Ondrofenitori

Aladi mi swaki, toku mi tranga

SOLEKI FA LEOPOLD ENGLEITNER FRUTERI

A SS-ofsiri hari en gon, dan a poti en na mi sei-ede, ne a aksi mi: „Yu de klariklari fu dede? Mi o sutu yu fu di yu no man kenki.” Mi taigi en: „Mi de klariklari”, aladi mi ben e pruberi fu no meki mi sten beifi. Ne mi kaka misrefi, mi tapu mi ai, dan mi wakti a momenti di na ofsiri ben o sutu, ma noti no pasa. A bari taki: „Yu no warti srefi fu dede!”, dan a puru a gon na mi sei-ede. Fa a du kon taki so wan ogri sani ben e pasa nanga mi?

MI GEBORE tapu 23 yuli 1905, na ini a foto Aigen-Voglhub di de na tapu den bergi fu Oostenrijk. Mi ben de a fosi manpikin. Mi papa ben abi a wroko fu sa udu, èn mi mama ben de na umapikin fu wan gronman drape. Mi papa nanga mama ben pôti, ma den ben e wroko tranga. Di mi ben yongu, mi ben e libi na ini a foto Bad Ischl, krosibei fu a foto Salzburg. A presi disi de na mindri liba nanga bergi di kefalek moi fu si.

Di mi ben de wan pikin, dan mi ben abi a gwenti fu sidon prakseri fu den ogri sani di ben e pasa na ini a libi. A no soso fu di mi osofamiri ben pôti, meki mi ben e prakseri den sani disi, ma sosrefi fu di mi gebore nanga wan kron bakabonyo. A sani disi ben gi mi so wan hebi pen na mi baka, taki pikinmoro mi no ben man tanapu leti-opo. Na skoro, mi no ben kisi primisi fu plèi sport èn dati meki den pikin fu mi klas ben e lafu mi.

Na a kaba fu a Fosi Grontapufeti, syatu bifo mi tapu 14 yari, mi teki a bosroiti fu go suku wan wroko, so taki mi no ben abi fu libi leki wan pôtiman moro. Angri ben e kiri mi doronomo, èn  mi skin ben kon swaki fu di wan siki di den e kari Spaanse griep ben naki mi nanga hebi korsu; a siki disi kiri milyunmilyun sma. Te mi ben e suku wroko, dan furu gronman ben e taki: „Sortu wroko wi kan gi so wan swakiman leki yu?” Ma toku wan gronman di ben abi switifasi, teki mi leki en wrokoman.

Mi prisiri di mi kon yere fu a lobi fu Gado

Aladi mama ben de fayafaya Lomsu, toku mi no ben gwenti e go na kerki. Moro furu disi ben de fu di mi papa ben abi en eigi denki fu kerkitori. Mi fu mi sei, ben e broko mi ede nanga na anbegi di sma ben e anbegi popki, wan sani di sma gwenti du na ini a Lomsu Kerki.

Wan dei, na ini oktober 1931, wan mati aksi mi fu go nanga en na wan konmakandra fu den Bijbel Ondrosukuman, soleki fa sma ben sabi Yehovah Kotoigi na a ten dati. Drape mi kisi piki di komoto fu Bijbel, tapu aksi soleki: Gado e prisiri nanga sma di e anbegi popki? (Exodus 20:4, 5) Wan faya hel de trutru? (Preikiman 9:5) Dedesma o kisi wan opobaka?​—Yohanes 5:28, 29.

A sani di ben naki mi ati trutru, na taki den orloku pe someni sma lasi den libi, no e plisi Gado, awinsi sma e taki dati den e feti na ini a nen fu Gado. Mi ben kon sabi taki „Gado na lobi” èn taki en nen na Yehovah, wan nen di hei moro ala nen di de (1 Yohanes 4:8; Psalm 83:18). Mi ben prisiri fu yere taki Yehovah en Kownukondre o gi libisma na okasi fu libi koloku fu têgo na ini wan paradijs na heri grontapu. Mi ben kon sabi tu taki wan tu sondu libisma di Gado kari, ben man kisi a moi howpu fu tiri makandra nanga Yesus na ini Gado Kownukondre na hemel. Mi ben de klariklari fu du ala san mi man fu horibaka gi a Kownukondre dati. Sobun, na ini mei 1932, mi teki dopu èn mi tron wan Kotoigi fu Yehovah. Furu deki-ati ben de fanowdu fu man teki so wan bosroiti, bika na a ten dati furu sma na ini Oostenrijk ben abi a Lomsu bribi, èn den no ben lobi sma di ben abi wan tra bribi.

