Go na content

Go na table of contents

’Efu wan sma e dwengi yu fu du wan sani gi en’

’Efu wan sma e dwengi yu fu du wan sani gi en’

’Efu wan sma e dwengi yu fu du wan sani gi en’

„HEY, yu drape! Tapu nanga a sani di yu e du, èn kon dyaso wantewante fu tyari a dosu disi gi mi.” San wan Dyu fu a fosi yarihondro ben o du te wan srudati fu Rome ben taigi en a sani disi, aladi a Dyu srefi ben abi furu fu du? Na ini Yesus en Bergitaki, a ben gi a rai: „Efu wan sma di abi makti, e dwengi yu fu waka wán kilometer nanga en, dan waka tu kilometer nanga en” (Mateyus 5:41). Fa den sma di ben yere san Yesus ben taki, ben o frustan a rai dati? San disi musu wani taki gi wi na ini a ten disi?

Fu man sabi a piki, dan wi musu sabi moro fu a gwenti di sma ben abi na ini owruten fu dwengi trawan fu wroko gi den. Den sma di ben tan na ini Israel na ini a ten fu Yesus, ben sabi a gwenti disi heri bun.

A dwengi di sma e dwengi trawan fu wroko gi den

Buweisi e sori taki na ini a di fu 18 yarihondro b.G.T., sma na ini den Mindri-Owstusei kondre ben dwengi trawan kaba fu wroko gi den. Den lantibuku fu Alalakh, wan owruten foto fu Siria, e sori taki lanti ben dwengi grupu sma fu wroko gi den. Na ini Ugarit, na a syoro fu Siria, a srefi sani ben e miti sma di ben e wroko gron di den ben yuru fu tra sma, ma sma no ben mag dwengi den gronman efu a kownu no ben wani dati.

A no de fu taki, dati nofo tron sma di ben lasi wan feti ben musu wroko fu di sma ben dwengi den. Den wrokobasi na ini Egepte ben dwengi den Israelsma fu wroko leki srafu gi den fu meki ston. Bakaten, den Israelsma ben dwengi den Kanansma di ben libi na ini a Pramisi Kondre, fu wroko leki srafu gi den, èn David nanga Salomo ben du den srefi sortu sani disi.​—Exodus 1:13, 14; 2 Samuel 12:31; 1 Kownu 9:20, 21.

Di den Israelsma ben taki dati den wani wan kownu, dan Samuel ben taigi den san a kownu ben mag aksi fu den. A ben o teki den borgu fu en fu wroko leki man di musu rei den fetiwagi èn den asi, den ben o musu plugu èn koti a nyanyan, den ben o musu meki fetisani, èn den ben o musu du tra sani tu (1 Samuel 8:4-17). Ma na a ten di a tempel fu Yehovah ben e bow èn di den Israelsma ben e dwengi trakondre-sma fu wroko gi den, dan „Salomo no ben gebroiki nowan fu den manpikin fu Israel leki srafu; disi ben de so bika den manpikin fu Israel ben de den fetiman, den futuboi fu en, den granman fu en, den legre-kapten, nanga den edeman fu den man di ben musu rei den fetiwagi nanga den asi fu en”.​—1 Kownu 9:22.

Fu den Israelsma di ben musu du bow-wroko, 1 Kownu 5:13, 14 e taki: „Na ini heri Israel, Kownu Salomo ben seni kari den wan di ben de fruplekti fu wroko; èn dritenti dusun man ben de di ben de fruplekti fu wroko fu di sma ben dwengi den. Èn ibri mun a ben seni tin dusun man go na Libanon. Den ben e tan wán mun na ini Libanon, èn tu mun den ben tan na oso.” „A ben musu fu de so”, na so wan sabiman e taki, „taki den kownu fu Israel nanga den kownu fu Yuda ben gebroiki a seti di ben fruplekti sma fu wroko, so taki den no ben abi fu pai den wrokoman di den ben e gebroiki fu du bow-wroko èn di den ben gebroiki fu wroko den gron fu a kownu.”

