A moro owru bibliotheek fu Rosiakondre e tyari sani fu Bijbel kon na krin
A moro owru bibliotheek fu Rosiakondre e tyari sani fu Bijbel kon na krin
TU SABIMAN e pruberi fu feni owruten Bijbel dokumenti. Ibriwan fu den e go suku na ini bigi sabana èn na ini bergi-olo. Den e go suku sosrefi na ini klooster èn na ini owruten oso di meki na tapu noso na ini bergi. Wan tu yari baka dati, den tu man disi e miti makandra na ini a moro owru bibliotheek fu Rosiakondre pe wan tu fu den moro aparti Bijbel dokumenti di sma sabi de fu feni. Suma ben de den man disi? Fa den warti sani di den feni, doro te na Rosiakondre?
Owruten Bijbel dokumenti di e horibaka gi Gado Wortu
Efu wi wani kon sabi wan fu den tu sabiman disi, dan wi musu go te na a bigin fu a di fu 19 yarihondro na a ten di sabiman fu heri Europa bigin denki tra fasi fu sani. Na ini a pisi ten dati, sabidensi ben e go na fesi èn sma ben e kon leri nyun sani di abi fu du nanga a kulturu. Disi ben meki taki furu sma bigin tweifri na den owru gwenti nanga denki fu a ten dati. Sabiman ben e krutu Bijbel, soso fu kan feni wan sani di ben o sori taki Bijbel no komoto fu Gado. Fu taki en leti, sabiman ben e taki krin dati den e tweifri efu den sani di skrifi na ini Bijbel komoto fu Gado trutru.
Wan tu opregtisma di ben e opo taki gi Bijbel, ben kon si taki efu den ben wani sori taki Gado Wortu tru, dan den ben musu feni nyun sani soleki owruten Bijbel dokumenti di sma no ben feni ete èn di ben e horibaka gi Bijbel. Sma pruberi someni leisi kaba fu pori a Bijbel boskopu noso fu drai a boskopu na so wan fasi taki trawan no ben o bribi en moro. Sobun, efu den ben man feni Bijbel dokumenti di owru moro den wan di sma ben feni kaba, dan disi ben o buweisi taki den sani di skrifi na ini Bijbel de so trutru. Den Bijbel dokumenti disi ben o man sori pe na ini Bijbel wan tu fowtu ben meki.
Doisrikondre ben de a presi pe sma haritaki furu fu a tori efu Bijbel komopo fu Gado trutru. Wan yongu professor di ben e libi drape gowe libi a switi libi di a ben abi leki sabiman, èn a go suku presi pe a ben man feni den moro prenspari Bijbel dokumenti di sma feni oiti na ini a historia. A nen fu a man disi ben de Konstantin von Tischendorf, wan Bijbel sabiman di no ben e agri srefisrefi nanga den sani di tra sabiman ben taki fu krutu Bijbel. Fu di a no ben e agri nanga den, meki a ben man feni moi buweisi fu sori taki den sani di skrifi na ini Bijbel komopo fu Gado trutru. A fosi leisi di a go na a gran sabana fu Sinai na ini 1844, a ben abi bun bakapisi. A ben de na ini wan klooster di en ai fadon tapu wan dotibaki di ben drape. Di a luku bun, dan a si
wan owru kopi fu a Septuaginta; dati na den Hebrew Buku fu Bijbel di poti abra na ini Grikitongo. A kopi disi ben de a moro owruwan di sma ben feni te na a ten dati!Tischendorf di ben breiti srefisrefi, ben man puru 43 bladzijde fu a Bijbel disi na ini a dotibaki. Aladi a ben de seiker taki moro bladzijde ben de, toku a feni wan tu pisi nomo di a drai go baka na a klooster na ini 1853. Pe den tra pisi ben de? Fu di Tischendorf no ben abi moni moro, meki a bigin suku wan gudu sma di ben kan yepi en nanga a moni, èn a teki a bosroiti fu gowe libi a kondre fu en baka fu go suku owruten Bijbel dokumenti. Ma fosi a ben o du disi, dan a ben o go aksi a gran-kownu fu Rosiakondre wan sani.
A gran-kownu wani kon sabi moro fu a tori
Fu di Tischendorf ben de wan Anitri sabiman, meki a kan taki a ben aksi ensrefi fa sma na ini Rosiakondre, wan bigi kondre pe sma ben abi na Ortodox bribi, ben o firi te a ben o kon drape. Ma koloku taki wan tu sani na Rosiakondre ben e bigin kenki èn taki sma ben e kon denki tra fasi fu sani now. Fu di sma ben feni taki a de tumusi prenspari fu kisi skoroleri, meki a gran-umakownu Catherine II (di sma sabi tu leki Katarina a Bigiwan) opo wan bibliotheek na ini 1795. A bibliotheek disi ben nen St. Petersburg’s Imperial Library, èn a ben de a fosi bibliotheek fu Rosiakondre, di ben lai nanga so furu buku di milyunmilyun sma ben kan go leisi.