Sma e wisiwasi mi èn e gens mi

Mi papa nanga mama skreki srefisrefi di mi taki dati mi no ben de wan memre fu a kerki moro, èn heri esi a priester panya a nyunsu disi di a ben tanapu e preiki na a preikisturu fu en. Te birtisma ben e waka pasa mi, dan den ben spiti na gron fu sori taki den ben wisiwasi mi. Ma toku mi ben abi a fasti bosroiti fu tron wan furuten dinari, èn mi bigin pionier na ini yanuari 1934.

A situwâsi na politiek sei ben kon moro faya, fu di den Nazi-sma ben kisi moro makti na ini a distrikt fu wi. Na ini a pisi ten di mi ben e pionier na ini a Lagipresi fu Enns-liba, krosibei fu a foto Stiermarken, skowtu ben de na mi baka ala ten fu kisi mi, èn dati meki mi ben musu ’luku bun neleki wan sneki’ (Mateyus 10:16). Fu 1934 te go miti 1938, frufolgu ben de wan sani di mi ondrofeni ala dei. Aladi mi ben de sondro wroko, toku lanti no ben wani gi mi a moni di sma ben e kisi te den no ben abi wroko. Fu di mi ben e du preikiwroko, meki mi ben musu koti strafu wan tu leisi fu wan syatu pisi ten èn fo tron fu wan moro langa ten.

A legre fu Hitler e teki Oostenrijk abra

Na ini maart 1938, a legre fu Hitler broko kon na ini Oostenrijk. Na ini wan tu dei nomo, den kisi moro leki 90.000 sma, èn dati na sowan 2 procent fu ala bigisma di ben e libi na ini a kondre. Den seni den go na strafu-oso noso na strafuman kampu, fu di sma ben taki dati den sma disi ben gens a tiri fu den Nazi-sma. Yehovah Kotoigi ben sreka densrefi pikinso kaba gi san ben o pasa. Afupasi fu a yari 1937, wan tu sma fu a gemeente pe mi ben de biginbigin, teki baisigri rèi sowan 350 kilometer go na Praag fu go na wan internationaal kongres. Drape den yere sortu ogri, sma ben e du nanga den brada nanga sisa fu wi na Doisrikondre. A de krin, taki na disi ben o pasa nanga wi now.

Sensi a ten di a legre fu Hitler kon na ini Oostenrijk, den konmakandra nanga a preikiwroko fu Yehovah Kotoigi ben musu du na wan kibri fasi. Aladi tijdschrift nanga buku di abi fu du nanga Bijbel, ben e komopo fu Switserland kon na ini a kondre sondro fu sma sabi, toku disi no ben sari gi wi alamala. Dati meki wi Kresten brada nanga sisa na Wenen ben meki tijdschrift nanga buku na wan kibri fasi. Nofo tron mi ben kisi a  wroko fu tyari den buku disi go na den Kotoigi.

Den seni mi go na wan strafuman kampu

Tapu 4 april 1939, den Gestapo kisi mi nanga dri Kresten brada na ini Bad Ischl, di wi ben e hori a Memrefesa fu memre a dede fu Krestes. Nanga wagi den tyari wi alamala go na a skowtu-oso na ini Linz. Disi ben de a fosi leisi di mi rèi na ini wan wagi, ma mi no ben man prisiri fu dati bika mi ben e broko mi ede tumusi nanga san ben o pasa. Na ini Linz, den bigin poti wan lo aksi gi mi aladi den ben e pina mi srefisrefi, ma mi no drai mi baka gi a bribi fu mi. Feifi mun baka dati, den tyari mi go na fesi wan krutu noordsei fu Oostenrijk pe den ben o ondrosuku a tori. Sondro taki mi fruwakti disi, mi kisi fu yere taki den no ben o krutu mi moro. Ma disi no wani taki dati tesi no ben o miti mi moro. Na ini a pisi ten dati, den seni den tra dri brada go na strafuman kampu pe den dede, ma den tan getrow te na a kaba.