A wroko ben hebi di Salomo ben e tiri. A ben hebi so kefalek taki di Rehabeam ben taki dati a ben o meki a wroko kon moro hebi gi den Israelsma, dan den alamala ben opo densrefi èn ben ston na edeman kiri, di ben abi a frantwortu tapu den wan di ben de fruplekti fu wroko (1 Kownu 12:12-18). Ma a ben de so ete, taki sma ben kan dwengi trawan fu wroko. Asa, a granpikin fu Rehabeam, ben komanderi a pipel fu Yuda taki den musu bow den foto fu Geba nanga Mispa, èn „ala sma ben musu du dati”.​—1 Kownu 15:22.

Di den ben de ondro a tiri fu Rome

A Bergitaki e sori taki den Dyu fu a fosi yarihondro ben sabi taki sma ’ben o man dwengi den fu wroko gi den’. Den wortu disi vertaal fu a Griki wortu ag·ga·reuʹo, èn biginbigin disi ben abi fu du nanga a wroko fu den boskopuman fu Persia. Den ben abi a makti fu teki sma fu wroko gi den, sosrefi den ben teki asi, sipi, noso iniwan tra sani di den ben abi fanowdu fu du bisnis gi a kondre.

Na ini a ten fu Yesus, Israel ben de ondro a tiri fu den Romesma, èn den Romesma ben abi wan srefi sortu seti. Na ini den Owstusei kondre di ben de ondro a tiri fu Rome, dan boiti a belasting moni di ben musu pai, sma ben kan dwengi a pipel doronomo fu du wroko, noso den ben kan meki den wroko te a ben de fanowdu. Sma no ben lobi den sortu wroko disi kwetikweti. Boiti dati, sma ben gwenti fu teki meti, asi-tyariman, noso wagi fu gebroiki den fu du lantiwroko, sondro taki den kisi primisi fu den sma di ben abi den sani dati. Soleki fa a historia skrifiman Michael Rostovtzeff e taki, dan den lantiman „ben pruberi fu meki a seti disi tron wan pisi fu a wet èn den ben pruberi fu orga en moro bun, ma den no ben man; bika solanga a gwenti disi de ete, dati seiker sa abi takru bakapisi. Furu tron den tiriman fu wet ben pruberi fu meki a seti disi tron wan wet, èn na wan opregti fasi den ben pruberi fu no meki a seti disi gi sma na okasi fu kwinsi trawan èn fu meki tra sma du san den wani . . . Ma a seti disi ben e tan kwinsi sma”.

„Den ben kan dwengi iniwan sma fu tyari den kofru fu a legre wan pisi fu a pasi,” na so wan sabiman fu a Grikitongo e taki, èn „den Romesma ben kan dwengi iniwan sma fu du iniwan wroko di den ben wani taki den ben musu du.” Na dati ben pasa nanga Simon fu Sireine, di den srudati fu Rome „ben dwengi” en fu tyari a pina-postu fu Yesus.​—Mateyus 27:32.

Den Dyu leriman ben skrifi tu fu a seti disi di sma no ben lobi kwetikweti. Fu eksempre, den ben skrifi taki sma ben grabu wan Dyu leriman èn ben dwengi en fu tyari mirtebon go na wan palèisi. Den Romesma ben kan teki wrokoman fu tra wrokobasi èn meki den du tra wroko, aladi den wrokobasi ben musu tan pai den wrokoman ete. Den ben kan teki den meti di ben e tyari lai, noso den mankaw fu sma. Efu toku den Romesma ben tyari den meti kon baka, dan nofo tron a ben de so taki den meti ben swaki noso siki so kefalek taki sma no ben man gebroiki den moro fu du wroko. Yu kan frustan taki den sma ben sabi taki noiti moro den ben o kisi den sani baka, di den Romesma ben teki. Dati meki wan Dyu odo e taki: „Angareia de leki dede.” Wan historia skrifiman e taki: „Wan heri dorpu ben kan tron wan brokopresi te den Romesma ben teki den mankaw di ben musu plugu a gron, èn den ben o gebroiki den fu tyari lai (angareia), na presi fu den gebroiki meti di gwenti tyari lai.”

Yu kan frustan taki sma no ben lobi den sortu wroko disi srefisrefi, spesrutu te den sma di ben dwengi den ben abi heimemre èn ben handri na wan kruktufasi. Fu di den Dyu no ben lobi den tirimakti di no ben de Dyu, meki den ben abi bita-ati gi a lagifasi fa sma ben handri nanga den te sma ben e dwengi den fu du den hebi wroko disi. Nowan wet de di e sori wi krinkrin te o fara wan sma ben kan go fu dwengi wan borgu fu tyari wan lai gi en. Soleki fa wi kan frustan, dan furu sma no ben wani du wán sani moro leki san a wet ben aksi fu den.