Aladi sma ben feni taki a bibliotheek fu St. Petersburg ben de a moro bun bibliotheek fu Europa, toku a ben misi wan sani. Baka feifitenti yari di den opo a bibliotheek, a ben abi soso siksi Hebrew Bijbel dokumenti. Moro nanga moro sma na ini Rosiakondre ben wani studeri den tongo fu Bijbel èn den difrenti Bijbel di ben de, ma a bibliotheek no ben man gi den san den ben abi fanowdu. Catherine II seni sabiman go na den universiteit fu Europa fu studeri Hebrewtongo. Baka te den sabiman ben drai kon baka, dan den ben e leri sma a Hebrewtongo tapu den bigi bijbelskoro fu na Ortodox kerki fu Rosiakondre. Fositron den Rosia sabiman ben man meki wan soifri vertaling fu a Bijbel na ini Rosiatongo di den ben vertaal komoto na ini owruten Hebrewtongo. Ma den no ben abi nofo moni, èn kerki fesiman di ben e hori densrefi na owru gwenti, ben e gens den sabiman srefi. Ma den sma di ben e suku a sabi fu Bijbel ben musu kon frustan ete san na den tru tori di abi fu du nanga a sabi fu Bijbel.
Gran-kownu Alexander II ben kon frustan esi-esi taki a sani di Tischendorf ben wani du, ben de tumusi prenspari èn dati meki a pramisi fu gi Tischendorf a moni di a ben abi fanowdu. Ma son sma ben dyarusu tapu Tischendorf èn den ben e gens en hebi. Toku a ben man drai kon baka fu Sinai nanga den tra bladzijde fu a Septuaginta. * Bakaten, den kari a kopi disi di a feni, a Kodeks Sinaitikus, èn te now ete a de wan fu den moro owru Bijbel dokumenti di de. Di Tischendorf drai go baka na St. Petersburg, dan a hasti ensrefi go na a oso fu a gran-kownu, wan palèisi pe a gran-kownu ben e tan na ini a kowru pisi ten fu a yari. A aksi a gran-kownu fu horibaka gi en fu di a ben wani du „wan fu den moro bigi wroko di sma du oiti fu ondrosuku finifini fa Bijbel skrifi”. Tischendorf ben wani meki wan buku fu den nyun dokumenti di a ben feni. Bakaten, sma poti a buku disi na ini a bibliotheek fu St. Petersburg. A gran-kownu ben de klariklari fu horibaka gi en, èn Tischendorf di ben breiti srefisrefi, skrifi bakaten: „Na Gado srefi tiri sani na so wan fasi taki sma di e libi na ini a ten fu wi ben man kisi . . . a Sinaitikus Bijbel di e tyari kon na krin gi wi finifini san skrifi trutru na ini Gado Wortu, èn dati sa yepi wi tu fu opo taki gi a waarheid fu di wi o skrifi Bijbel soleki fa a musu de trutru.”
Warti sani fu Bijbel di sma feni na tapu Krim-èilanti
Na a bigin, wi ben taki kaba fu wan tra sabiman di ben feni warti sani fu Bijbel. Suma na a man dati? Wan tu yari fosi Tischendorf drai go baka na Rosiakondre, wan sma ben wani gi a bibliotheek fu St. Petersburg wan tumusi aparti sani. A sani ben de so aparti taki a gran-kownu srefi ben wani kon sabi moro fu a tori. Fu dati ede a meki sabiman fu heri Europa kon na Rosiakondre. Di den kon drape, den ben fruwondru srefisrefi. Leti na den fesi, yu ben abi wan heri ipi dokumenti, nanga tra sani sosrefi. Ala nanga ala, yu ben abi sowan 2412 dokumenti nanga bukulolo sosrefi, èn 975 fu den ben de pisi fu Bijbel di sma ben skrifi abra. Na mindri den dokumenti disi yu ben abi 45 Bijbel dokumenti di ben skrifi bifo a di fu tin yarihondro. Kande sma no ben o wani bribi, ma na wán man nomo ben tyari pikinmoro ala den Bijbel dokumenti disi kon na wan. A man dati ben nen Abraham Firkovich, wan sabiman di ben pasa 70 yari kaba èn di ben de wan Karaitsma! Ma suma ben de den Karaitsma? *