Mi ben musu tan na strafu-oso, èn tapu 5 oktober 1939 den taigi mi taki den ben o tyari mi go na a strafuman kampu fu Buchenwald, na Doisrikondre. Wan spesrutu loko ben e wakti wi leki strafuman na a lokopresi na ini Linz. Ibri wagi fu a loko ben abi pikin kamra pe tu sma ben kan go na ini. A man di ben de nanga mi na ini wan fu den pikin kamra disi, ben de nowan tra sma moro leki Datra Heinrich Gleissner, di ben de granman fosi fu a noordsei pisi fu Oostenrijk.

Mi nanga Datra Gleissner bigin wan moi takimakandra. A ben wani sabi moro fu den problema fu mi èn a skreki di a yere taki srefi na a ten di en ben de granman, Yehovah Kotoigi ben kisi furu problema nanga lanti na ini a pisi kontren pe a ben e tiri. Nanga sari a taki: „Masra Engleitner, mi no man du noti moro na a ogri di sma du nanga unu, ma mi wani aksi yu pardon. A sori leki den tiriman fu wi no handri na wan reti fasi. Efu oiti wan leisi unu abi yepi fanowdu, dan mi sa wani du ala san mi man fu yepi unu.” Baka na orloku, wi miti makandra baka. A yepi mi fu kisi a moni di lanti e pai sma di nyan pina na ondro a tiri fu den Nazi-sma.

„Mi o sutu yu”

Tapu 9 oktober 1939, mi doro na a strafuman kampu fu Buchenwald. Syatu baka dati, a srudati di ben musu hori wakti na ini a strafu-oso fu a kampu, ben kisi fu yere taki wan Kotoigi ben de na mindri den nyun sma di kon drape, èn a poti ala en prakseri na mi tapu. A fon mi na wan bun ogri-ati fasi. Baka dati, di a kon si taki a no ben kan meki mi drai baka gi a bribi fu mi, a taki: „Mi o sutu yu, Engleitner. Ma fosi mi o sutu yu, mi o meki yu skrifi wan karta fu taki yu papa nanga yu mama adyosi.” Mi sidon prakseri sortu sani mi ben kan skrifi mi papa nanga mi mama fu trowstu den, ma ibri leisi te mi ben wani skrifi wan sani, a man disi ben naki mi na mi retisei baka-anu, so taki mi no ben man skrifi so bun. A bari taki: „Luku a donman! Wan tu wortu srefi a  no man skrifi bun. Ma toku a e tan leisi en Bijbel nomo!”

Ne a srudati hari en gon, dan a poti en na mi ede, èn soleki fa mi fruteri na a bigin fu a tori disi, a meki mi denki taki a ben o sutu. Ne a pusu mi go na ini wan pikin kamra di ben span kaba nanga sma. A heri neti mi ben abi fu tanapu. Ma awinsi mi ben wani sribi, toku mi no ben o man du dati, fu di mi heri skin ben hati mi. „Na fu soso yu o dede gi wan don bribi!” Dati na a wan-enkri „trowstu” di den tra sma na ini a pikin kamra ben kan gi mi. Datra Gleissner ben de na ini a pikin kamra na mi sei. A ben yere san pasa, èn baka di a prakseri dipi, a taki: „Sma bigin baka fu frufolgu Kresten na wan tumusi ogri-ati fasi!”

