Go na content

Go na table of contents

Mari—A moro prenspari owruten foto fu a gran sabana

Mari—A moro prenspari owruten foto fu a gran sabana

Mari​—A moro prenspari owruten foto fu a gran sabana

„MI BEN prisiri srefisrefi di mi doro mi kamra a neti dati, baka di mi nanga den mati fu mi ben hori wan fesa fu di sani ben waka so bun gi wi”, na so André Parrot, wan Fransi sabiman fu owruten sani, e taki. Na ini yanuari fu a yari 1934, di den ben de na Tell Hariri, krosibei fu a pikin foto Abu Kemal di de sei na Eufraatliba na ini Siria, dan Parrot nanga den tra sma di ben e wroko makandra nanga en, diki wan popki puru na ini a gron. Tapu a popki disi ben skrifi: „Lamgi-Mari, kownu fu Mari, granpriester fu Enlil.” Den ben breiti srefisrefi di den feni a sani disi.

Ai, den ben feni a foto Mari di den ben e suku so langa kaba! Fu san ede a sani disi de prenspari gi sma di e studeri Bijbel?

Fu san ede a foto Mari de prenspari gi wi?

Aladi buku fu owruten sori langa ten kaba taki Mari ben de trutru, toku sma no ben sabi soifri pe a foto disi ben de. Soleki fa den Sumeriaman di skrifi sani abra ben e taki, dan Mari ben de a moro prenspari foto fu wan bigi tirimakti di ben e tiri a heri kontren fu Mesopotamia wan pisiten. Fu di Mari ben bow na den syoro fu na Eufraatliba, meki furu sma ben e pasa drape te den ben e komoto na a sei fu a Se fu Persia, fu go du bisnis na Asiria, Mesopotamia, Anatolia, nanga a syoro fu a Mindrikondre Se. Sani soleki udu, isri, nanga ston, di no ben de fu feni na ini Mesopotamia, ben e komoto na tra presi, pasa na ini a foto Mari go na Mesopotamia. Fu di sma ben musu pai belasting moni fu pasa nanga den lai fu den na ini a foto, meki a foto Mari ben kon gudu srefisrefi. Disi ben meki taki a ben kon kisi bigi makti na ini a kontren dati. Ma a bigi makti fu a foto disi ben kon na wan kaba di Sargon fu Akkad ben teki Siria abra.

Teleki sowan 300 yari baka di Sargon teki a kontren abra, difrenti srudati komandanti ben tiri a foto Mari. Ondro a tiri fu den, a foto tan go na fesi. Ma di Zimri-Lim, a lasti tiriman fu Mari ben e tiri, dan a foto ben bigin lasi en makti kaba. Zimri-Lim ben pruberi fu meki a kownukondre fu en kon tranga. Fu doro a marki dati, a meki den srudati fu en teki tra presi abra, èn a ben meki difrenti frubontu. A ben seti sani sosrefi fu meki sma fu en eigi famiri trow nanga sma fu tra kontren, so taki den kontren dati ben kan tron, noso tan wan pisi fu a kondre fu en. Ma na wan pisi ten fu 1760 b.G.T., Kownu Hammurabi fu Babilon ben teki a foto abra èn a ben pori en. Na so fasi a tyari wan kaba kon na san Parrot ben kari „wan fu den moro kefalek libimakandra fu a grontapu fu owruten”.

Di den srudati fu Hammurabi pori a foto Mari, dan sondro fu den sabi, den yepi den disiten sabiman nanga historiaman. Den sma ben meki ston fu tokotoko di den no ben baka, èn nanga dati den ben bow den skotu fu ala den sani di ben de na ini a foto. Sobun, di den srudati broko den skotu, dan na son presi den broko skotu disi fadon na tapu wan tu fu den oso nanga tra sani, so taki son pisi fu a foto ben kon tapu nanga sowan 5 meter broko ston. Na a fasi dati den oso disi tan bun na ini ala den yari di pasa. Sabiman fu owruten sani kon feni difrenti owru tempel nanga palèisi, makandra nanga someni tra owruten sani èn furu sani di sma ben skrifi. Den sani disi e yepi den sabiman fu kon frustan fa den sma fu a ten dati ben e libi.

