Go na content

Go na table of contents

A suku di libisma e suku wan bun tirimakti

A suku di libisma e suku wan bun tirimakti

A suku di libisma e suku wan bun tirimakti

„Fu di libisma na grontapu abi makandra fanowdu moro nanga moro, meki furu problema opo kon di den kondre no man lusu, den wawan. Wi sa man lusu den problema di e miti libisma moro nanga moro, soso te ala sma na heri grontapu o wroko makandra.”—Ghulam Umar, wan politiek sabiman fu Pakistan.

NA INI a disiten grontapu, furu sani e pasa di sma no man frustan kwetikweti. Na mindri den gudusma, yu abi sma di musu du furu muiti fu feni wan deibrede. Wi ben sa kan taki dati den sma fu a ten disi di sabi so furu fu sani soleki computer, koni moro leki den sma di libi fosi, ma toku moro nanga moro sma no man feni wan bun wroko now. Aladi a gersi leki libisma abi moro fri leki oiti bifo, toku milyunmilyun sma de na ini wan situwâsi di e meki den frede èn den no sabi fa den libi o de tamara. Kande wi e kisi moi okasi fu abi wan bun libi, ma a krukafasi nanga den ogri di gudusma nanga pôtisma e du, e meki taki furu sma no abi howpu gi a tamara.

Libisma lai someni problema, taki nowan kondre, iya, nowan grupu fu kondre srefi, man tyari wan lusu kon. Fu dati ede, furu sma di e luku a situwâsi na grontapu, e feni taki a wan-enkri fasi fu tyari vrede nanga seikerfasi kon na grontapu, na te ala kondre kon na wán ondro wán tirimakti. Fu eksempre, a sabiman Albert Einstein ben horibaka gi so wan denki someni yari pasa kaba. Na ini 1946, a taki: „Mi abi a tranga bribi taki moro furu sma na grontapu wani libi na ini vrede nanga seikerfasi trutru . . . A vrede di libisma wani kan kon soso te den seti wan tirimakti di o tiri heri grontapu.”

Toku, baka feifitenti yari, a tirimakti disi di de fanowdu trutru, no seti ete. Wan pisi na ini a koranti Le Monde fu a foto Parijs na Fransikondre, ben e taki fu den problema fu a di fu 21 yarihondro. A ben taki: „A de tumusi prenspari fu seti wan grontapu tirimakti di e luku den krutu afersi nanga den moni afersi fu grontapu, èn di e meki wet sosrefi. A grontapumakti disi musu man handri wantewante na iniwan presi fu grontapu, te sma e kiri trawan fu di den de fu wan tra lo noso kondre. Dan ala sma o abi fu si Grontapu leki wán bigi kondre.” Ma suma, noso sortu sani abi a krakti fu man du disi so taki ala libisma kan libi na ini vrede na ini a ten di e kon?

Den Verenigde Nâsi man tyari wan lusu kon?

Furu sma e howpu taki den Verenigde Nâsi (VN) sa man tyari vrede kon na heri grontapu. Ma na organisâsi disi man tyari trutru vrede nanga seikerfasi kon na grontapu? A no de fu taki dati den politiekman na ini na organisâsi disi, e meki ala sortu moi pramisi di e gi sma howpu. Fu eksempre, na ini a „Millennium Verklaring” (Milenium Boskopu) fu a yari 2000, wan fu den prenspari grupu fu den Verenigde Nâsi teki a bosroiti disi leki wán man: „Wi sa du ala muiti fu puru orloku na mindri den pipel, efu na wan orloku na mindri den kondre, noso efu na wan orloku na mindri den sma fu wán kondre nomo, bika disi ben meki taki moro leki 5 milyun sma lasi libi na ini den lasti tin yari di pasa.” Den sortu boskopu disi di den VN meki bekènti, ben meki taki furu sma nanga organisâsi e prèise den èn e lespeki den. Fu a sani disi ede, meki den VN ben wini sosrefi a Nobelprijs fu vrede na ini a yari 2001. Di a Nobel Komte na ini Noorwegen ben gi a grani disi na den VN, dan den taki dati „a wan-enkri bun fasi fa vrede kan kon na grontapu èn fa ala sma sa wroko makandra na ini wánfasi, de nanga yepi fu den Verenigde Nâsi”.

Ma den Verenigde Nâsi, di ben seti na ini 1945, sori taki den de wan organisâsi di man tyari trutru vrede kon na grontapu fu ala ten? Nôno, bika furu fu den muiti di den du, ben de fu soso, fu di den memre fu na organisâsi disi e suku wini gi densrefi nomo èn gi a kondre fu den. Wan man di e skrifi pisi na ini wan koranti ben taki fa furu sma e denki fu a tori disi. A ben taki dati den VN na soso „wan organisâsi di e sori fa furu sma na grontapu e denki”, èn dati „omeni yari kaba den memre e taki-go-taki-kon fu den sani di den wani du, ma pikinmoro noti den no e du fu lusu den problema”. Toku na aksi disi de ete: Wan dei sa kon pe ala kondre fu grontapu sa kon na wán?

Bijbel e sori taki heri esi a wánfasi disi o kon. Fa disi o pasa? Èn sortu tirimakti sa man du dati? Fu man kisi piki tapu den aksi disi, dan grantangi, leisi a tra artikel.

[Prenki na tapu bladzijde 3]

Einstein ben e horibaka gi a denki taki wán tirimakti musu tiri heri grontapu

[Sma di abi a reti fu a prenki]

Einstein: U.S. National Archives photo