Afupasi fu 1940, ala strafuman ben kisi a komando fu go wroko na den presi pe sma ben e diki ston puru na ini a gron. A ben de wan sonde, aladi a no ben de a gwenti taki wi ben musu wroko tapu sonde. A wroko disi ben de fu strafu wan tu strafuman fu „pikinpikin fowtu” di den meki. Wi ben kisi a komando fu tyari bigi ston go na a kampu. Tu strafuman ben e pruberi fu poti wan bun bigi ston na tapu mi baka, èn pikinmoro mi fadon fu di a ston ben hebi tumusi. Ma sondro taki mi fruwakti disi, Arthur Rödl, na edeman fu a kampu di ala sma ben e frede, kon yepi mi. Di a si fa mi ben e pina fu tyari a ston, a taigi mi: „Noiti yu o doro a kampu nanga a ston dati na tapu yu baka! Saka a ston wantewante!” Mi ben breiti fu gi yesi na a komando disi. Ne Rödl sori go na wan moro pikin ston, dan a taki: „Teki a ston dati; tyari en go na a kampu. A moro makriki fu tyari a ston dati!” Baka dati, a taigi a sma di ben musu luku wi: „Meki den Bijbel Ondrosukuman go baka na den kampu. Den wroko nofo kaba fu tide!”

Na a kaba fu ibri wrokodei, mi ben breiti ala ten fu de nanga mi famiri na yeye fasi. Wi ben seti sani fu prati yeye nyanyan. Wan brada ben e skrifi wan bijbeltekst na tapu wan pikin pisi papira, dan a ben gi den tra brada a tekst disi. Wi ben man tyari wan Bijbel kon na ini a kampu tu sondro fu sma sabi. Wi lusu ala den Bijbel buku puru fu makandra. Dri mun langa mi ben abi a buku Yob. Mi ben kibri en na ini mi kowsu. A tori fu Yob yepi mi fu tanapu kánkan.

Te fu kaba, tapu 7 maart 1941, mi nanga wan bigi grupu sma ben musu go na a strafuman kampu na Niederhagen. Mi ben e kon moro swaki dei fu dei. Wan dei, mi nanga tu brada ben kisi a komando fu poti wrokosani na ini kisi. Baka dati, wi waka makandra nanga wan tra grupu strafuman go baka na a kampu. Wan SS-srudati si taki mi ben e tan na baka fu di mi no ben man waka so esi leki den trawan. A atibron so te, taki a skopu mi bun tranga na mi baka sondro taki mi ben fruwakti disi, èn a sani dati meki mi kisi bun bigi mankeri. Mi baka ben hati mi kefalek, ma awinsi a ben hati mi so, toku mi go na wroko a tra dei fu en.

Mi kon fri na wan fasi di mi no fruwakti

Na ini april 1943, den froisi den sma fu a strafuman kampu na Niederhagen go na wan tra  presi. Baka dati, den tyari mi go na a strafuman kampu na Ravensbrück pe nofo tron den ben e kiri ipi-ipi strafuman. Ma na ini yuni 1943, sondro taki mi fruwakti, mi kisi wan moi okasi fu komopo na ini a strafuman kampu. Disi leisi mi ben man kon fri sondro taki den aksi mi fu drai baka gi a bribi fu mi. A wan-enkri sani di mi ben musu du, na taki mi ben musu agri fu wroko mi heri libi langa na wan presi pe den ben e prani gron èn ben e kweki meti. Mi ben de klariklari fu du disi soso fu kan wai pasi gi den tumusi ogri sani di ben e pasa na ini a kampu. Mi go na a datra fu a kampu fu a ondrosuku mi wan lasti leisi. A datra ben fruwondru fu si mi. A taki: „San, yu na wan Yehovah Kotoigi ete!” Mi piki en: „Na so a de, Datra.” „We, dan mi no sabi fu san ede wi musu lusu yu. Ma na a tra sei, mi ben o breiti fu seni so wan takru sani leki yu gowe.”

A no lei a ben e lei, a ben taki soleki fa sani ben de. Mi gosontu no ben bun srefisrefi. Loso ben nyan mi, mi ben kon dofu na wan sei-yesi fu di den sma ben fon mi, èn mi heri skin ben lai nanga soro di ben e puru pus. Baka 46 mun mi ben wegi soso 28 kilo, fu di mi no ben feni san mi ben abi tranga fanowdu, sosrefi fu di furu tron mi no ben kisi nofo nyanyan, èn fu di den dwengi mi fu du bun tranga wroko. Nanga a siki skin disi, den seni mi gowe fu Ravensbrück tapu 15 yuli 1943.