Fu san ede meki den sani di tan abra fu a foto Mari de prenspari gi wi? Prakseri a ten di a famiri-edeman Abraham ben de na grontapu. Abraham ben gebore na ini a yari 2018 b.G.T., sowan 352 yari baka a bigi Frudu. A ben de a di fu tin geslakti fu den bakapikin fu Noa. Abraham ben gi yesi na a komando di Gado ben gi en fu gowe libi a foto Ur pe a ben e libi, èn a go na Haran. Na ini a yari 1943 b.G.T., Abraham ben abi 75 yari di a komoto na ini Haran fu go na a kondre Kanan. „A historia e sori taki Abraham ben komoto fu Ur go na Yerusalem [na ini Kanan] na a pisi ten di a foto Mari ben de ete”, na so Paolo Matthiae, wan sabiman fu owruten sani na Italiakondre, e taki. A feni di sma feni a foto Mari de prenspari, fu di a kan yepi wi fu kon frustan fa a grontapu ben de na ini a ten fu Abraham, a getrow futuboi fu Gado. *​—Genesis 11:10–12:4.

San den sani di tan abra e sori?

Kerki ben e drai bun srefisrefi na ini Mari, neleki fa a ben drai bun na tra presi na ini Mesopotamia. Sma ben feni taki libisma de fruplekti fu dini den gado. Bifo sma ben e teki prenspari bosroiti, den ben e go taki fosi nanga den gado fu den, fu kon sabi san na a wani fu den. Sabiman fu owruten sani feni siksi broko tempel na ini a foto dati. Na den mindri yu ben abi a Tempel fu den Lew (son sma e taki dati disi ben de a tempel fu Dagan, a gado di Bijbel e kari Dagon), a santapresi fu Isjtar, na umagado di ben e meki sma kisi furu pikin, èn sosrefi a di fu Sjamasj, a gado fu a son. Biginbigin, ala den tempel disi ben abi wan popki fu a gado di sma ben e go anbegi drape èn gi suma den ben e tyari ofrandi. Den sma di ben e go begi na ini a santapresi, ben abi a gwenti fu meki wan pikin popki nanga wan lafufesi. Den ben e poti a popki disi di ben musu prenki den, na tapu den bangi fu a santapresi. Den ben e prakseri taki a popki dati ben e meki taki na anbegi fu den ben e go nanga langa, baka te densrefi waka gowe. Parrot ben taki: „A popki di a sma ben meki ben abi a srefi marki leki a kandra di sma fu Lomsu Kerki e leti fu begi gado na ini a ten disi. Ma na a ten dati a popki ben de moro prenspari srefi, bika a ben e teki presi gi a bribiman di ben meki en.”

A moro kefalek sani di den feni na a brokopresi fu Tell Hariri, na wan bigi palèisi di ben abi a nen fu a lasti sma di ben e libi drape, namku Kownu Zimri-Lim. Wan Fransi sabiman Louis-Hugues Vincent ben kari a palèisi disi „a moro moiwan fu ala den oso di sma na den kondre fu Owstusei ben bow wan ten”. A ben bow na wan pisi gron fu 2,5 hektare, èn a ben abi sowan 300 kamra nanga fesidyari. Srefi na ini owruten, sma ben e si a palèisi disi leki wan fu den tumusi moi bow-wroko fu grontapu. „A ben abi so wan barinen”, na so Georges Roux e taki na ini en buku Ancient Iraq, „taki a Kownu fu Ugarit, di ben de na a sesyoro fu Siria, no ben draidrai fu seni en manpikin sowan 600 kilometer go na ini a kondre, soso fu meki a go fisiti ’na oso fu Zimri-Lim’.”

