a grupu fu sabiman du fu meki a Complutenzer Polyglot, yepi furu fu meki sma kon frustan Bijbel moro bun. A buku disi tyari kon na doro na wan ten di moro nanga moro sma na ini heri Europa ben wani sabi moro fu Bijbel, èn fu dati ede a ben de fanowdu fu vertaal a Bijbel na ini den tongo di moro furu sma ben e taki. A Polyglot ben sori fu de ete wan fu den sani di ben yepi fu puru fowtu na ini a Hebrewtongo tekst nanga a Grikitongo tekst, èn a yepi tu fu sorgu taki den tekst disi no lasi gowe. Ala den sani disi e kruderi nanga a prakseri di Gado ben abi taki ’den krin wortu fu Yehovah, a wortu fu wi Gado, sa tan te ten di no skotu’.—Psalm 18:30; Yesaya 40:8; 1 Petrus 1:25.

[Futuwortu]

[Prenki na tapu bladzijde 29]

Kardinaal Jiménez de Cisneros

[Sma di abi a reti fu a prenki]

Biblioteca Histórica. Universidad Complutense de Madrid

[Prenki na tapu bladzijde 30]

Antonio de Nebrija

[Sma di abi a reti fu a prenki]

Biblioteca Histórica. Universidad Complutense de Madrid

[Sma di abi a reti fu den prenki na tapu bladzijde 28]

Biblioteca Histórica. Universidad Complutense de Madrid