Go na content

Go na table of contents

Wan okasi fu luku den gudu fu Chester Beatty

Wan okasi fu luku den gudu fu Chester Beatty

Wan okasi fu luku den gudu fu Chester Beatty

„SOMENI gudu fu someni libimakandra di no de moro, . . . someni pikinpikin prenki nanga bigi skedrei di moi srefisrefi.” Dati na san R. J. Hayes ben taki, wan man di fosifosi ben de driktoro fu a Chester Beatty Bibliotheek (wan presi pe sma e kibri sani soleki buku, skedrei, nanga dokumenti) na Dublin, Ierland. Na ini a bibliotheek disi yu kan feni wan heri ipi warti sani fu owruten, moimoi sani soleki skedrei, èn sosrefi aparti buku nanga dokumenti di warti pasa marki fu di soso wan tu fu den de nomo, spesrutu gi sma di lobi bai den sortu sani disi. We, suma ben de Chester Beatty? Sortu gudu a ben tyari kon na wan?

Alfred Chester Beatty gebore na ini 1875 na ini New York, Amerkankondre, èn a ben de wan bakapikin fu sma di komopo na Skotland, Ierland nanga Ingrisikondre. Di a ben abi 32 yari, a kon gudu srefisrefi fu di a ben meki furu moni leki sabiman tapu a kontren fu a diki di sma e diki gron fu feni sani leki gowtu, kopro noso dyamanti, èn a ben gi sma rai tu tapu a kontren disi. En heri libi langa a gebroiki a moni fu en fu tyari moimoi sani kon na wán, nanga sani di warti trutru. Di Beatty dede na ini 1968, a ben abi 92 yari, èn ala den sani di a tyari kon na wán, a libi gi a pipel fu Ierland.

Sortu sani a ben tyari kon na wán?

Beatty ben tyari ala sortu sani kon na wán èn den ben furu srefisrefi. Ibri leisi te sma e kisi okasi fu si den sani fu en, den man si soso wán procent fu den nomo. A ben tyari tumusi aparti sani kon na wán di ben warti trutru èn di ben de fu difrenti pisi ten nanga difrenti libimakandra di libi na ini den dusundusun yari di pasa. Den sani disi ben de fu Europa na ini a ten fu den Mindri Yarihondro nanga a pisi ten fu a di fu 14 yarihondro te go miti a di fu 17 yarihondro, wan ten di sma na Europa ben poti furu prakseri na buku, skedrei noso skoroleri. A ben tyari sani kon na wán tu fu wan heri ipi kondre fu Asia nanga Afrika. Fu eksempre, wan tu fu den sani di a ben abi na den kefalek moi prenki di sma fu Yapan druk na tapu papira nanga wan pisi udu pe a prenki ben koti na ini, èn soleki fa sma e taki, dan den prenki disi na wan tu fu den moro moi wan na grontapu.

Wán sani di e difrenti krinkrin fu den tumusi moi skedrei noso stonpopki di Beatty ben abi, na den hondrohondro kleiston fu Babilon nanga Sumeria pe sma fu owruten skrifi letter na tapu di gersi spikri. Sma fu Mesopotamia di libi moro leki 4000 yari pasa kaba, ben teki kleiston di no ben drei ete, dan den ben skrifi finifini na tapu den ston disi fa den ben e libi, èn baka dati den ben baka den ston fu meki den kon tranga. Furu fu den sortu ston disi de fu feni ete na ini a ten fu wi, èn den e sori wi krin o langa kaba sma sabi skrifi.

Buku e hari en prakseri

A gersi leki a koni fasi fa sma ben meki moimoi buku, ben hari a prakseri fu Chester Beatty. A feni dusundusun buku di e taki fu aladei sani èn fu kerkitori, èn a feni wan tu Koran sosrefi di abi prenki na ini di sma meki nanga furu koni. Wan skrifiman e taki: „A sani di ben hari a prakseri fu [Beatty] na a muiti di sma du fu skrifi den letter fu na Arabiatongo so soifri, . . . èn a gowtu, a solfru nanga den tra brenki sani di den sma ben gebroiki fu meki den letter kon moi, ben prisiri en trutru, fu di a ben lobi kloru.”