Nanga loko den seni mi go baka na a presi pe mi gro kon bigi, èn mi ben kan gowe sondro taki wan srudati kon nanga mi. Mi go taigi den Gestapo na ini Linz taki mi doro. Na ofsiri fu den Gestapo ben gi mi den papira pe den ben skrifi taki den lusu mi, èn a warskow mi: „Efu yu denki taki wi lusu yu fu go doro nanga a wroko di yu e du na wan kibri fasi, dan yu kan frigiti dati! Efu oiti wi si taki yu e preiki, dan na Gado wawan sa man yepi yu.”

Now fosi mi doro mi oso! Mi mama ben libi ala sani na ini mi kamra leki fa den ben de di sma kon kisi mi tapu 4 april 1939. Srefi mi Bijbel ben opo ete na tapu a tafra sei mi bedi! Mi saka kindi begi Gado fu taigi en tangi.

Syatu baka dati, den meki mi go wroko na wan presi na tapu den bergi pe den ben e prani gron èn ben e kweki meti. A sma di ben abi a presi, ben de wan mati di mi ben sabi sensi pikin-nengreten, èn a ben pai mi wan pikin moni srefi, aladi a no ben abi fu du dati. Fosi na orloku bigin, a mati disi ben gi mi primisi fu kibri wan tu buku di abi fu du nanga Bijbel, na a presi fu en. Mi ben breiti taki mi ben kan gebroiki den buku disi bun, so taki mi ben kan kon tranga na yeye fasi. Mi ben abi ala san mi ben abi fanowdu, èn mi ben teki a bosroiti fu tan na a presi disi teleki na orloku kaba.

Mi musu go kibri na den bergi

Ma mi no ben man prisiri langa fu a fri di mi ben abi. Afupasi fu augustus 1943, mi kisi a komando fu go na wan srudati datra fu a ondrosuku mi. Fosi, a ben taki dati mi no ben o man du srudatiwroko fu di mi baka no bun. Ma baka wan wiki, a srefi datra disi skrifi wan tra sani. A skrifi: „A tranga nofo fu go na ini a feti.” Wan pisi ten, a legre no ben man feni mi, ma tapu 17 april 1945, syatu bifo a kaba fu na orloku, den feni mi. Den kari mi fu go na ini a feti.

Mi teki wan tu krosi nanga nyanyan-sani nanga mi, èn sosrefi wan Bijbel, èn nanga dati mi lowe go kibri na den bergi di ben de krosibei. Na ini a bigin, mi ben man sribi na dorosei, ma a weer ben kon takru, èn bun furu snew fadon. Ala mi krosi ben nati. Mi ben man doro na wan pikin kampu na tapu den bergi di ben de sowan 1200 meter moro hei leki se. Mi heri skin ben e beifi, ma mi ben man leti wan faya na ini a brantmiri, èn mi ben man waran mi skin èn drei den krosi fu mi. Fu di mi ben weri srefisrefi,  meki mi fadon na sribi na tapu wan bangi na fesi a brantmiri. Syatu baka dati, mi wiki wantronso fu di mi skin ben hati mi srefisrefi. Mi skin teki faya! Mi lolo na gron fu kiri a faya. Mi heri baka ben lai nanga soro.

Aladi sma ben kan kisi mi, toku fosi deibroko mi waka kibrikibri go baka na a presi pe mi ben wroko fosi, ma a wefi fu a gronman ben frede so te taki a seni mi gowe. A taigi mi taki ala sma ben e suku mi. Dati meki mi go na mi papa nanga mama. Na a bigin, srefi mi papa nanga mi mama ben frede fu meki mi kon tan nanga den, ma te fu kaba den meki mi sribi na a presi pe den ben e poti drei grasi gi meti, èn mi mama ben luku den soro fu mi. Ma baka tu dei, mi papa nanga mama ben e senwe so te fu di mi ben de drape, èn dati meki mi teki a bosroiti fu go kibri baka na den bergi.