Efu wan fisitiman ben wani go na ini a bigi fesidyari fu a palèisi disi, di ben gersi wan fortresi, dan a ben musu pasa fosi na a wan-enkri portu di ben de. Na alatu sei a portu disi ben abi wan toren. A lasti Kownu fu a foto Mari, namku Zimri-Lim, ben gwenti sidon na tapu wan kownusturu di sma ben poti na tapu wan sortu stupu. Drape a ben e sidon fu seti srudati afersi, bisnis afersi, noso fu abi takimakandra fu meki kruderi nanga sma fu tra kondre. Na drape a ben e sidon tu fu krutu afersi, èn fu gi fisitiman nanga prenspari sma fu tra kondre wan switikon. Presi ben de pe fisitiman ben kan tan, èn pe den ben e kisi win nanga nyanyan doronomo te a kownu ben e hori den bigi diri fesa fu en. Den ben e prati nyanyan di den ben losi noso bori, soleki kawmeti, skapumeti, diameti, fisi, nanga fowru. Ala den sani disi den sma ben kan nyan nanga switi knofroku sowsu, nanga ala sortu gruntu èn nanga difrenti sortu kasi sosrefi. Leki lasti sani, den ben e prati vers froktu, drei froktu, noso froktu nanga pikinso sukru na tapu, èn kuku di den ben baka na ini ala sortu moi blik. Den fisitiman ben e kisi biri noso win tu, fu kan nati den neki.

Bun wasi-oso nanga toilet ben de na ini a palèisi tu. Sma ben kon feni wasi-oso nanga bigi tobo na ini di ben meki fu wan sortu redi tokotoko di sma ben baka fu meki a kon tranga. Yu ben abi toilet tu di no ben abi wan spesrutu sani fu sidon na tapu. Tapu a gron èn na ondrosei fu den skotu fu den wasi-oso disi sma ben poti wan sortu tara. Doti watra fu a palèisi ben e lon pasa na ini ston kokro èn peipi di ben meki fu tokotoko pe sma ben lobi wan sortu tara na ini. Den peipi disi bun ete, srefi na ini a ten disi, sowan 3500 yari baka di sma meki den. Efu a ben pasa so, taki dri uma fu a kownu oso ben kisi wan siki di ben kan kiri den, dan spesrutu wet ben de di ben e sori krin san ben musu pasa nanga den. So wan siki uma no ben mag de na mindri tra sma, èn den ben e poti en aparti. „Nowan sma ben mag dringi komoto fu a kan fu en, èn nowan sma ben mag nyan na a srefi tafra nanga en, noso sidon na tapu a sturu fu en.”

San wi kan leri fu den dokumenti di sma feni?

Parrot nanga den sma di e wroko nanga en, ben feni sowan 20.000 skrifiplanga pe sani ben skrifi na tapu na ini Akkadiatongo. Tapu den skrifiplanga disi sma ben skrifi sani gi makandra, gi densrefi, èn den ben e skrifi sani sosrefi di ben abi fu du nanga moni tori. Sabiman ben ondrosuku san ben skrifi na tapu den skrifiplanga disi èn te fu kaba den ben tyari soso wan di fu dri pisi fu den tori disi kon na doro, so taki sma kan leisi den. Toku 28 buku ben de fanowdu fu skrifi ala den tori disi. Sortu waarde den tori disi abi? „Bifo den feni den dokumenti fu Mari”, na so Jean-Claude Margueron, driktoro fu na organisâsi di e ondrosuku sani fu a foto Mari, e taki, „dan pikinmoro wi no ben sabi noti fu a historia, fu a libimakandra nanga a kulturu, èn fu na aladei libi fu sma na ini Mesopotamia nanga Siria, na a pisi ten syatu baka 2000 b.G.T. Ma tangi fu den dokumenti disi wi ben man kon sabi bun furu fu a historia fu a pisi ten dati.” Soleki fa Parrot ben taki, dan den dokumenti „e sori na wan tumusi moi fasi taki a fasi fu libi fu den sma na den presi dati, ben de pikinmoro a srefi leki a libi fu den sma na ini a ten fu den Famiri-edeman, soleki fa na Owru Testamenti e taki”.