Neleki fa a diriston di nen jade ben hari a prakseri fu wan tu kèiser fu China na ini den yarihondro di pasa, na so a ben hari a prakseri fu Chester Beatty tu. Den kèiser ben si jade leki a moro warti sortu diriston di de, iya, a ben warti moro leki gowtu. Den tiriman disi ben gi koni wrokoman a wroko fu koti bigi pisi jade kon tron fini plaat di ben grati moi. Baka dati, koni skrifiman ben skrifi moimoi letter na tapu den plaat fu jade èn den ben poti moimoi prenki fu gowtu na tapu den plaat disi tu. Na so fasi den ben meki den moro moi buku di libisma meki wan ten. Na heri grontapu, sma sabi den buku disi di Beatty tyari kon makandra.

Tumusi warti Bijbel dokumenti

Sma di lobi Bijbel, sa feni taki a moro bigi gudu fu Chester Beatty na den heri ipi Bijbel dokumenti di skrifi na ini owruten èn na ini den Mindri Yarihondro. Den dokumenti disi abi moi prenki fu gowtu noso solfru èn disi e sori taki den sma di skrifi den nanga anu, ben abi furu pasensi nanga koni. Den buku e sori taki den sma di meki den èn den wan di druk den ben abi a koni fu du a wroko fu den heri bun. Teki leki eksempre, a Biblia Latina. Anton Koberger, di ben libi na ini a ten fu Johannes Gutenberg, druk a buku disi na ini Neurenberg na ini 1479, èn sma taki fu a man disi taki a ben de „wan fu den moro prenspari sma fu fositen di ben e druk buku èn di ben wroko tranga tu fu meki buku”.

Wan aparti sani di de fu si na ini a Chester Beatty Bibliotheek na wan owru dokumenti di meki fu a buba fu yongu meti. Wan sabiman fu Siria di nen Efraim, skrifi a dokumenti disi na ini a di fu fo yarihondro. Efraim ben teki furu sani fu wan buku di nen Diatessaron, èn di skrifi na ini a di fu tu yarihondro. Na ini a buku disi a skrifiman Tatianus teki den fo Evangelietori di e taki fu a libi fu Yesus Krestes, èn a skrifi den leki wán Bijbel tori. Bakaten, skrifiman skrifi fu a Diatessaron, ma noiti sma feni wan eksemplaar fu a buku disi. Son skrifiman fu a di fu 19 yarihondro ben tweifri srefi efu a buku ben de trutru. Ma na ini 1956, Beatty feni den sani di Efraim skrifi fu Tatianus en buku Diatessaron. San a feni e horibaka gi den buweisi di ben de kaba èn di ben sori taki den sani di skrifi na ini Bijbel de so trutru èn taki wi kan frutrow den.

A feni papirus dokumenti di warti trutru

Beatty feni wan heri ipi papirus dokumenti di ben taki fu kerkitori èn fu aladei sani. Moro leki 50 dokumenti fu papirus skrifi na ini wan ten bifo a di fu fo yarihondro. Sma feni wan tu fu den papirus dokumenti disi na ini bigi ipi papirus di ben trowe na tapu wan doti-ipi, èn hondrohondro yari langa den dokumenti disi tan drape na ini a drei sabana fu Egepte sondro taki wan sma feni den. Furu fu den papirus dokumenti disi ben mankeri wan lo pisi, di sma bigin seri den. Den seriman ben kon nanga wan lo karton dosu di ben lai nanga pisipisi papirus dokumenti. „Efu sma ben wani bai den dokumenti, dan den sutu den anu go na ini den dosu nomo fu piki den moro bigi pisi puru pe furu sani ben skrifi na tapu”, na so Charles Horton e taki, di de driktoro fu na afdeling Western Collections fu a Chester Beatty Bibliotheek.