A gran-kownu ben wani kon sabi moro fu a tori disi trutru. Rosiakondre ben kon moro bigi fu di a ben teki kontren abra di ben de fu tra kondre fosi. Disi ben meki taki sma di abi tra kulturu nanga gwenti, ben kon de wan pisi fu a gran kownukondre now. Na ini a moi kontren fu Krim di de na a syoro fu a Blaka Se, wan pipel ben e libi di ben gersi Dyu, ma di ben e hori densrefi na den gwenti fu den Torku èn di ben e taki wan tongo di ben gersi Tatartongo. Den sma disi ben de Karaitsma di ben e taki dati den na bakapikin fu den Dyu di ben de katiboman na ini Babilon, baka di Yerusalem kisi pori na ini 607 b.G.T. Den Dyu leriman ben e si a Talmud leki a moro prenspari buku. Ma den Karaitsma ben de tra fasi fu di den ben e weigri fu gebroiki a Talmud. Den ben feni en moro prenspari fu leisi den buku fu Bijbel. Den Karaitsma fu Krim-èilanti ben de klariklari fu buweisi a gran-kownu taki den ben e difrenti fu den Dyu leriman. Den ben wani, taki sma si den leki wan aparti grupu. Den Karaitsma gi den owruten Bijbel dokumenti di den ben abi, na a gran-kownu fu di den ben e howpu taki den ben kan buweisi nanga disi taki den na bakapikin fu den Dyu di ben go libi na tapu Krim-èilanti, baka a pisi ten di den ben libi leki katiboman na Babilon.
Di Firkovich bigin suku owruten Bijbel dokumenti, dan a bigin na Chufut-Kale, wan kontren na tapu Krim-èilanti pe oso ben de di ben meki na tapu noso na ini bergi. Someni hondro yari langa den Karaitsma ben e libi na ini den pikin oso disi di ben meki fu ston di ben diki puru na ini den bergi, èn drape den ben anbegi Gado tu. Efu Gado nen, Yehovah, ben skrifi na ini wan Bijbel dokumenti di ben kon owru, dan den Karaitsma no ben e trowe den dokumenti disi, fu di den ben feni taki dati ben o pori Gado nen. Den ben kibri den Bijbel dokumenti bun na ini wan pikin maksin di den ben e kari wan genisa, san wani taki „kibripresi” na ini Hebrewtongo. Fu di den Karaitsma ben abi dipi lespeki gi a nen fu Gado, meki den no ben gebroiki den perkamenti lolo disi furu.
Fu di den oso ben tan so, furu hondro yari langa, meki den ben kon lai nanga bun furu doti, ma disi no ben meki Firkovich lasi-ati èn a go ondrosuku den genisa finifini. Na ini wan fu den a feni a barinen Bijbel dokumenti di skrifi na ini 916 G.T. Den kari a dokumenti disi a Petersburg Kodeks fu den profeiti di kon bakaten èn a de wan fu den moro owru kopi fu den Hebrew Buku fu Bijbel di de ete.
Firkovich ben man tyari wan heri ipi Bijbel dokumenti kon na wán, èn na ini 1859 a teki a bosroiti fu gi ala den dokumenti fu en na a bibliotheek fu St. Petersburg. Na ini 1862, Alexander II yepi fu bai den dokumenti disi gi a bibliotheek èn a pai
125.000 roebel (a moni fu Rosiakondre); disi ben de wan heri ipi moni na a ten dati. Na a pisi ten dati, a bibliotheek srefi ben e kisi soso 10.000 roebel wan yari! Wan fu den dokumenti disi di a gran-kownu bai, ben de a barinen Leningrad Kodeks (B 19A). A skrifi na ini 1008 èn a de a moro owru kopi di abi ala den Hebrew Buku fu Bijbel na ini. Wan sabiman taki dati ’kande a de a moro prenspari dokumenti fu Bijbel, bika disi na san sma na ini a ten disi gebroiki fu vertaal pikinmoro ala den Hebrew Bijbel di e fruteri finifini fa sani de.’ (Luku a faki di de na ini na artikel disi.) Na ini a srefi yari dati, namku 1862, Tischendorf tyari a Kodeks Sinaitikus kon na doro èn heri grontapu prèise en fu dati.Sma na ini a ten disi e kon frustan sani na yeye fasi moro krin
Now sma sabi a bibliotheek leki a Nationaal Bibliotheek fu Rosiakondre èn drape yu kan feni moro fu den owruten Bijbel dokumenti disi leki na iniwan tra presi na grontapu. * Neleki fa sani kenki someni leisi na ini a historia fu Rosiakondre, na so a nen fu a bibliotheek disi kenki seibi tron kaba na ini wan pisi ten fu tu hondro yari. Wan fu den pôpi nen na a Saltykov-Shchedrin Bibliotheek. A dyugudyugu di ben de na ini a di fu 20 yarihondro, meki taki wan lo sani fu a bibliotheek pori, ma noti no pasa nanga den Bijbel dokumenti, aladi tu grontapufeti ben feti drape èn sma ben teki Leningrad abra nanga tranga. Sortu wini wi e kisi fu den Bijbel dokumenti disi?