Den dokumenti di sma feni na Mari e yepi wi sosrefi fu kon frustan son pisi tori di skrifi na ini Bijbel. Leki eksempre, den e sori taki a ben de „wan prenspari gwenti fu den kownu na ini a ten dati” fu teki ala den uma fu tra tiriman di den ben e si leki feanti. Sobun, di a toriman Akitofel ben gi Absalom, a manpikin fu Kownu David, a rai fu abi seks demakandra nanga den wefi fu en papa, dan dati no ben de wan nyun sani.​—2 Samuel 16:21, 22.

Sensi 1933 sma drai go baka na Tell Hariri sowan 41 leisi, fu go diki den sani di beri drape, puru na ini a gron. Ma te na a momenti disi den ben man ondrosuku soso 8 hektare fu ala den 110 hekatare fu a foto Mari. Soleki fa a sori, dan sma sa feni bun furu moi sani ete na ini Mari, di ben de a moro prenspari owruten foto fu a gran sabana.

[Futuwortu]

^ paragraaf 8 Soleki fa a sori, dan a kan de so tu taki den Dyu di sma ben tyari go na ini katibo na Babilon baka di Yerusalem ben kisi pori na ini 607 b.G.T., ben waka pasa a lanki sosrefi fu a foto Mari, di ben de wan brokopresi na a ten dati.

[Karta tapu bladzijde 10]

(Efu yu wani si pe den sani disi skrifi, luku a tijdschrift)

Golf fu Persia

Ur

MESOPOTAMIA

Eufraatliba

MARI

ASIRIA

Haran

ANATOLIA

KANAN

Yerusalem

Mindrikondre Se (Bigi Se)

[Prenki na tapu bladzijde 11]

Na ini a dokumenti disi Kownu Iahdun-Lim fu Mari, ben e meki bigi fu den bow-wroko fu en

[Prenki na tapu bladzijde 11]

Di sma feni a popki disi fu Lamgi-Mari, dan dati yepi den fu kon sabi soifri pe a foto Mari ben de

[Prenki na tapu bladzijde 12]

Ebih-Il, wan heihei-man fu Mari, e begi

[Prenki na tapu bladzijde 12]

Wan podium na ini a palèisi pe a popki fu wan umagado ben tanapu kande

[Prenki na tapu bladzijde 12]

Wan pisi fu a foto Mari, pe yu kan si den ston fu tokotoko di no ben baka, di den ben gebroiki fu du bow-wroko

[Prenki na tapu bladzijde 12]

Wan wasi-oso na ini wan fu den palèisi

[Prenki na tapu bladzijde 13]

Wan plata ston di e sori taki Naram-Sin ben teki a foto Mari abra

[Prenki na tapu bladzijde 13]

Sma feni sowan 20.000 skrifiplanga na ini wan broko palèisi

[Sma di abi a reti fu a prenki na tapu bladzijde 10]

© Mission archéologique française de Tell Hariri - Mari (Syrie)

[Sma di abi a reti fu a prenki na tapu bladzijde 11]

A dokumenti: Musée du Louvre, Paris; statue: © Mission archéologique française de Tell Hariri - Mari (Syrie)

[Sma di abi a reti fu den prenki na tapu bladzijde 12]

A popki: Musée du Louvre, Paris; podium nanga wasi-oso: © Mission archéologique française de Tell Hariri - Mari (Syrie)

[Sma di abi a reti fu den prenki na tapu bladzijde 13]

A plakati: Musée du Louvre, Paris; palace ruins: © Mission archéologique française de Tell Hariri - Mari (Syrie)