Toku, na fu a seti disi Yesus ben taki: „Efu wan sma di abi makti, e dwengi yu fu waka wán kilometer nanga en, dan waka tu kilometer nanga en” (Mateyus 5:41). Di den sma yere a sani disi, dan sonwan fu den ben musu denki taki disi na wan don sani. Ma san Yesus ben wani taki nanga a sani disi?

A fasi fa Kresten musu handri

Fu taki en krin, Yesus ben taigi den arkiman fu en taki efu wan sma di ben abi makti ben dwengi den fu du wan wroko di skrifi na ini wet, dan den ben musu de klariklari fu du en èn den no ben musu du en nanga atibron. Sobun, den ben musu pai „Caesar den sani di de fu Caesar”, ma den no ben musu frigiti taki den ben de fruplekti fu pai „Gado den sani di de fu Gado”.​—Markus 12:17. *

Boiti dati, na apostel Paulus ben gi den Kresten a deki-ati: „Meki ibri sili saka ensrefi ondro den hei tirimakti, bika nowan tirimakti no de, boiti efu Gado gi den pasi fu de; den tirimakti di de, na Gado poti den na ini den posisi fu den di skotu. Dati meki, a sma di e gens a makti, opo ensrefi kontrari a seti fu Gado . . . Efu unu e du san takru, dan abi frede; bika a no fu soso a e tyari a feti-owru.”​—Romesma 13:1-4.

Sobun, Yesus nanga Paulus ben erken a reti di wan kownu, noso wan tirimakti abi fu strafu den wan di no e du san den e komanderi den fu du. Sortu strafu den ben gi? A Griki filosofiaman, Epictetus, fu a fosi èn a di fu tu yarihondro G.T., e gi wi wan piki: „Efu wantronso wan srudati e komanderi yu fu gi en a yongu buriki fu yu, dan gi en. No strei nanga en, no krutukrutu, bika yu sa kisi fonfon èn yu sa lasi a buriki tu.”

Toku, wanwan leisi son Kresten na ini owruten èn na ini a ten disi, ben feni taki a konsensi fu den sa trobi den te den e du san den tirimakti komanderi den fu du. Son leisi den bakapisi fu dati ben takru srefisrefi. Son Kresten lasi den libi srefi. Trawan sroto furu yari na strafu-oso fu di den ben weigri fu du sani, di soleki fa den ben denki, ben o sori taki den ben teki sei na ini politiek afersi (Yesaya 2:4; Yohanes 17:16; 18:36). Na ini tra situwâsi, son Kresten ben feni taki den ben kan du san sma ben aksi den fu du. Fu eksempre, son Kresten feni taki den konsensi no e trobi den te den ben o wroko ondro a tiri fu lanti èn te den ben o du wroko di no abi fu du nanga srudatiwroko, ma wroko di bun gi a libimakandra. Disi ben kan wani taki son leisi dati den ben e yepi owrusma, noso sma di malengri, noso den ben kan wroko leki brandweer-man, noso sma di e krin den syoro fu se, noso di e wroko na ini presi pe sma e go koiri, na ini busi, na presi pe sma kan leni buku, èn go so moro fara.

A no de fu taki dati na ini ibri kondre a situwâsi de tra fasi. Fu dati ede, efu wan Kresten o bosroiti efu a o du san trawan e komanderi en fu du, dan a musu arki en konsensi di kisi leri fu Bijbel.

Waka a di fu tu kilometer

A gronprakseri di Yesus ben leri wi, namku taki wi musu de klariklari fu du sani di sma e aksi wi èn di de akruderi wet, a no soso wan sani di abi fu du nanga den sani di tirimakti e aksi fu wi, ma a abi fu du sosrefi nanga a demakandra di wi abi nanga sma ala dei. Fu eksempre, a kan taki wan sma di abi makti na yu tapu e aksi yu fu du wan sani di yusrefi no ben o wani du, ma di no de teige a wet fu Gado. San yu ben o du? Kande yu feni taki somarso sma wani taki yu musu gebroiki yu ten nanga yu krakti fu du sani gi den, èn kande dati e meki yu e atibron. A bakapisi kan de taki a sma sa tron yu feanti. Na a tra sei, efu toku yu e du en, ma nanga atibron, dan a kan taki yu konsensi sa fon yu. Fa yu kan lusu a problema? Du san Yesus ben gi leki rai: Waka a di fu tu kilometer. No du soso san a sma e aksi fu yu, ma du moro leki san a aksi yu fu du. De klariklari fu du en. Te yu e du en na a fasi disi, dan yu no o abi a firi taki a sma e du san a wani nanga yu, ma yusrefi bosroiti san yu wani du.