Tapu 5 mei 1945, wan bigi babari wiki mi. Mi si opolani e frei pasa; den opolani ben de fu den kondre di ben span anu makandra fu feti nanga den Doisri. Na a momenti dati, mi ben sabi taki a tiri fu Hitler fadon! A yeye fu Yehovah ben gi mi a krakti fu man horidoro èn fu pasa wan bun hebi tesi. Mi ben kon si taki den wortu di skrifi na ini Psalm 55:22 tru srefisrefi. Na den wortu disi ben gi mi someni trowstu di den tesi fu mi bigin. Mi ben ’trowe mi lai na tapu Yehovah’, èn aladi mi ben swaki na skin sei, toku Yehovah ben yepi mi di mi ben e waka na ini „a lagi presi pe furu dungru de”.​—Psalm 23:4.

A krakti fu Yehovah ’e kon volmaakti te wan sma swaki’

Baka na orloku, safrisafri a libi ben kon de baka soleki fa a ben de fosi. Na ini a bigin, mi ben wroko gi a mati fu mi di ben abi a pisi gron na den bergi. Ma a no ben de teleki april 1946, di na Amerkan legre taigi mi taki mi no ben de fruplekti moro fu wroko gron mi heri libi langa.

Na a kaba fu na orloku, den Kresten brada nanga sisa fu Bad Ischl èn fu a kontren na ini a birti drape bigin hori konmakandra doronomo. Den bigin preiki nanga nyun krakti baka. Mi ben feni wan wroko leki waktiman na wan fabriki pe mi ben musu hori wakti na neti, èn na so fasi mi ben man tan du a pionierwroko. Te fu kaba, mi go libi na ini a birti fu Sint Wolfgang, èn na ini 1949 mi trow nanga Theresia Kurz, di ben abi wan umapikin kaba di a kisi nanga en fosi masra. Wi libi 32 yari nanga makandra, teleki mi lobi wefi dede na ini 1981. Moro leki seibi yari mi sorgu gi en.

Baka a dede fu Theresia, mi bigin pionier baka, èn dati yepi mi fu feti nanga a sari di mi ben e sari. Nownowde mi e dini leki wan pionier èn leki wan owruman na ini mi gemeente na Bad Ischl. Fu di mi musu sidon na ini wan ròlsturu, meki mi e go na a Bad Ischl park noso mi e tan leti na fesi mi eigi oso, fu gi sma buku noso fu taki nanga den fu a Kownukondre howpu. Den moi Bijbel takimakandra di mi abi, e gi mi furu prisiri.

Te mi e prakseri a ten di pasa, dan mi kan taki dati den tumusi ogri sani di mi ben musu ondrofeni, no meki mi kisi bita-ati. A no de fu taki, dati son leisi den tesi ben meki mi lasi-ati. Ma a bun banti di mi abi nanga Yehovah Gado ben yepi mi fu pasa den muilek ten disi. Masra ben gi Paulus a deki-ati: „A krakti fu mi e kon volmaakti te yu swaki”, èn mi ondrofeni a sani disi na ini mi eigi libi tu. Now di mi doro pikinmoro 100 yari, mi kan taki a srefi sani di na apostel Paulus ben taki, namku: „Mi e prisiri te mi swaki, te sma e kosi mi, te mi de na nowtu, èn sosrefi te frufolgu nanga problema e miti mi, fu Krestes ede. Bika te mi swaki, dan mi tranga.”​—2 Korentesma 12:9, 10.

[Prenki na tapu bladzijde 25]

Den Gestapo tyari mi go sroto na ini april 1939

Wan dokumenti fu den Gestapo pe skrifi sortu ogri mi du, mei 1939

[Sma di abi a reti fu a prenki]

Both images: Privatarchiv; B. Rammerstorfer

[Prenki na tapu bladzijde 26]

Na den bergi di ben de krosibei, mi ben feni wan presi fu kibri

[Sma di abi a reti fu a prenki na tapu bladzijde 23]

Foto Hofer, Bad Ischl, Austria