Horton e taki: „A moro moi sani di [Beatty] feni” na warti Bijbel dokumenti èn wan tu fu den dokumenti „ben de den moro owru eksemplaar fu a Kresten Owru nanga Nyun Testamenti”. Den seriman di ben sabi omeni den dokumenti disi ben warti, ben kan priti den na pisipisi fu seri den pisi disi gi difrenti baiman. Ma Beatty ben man bai pikinmoro ala den dokumenti. Ma o prenspari den dokumenti disi de? Sir Frederick Kenyon e taki dati den na „den moro prenspari” dokumenti di sma feni, sensi di Tischendorf feni a Kodeks Sinaitikus na ini 1844.

Den dokumenti disi skrifi na mindri a di fu tu yarihondro nanga a di fu fo yarihondro G.T. Tu eksemplaar fu Genesis de fu feni na mindri den Hebrew buku fu a Griki Septuaginta. Kenyon taki dati den warti spesrutu „fu di pikinmoro a heri buku [Genesis] e mankeri na ini a Vatikanus nanga a Sinaitikus”. Den dokumenti disi meki fu a buba fu yongu meti èn den skrifi na ini a di fu fo yarihondro. Dri fu den dokumenti di Beatty feni, abi pisi fu den Griki Buku fu Bijbel. Wan fu den abi a moro bigi pisi fu den fo Evangelie èn sosrefi wan bigi pisi fu a buku Tori fu den Apostel. A di fu tu dokumenti nanga ete wan tu bladzijde di Beatty feni bakaten, abi wan eksemplaar di abi pikinmoro ala den brifi fu na apostel Paulus, sosrefi a brifi di a skrifi gi den Hebrewsma. A di fu dri dokumenti abi kande wan di fu dri pisi fu a buku Openbaring. Soleki fa Kenyon e taki, dan den papirus dokumenti disi „trutru e horibaka gi a bribi di wi e bribi taki den sani di wi e leisi now na ini a Nyun Testamenti, de soleki fa sma ben skrifi den na ini a ten di pasa”.

Den papirus dokumenti fu Bijbel di Chester Beatty feni, e sori wi taki frukufruku kaba, kande na a kaba fu a fosi yarihondro, den Kresten bigin gebroiki buku na presi fu bukulolo di no ben de so makriki fu gebroiki. Den papirus dokumenti e sori tu taki te den skrifiman no ben abi nofo sani fu skrifi na tapu, den ben gebroiki pisi papirus pe sma ben skrifi na tapu kaba. Fu eksempre, wan dokumenti fu den Kopt-sma di abi wan pisi fu na Evangelie fu Yohanes, skrifi „na ini wan sortu skorobuku di ben abi Griki skorosom na ini”.

Den papirus dokumenti disi no de so moi fu si, ma den warti trutru. Den na krinkrin buweisi di e sori wi fa a Kresten bribi bigin. Charles Horton e taki: „Leti na yu fesi yu kan si den sortu buku di wan tu fu den owruten Kresten grupu ben gebroiki: buku di den ben si leki warti sani” (Odo 2:4, 5). Efu yu e kisi wan okasi fu go luku wan tu fu den gudu disi na ini a Chester Beatty Bibliotheek, dan yu sa prisiri trutru.

[Prenki na tapu bladzijde 31]

Wan prenki fu Yapan di Katsushika Hokusai meki nanga udu

[Prenki na tapu bladzijde 31]

A „Biblia Latina” ben de wan fu den moro owru eksemplaar fu Bijbel

[Prenki na tapu bladzijde 31]

Den sani di Efraim skrifi fu „Diatessaron”, a buku fu Tatianus, e sori taki san skrifi na ini Bijbel de so trutru

[Prenki na tapu bladzijde 31]

Chester Beatty P45 na a moro owru dokumenti na grontapu, èn a abi a moro bigi pisi fu den fo Evangelie nanga wan bigi pisi fu a buku Tori fu den Apostel na ini wán buku

[Sma di abi a reti fu a prenki na tapu bladzijde 29]

Reproduced by kind permission of The Trustees of the Chester Beatty Library, Dublin

[Sma di abi a reti fu den prenki na tapu bladzijde 31]

All images: Reproduced by kind permission of The Trustees of the Chester Beatty Library, Dublin