„Na ini den heri libi, furu sma e du soso san trawan e dwengi den fu du”, na so wan skrifiman e taki. „A libi no switi gi den, èn den weri doronomo. Ma tra sma e du moro leki san den de fruplekti fu du, èn den de klariklari fu yepi sma.” Te yu luku en bun, dan na ini furu afersi fu a libi, wan sma musu teki a bosroiti efu a o go wán kilometer nomo te sma e dwengi en, noso efu a o go tu kilometer. Te a ben o go wán kilometer nomo, dan kande a sma wani du nomo san en abi reti na tapu. Ma te a ben o waka ete wán kilometer, dan a bakapisi kan moi srefisrefi. Yu o go wán kilometer nomo, noso yu de klariklari fu go ete wán kilometer? Yu sa abi moro prisiri èn yu sa man du moro furu te yu no e si den wroko fu yu leki sani di yu de fruplekti fu du, ma leki sani di yu wani du trutru.

Ma na a tra sei, sortu sani yu ben o du efu yu na wan sma di abi makti tapu trawan? A de krin taki yu no ben o sori lobi èn yu no ben o handri leki wan Kresten te yu e gebroiki yu makti fu dwengi tra sma fu du san yu aksi fu den, ala di den no wani. „Den tiriman fu den tra pipel e basi den, èn den bigiman e tiri den”, Yesus ben taki. Ma disi a no a fasi fa Kresten musu tyari densrefi (Mateyus 20:25, 26). Aladi wan sma di no e gebroiki en makti bun, kan meki trawan du san en wani, toku sma kan abi wan moro bun banti te den e aksi bun sani fu wan trawan na wan switi fasi, èn te a tra sma abi lespeki èn te a e prisiri fu du san sma ben aksi en! Iya, te yu de klariklari fu go tu kilometer, na presi fu go wán kilometer nomo, dan dati kan meki yu abi moro prisiri na ini yu libi.

[Futuwortu]

^ paragraaf 18 Fu sabi finifini san a wani taki dati wan Kresten musu „pai Caesar den sani baka di de fu Caesar, ma Gado den sani di de fu Gado”, dan luku A Waktitoren fu 1 mei 1996, bladzijde 15-20.

[Faki na tapu bladzijde 25]

A DWENGI DI SMA BEN DWENGI TRAWAN NA WAN OGRI FASI FU DU WROKO NA INI OWRUTEN

Sma ben meki wet di ben musu tapu trawan fu no gebroiki a makti fu den na wan ogri fasi. A meki di den ben meki den wet disi, e sori taki nofo tron sma ben e dwengi trawan na wan ogri fasi fu du wroko gi den. Na ini 118 b.G.T., dan Ptolomeus Euergetes II fu Egepte ben meki wan wet taki den lantiman fu en „no musu dwengi nowan sma di ben e libi na ini a kondre fu wroko gi den, èn den no musu dwengi den fu gebroiki den meti fu den gi den eigi wini”. Boiti dati: „Nowan sma sa dwengi trawan fu teki . . . den boto èn fu gebroiki dati gi ensrefi, awansi sortu reide a ben abi fu du dati.” Na ini wan sani di skrifi na ini a yari 49 G.T., na tapu a tempel fu a Bigi Oasis, na ini Egepte, wan hei lantiman fu Rome, Vergilius Capito, ben sori taki den srudati ben dwengi tra sma fu du sani gi den, èn a ben meki a wet taki „nowan sma mag teki wan sani, noso dwengi wan tra sma fu gi den . . . wan sani boiti efu a kisi primisi fu mi na tapu papira”.

[Prenki na tapu bladzijde 24]

Sma ben dwengi Simon fu Sireine fu du wan wroko gi den

[Prenki na tapu bladzijde 26]

Furu Kotoigi ben de na strafu-oso fu di den ben wani tan du san den e bribi leki Kresten