Go na content

Go na table of contents

Sabidensi nanga kerki—A bigin fu wan bigi strei

Sabidensi nanga kerki—A bigin fu wan bigi strei

Sabidensi nanga kerki​—A bigin fu wan bigi strei

A BEN de a yari 1543. Nicolaus Copernicus, wan astronomiaman fu 70 yari, ben de fu dede, ma toku a ben e pruberi fu leisi wan sani. Na ini en anu a ben abi wan kopi fu wan sani di a ben skrifi èn di a ben o tyari kon na doro fu meki sma leisi en. We efu a ben sabi, noso efu a no ben sabi, a buku di a skrifi ben o kenki a heri fasi fa sma ben e denki fu a grontapu, hemel nanga den tra sani na loktu. Disi ben o de sosrefi a bigin fu wan fayafaya strei na ini a Krestenhèit, èn te now ete sma e kisi fu du nanga den bakapisi fu a strei disi.

Copernicus ben de wan Lomsu man fu Polen. Na ini a buku fu en, On the Revolutions of the Heavenly Spheres (A fasi fa den planeiti e drai na hemel), a ben sori taki a no grontapu, ma na a son de na mindrisei fu a stari sistema fu wi. Nanga a wan buku dati Copernicus kenki a tumusi dangra tori taki grontapu de na mindrisei fu a stari sistema, èn a kon nanga wan moro makriki leri taki a son de na mindrisei fu a stari sistema.

Biginbigin a no ben sori leki wan bigi strei ben o kon fu a tori disi. Wan reide ben de taki Copernicus ben luku bun suma a ben e fruteri fu den sani di a ben abi na prakseri. Boiti dati, a ben gersi leki a Lomsu Kerki, di ben teki a denki abra taki grontapu de na mindrisei fu a stari sistema, no ben de teige den difrenti denki fu sabiman na a ten dati. A pawsu srefi ben gi Copernicus deki-ati fu skrifi den sani di a ben abi na prakseri èn fu poti den na ini wan buku, so taki trawan ben kan leisi en. Copernicus tyari en buku kon na doro te fu kaba. Ma fu di a man di ben abi a frantwortu fu meki a buku, ben e fredefrede, meki a skrifi en eigi sani na a bigin fu a buku, namku taki a ben o de wan tumusi moi sani gi sabiman efu a son ben de na mindrisei fu a stari sistema, ma dati no ben abi fu de so trutru.

A strei e kon moro faya

Wan tra sma di kon na ini a strei bakaten, ben de Galileo Galilei fu Italiakondre èn ensrefi ben de wan Lomsu tu. A ben de wan astronomiaman sosrefi, wan sabiman fu wiskunde, èn fu natuurkunde (a libi fu 1564 te go miti 1642). A ben meki wan nyun sortu wrokosani fu man luku den stari nanga planeiti na hemel, èn na so fasi a ben man luku den sani dati moro fini leki iniwan sma di ben libi fosi en. Den sani di a ben si nanga a wrokosani disi, ben meki a kisi na overtoigi taki Copernicus ben abi leti. Galilei ben si flaka na tapu a son sosrefi. Disi ben tyari wan tra bigi kenki kon na ini den prenspari filosofia nanga kerkileri fu sma na ini a ten dati, namku a denki di sma ben abi taki a son no man kenki noiti èn taki a no man pori gowe.

Tra fasi leki Copernicus, Galilei no ben frede fu taki sani soleki fa a de èn a ben de fayafaya fu fruteri sma fa a e denki. Galilei ben e libi na ini wan moro muilek situwâsi tu, bika na a ten dati, a Lomsu Kerki ben sori krin taki a ben de teige den sani di Copernicus ben skrifi. Fu dati ede, di Galilei sori taki a de so trutru dati a son de na mindrisei fu a stari sistema, èn taki Bijbel srefi e sori taki na so a de, dan sma fu a kerki bigin si en leki wan sma di e opo ensrefi teige kerki. *

Galilei ben go na Rome fu opo taki gi ensrefi, ma dati no yepi. Na ini 1616, a kerki gi en a komando fu no fruteri sma moro fu a fasi fa Copernicus ben e denki. Galilei ben tan tiri fu wan pisi ten nomo. Ne na ini 1632, a tyari wan tra buku kon na doro di ben e horibaka gi a denki fu Copernicus. A yari na baka, a Krutubangi leisi strafu gi Galilei taki a ben musu tan na strafu-oso en heri libi langa. Ma den ben e sari en fu di a ben kon owru kaba, èn dati meki den kenki a strafu heri esi, so taki na presi fu tan na strafu-oso, a ben kan tan na ini en oso aladi waktiman ben e luku en.

Furu sma e si a strei fu Galilei nanga a kerki, leki wan strei pe sabidensi wini kerki, èn a Bijbel sosrefi. Ma soleki fa wi o si na ini a tra artikel, dan sma di e luku a tori disi frafra, no e poti prakseri na furu prenspari tru tori.

[Futuwortu]

^ paragraaf 7 Galilei srefi ben meki taki sma tron bigi feanti fu en, fu di te sma ben e taki sani, dan a ben de nomonomo fu piki den baka èn a ben e taki sani na wan fasi di ben e hati sma trutru. Wan tra sani di ben meki taki sma no lobi en, na taki a ben sori taki a denki fu en e kruderi nanga Bijbel. Na so fasi a pristeri ensrefi leki wan sma di sabi kerkitori, èn fu dati ede a kerki ben e kon atibron na en tapu moro nanga moro.

[Prenki na tapu bladzijde 3]

Copernicus

[Sma di abi a reti fu a prenki]

Taken from Giordano Bruno and Galilei (German edition)

[Prenki na tapu bladzijde 3]

Galilei e opo taki gi ensrefi na fesi a Krutubangi fu Rome

[Sma di abi a reti fu a prenki]

From the book The Historian’s History of the World, Vol. IX, 1904

[Sma di abi a reti fu a prenki na tapu bladzijde 3]

Background: Chart depicting Copernicus’ concept of the solar system