Den owruten Bijbel dokumenti na den moro bun wan di sma ben kan gebroiki fu vertaal den Bijbel fu a ten disi. Den e meki taki opregtisma di e suku a waarheid, kan abi wan soifri vertaling fu den Santa Buku fu Bijbel. A Kodeks Sinaitikus nanga a Leningrad Kodeks ben de wan bigi yepi gi den sma di vertaal a New World Translation of the Holy Scriptures, a Bijbel di Yehovah Kotoigi tyari kon na doro na ini 1961. Fu eksempre, a New World Bible Translation Committee (a komte di vertaal a Nyun Grontapuvertaling) gebroiki a Biblia Hebraica Stuttgartensia nanga a Biblia Hebraica fu Kittel. Den Bijbel disi vertaal komoto fu a Leningrad Kodeks èn na ini den Bijbel disi yu kan feni a Tetragrammaton, noso den fo letter fu a nen fu Gado, sowan 6828 leisi.
Furu sma di e leisi Bijbel, no sabi srefi taki den musu breiti taki a bibliotheek fu St. Petersburg de, pe ala sani tiri èn pe yu kan feni den Bijbel dokumenti disi. Wan tu fu den dokumenti e tyari a nen Leningrad, a nen di a foto disi ben abi fosi. Ma toku Yehovah, a Gran Skrifiman fu Bijbel, a Wan di e gi leti na yeye fasi, na a Sma di wi musu gi ala tangi. Fu dati ede a psalm skrifiman ben begi en: „Seni yu leti nanga yu waarheid go na doro. Meki den disi srefi tyari mi.”—Psalm 43:3.
[Futuwortu]
^ paragraaf 11 Wan tra sani di a tyari kon tu ben de wan kopi di abi ala den Griki Buku fu Bijbel, èn di sma skrifi na ini a di fu fo yarihondro G.T.
^ paragraaf 13 Efu yu wani sabi moro fu den Karaitsma, dan luku na artikel „De Karaïeten en hun speurtocht naar waarheid”, na ini De Wachttoren fu 15 yuli 1995.
^ paragraaf 19 A moro bigi pisi fu a Kodeks Sinaitikus seri gi a museum fu Ingrisikondre. Wan tu pisi fu en nomo de ete na ini a Nationaal Bibliotheek fu Rosiakondre.
[Faki na tapu bladzijde 13]
SMA BEN SABI A NEN FU GADO ÈN DEN GEBROIKI EN
Fu di Yehovah koni, meki a sorgu taki en Wortu, Bijbel, tan te na ini a ten disi. Wan sani di meki taki a Bijbel tan na ini ala den yarihondro di pasa, na taki den sma di ben abi a wroko fu skrifi Bijbel abra, du ala san den ben man fu no meki Bijbel lasi gowe. Den sma di ben sabi du a wroko disi heri bun, na den Masoreetsma. Den ben abi a wroko fu skrifi den Hebrew Buku fu Bijbel abra èn den du disi fu a di fu siksi yarihondro te go miti a di fu tin yarihondro G.T. Na owruten Hebrewtongo no ben abi den letter soleki „a”, „e”, „o”, „i”, nanga „u”. Baka wan pisi ten, sma kon frede taki den no ben o sabi moro fa fu taki Hebrewtongo na a yoisti fasi, spesrutu di sma bigin gebroiki Arameisitongo na presi fu Hebrewtongo. Den Masoreetsma ben feni wan sistema pe den ben poti penti na den letter fu wortu na ini Bijbel soleki na „a” nanga na „e”, so taki sma ben o sabi fa fu taki Hebrew wortu na a yoisti fasi.
A moi fu si taki a Leningrad Kodeks abi a sistema disi fu den Masoreetsma san e yepi sma fa den musu leisi a Tetragrammaton, dati na den fo Hebrew letter di sma e gebroiki fu skrifi a nen fu Gado. A sistema e sori taki yu kan leisi a Tetragrammaton leki Yehwah’, Yehwih’, nanga Yeho·wah. Na ini a ten disi, „Yehovah” na a fasi fa moro furu sma e taki a nen fu Gado. A nen fu Gado ben de wan sani di den Bijbel skrifiman nanga tra sma di ben e libi na ini owruten ben sabi heri bun. Na ini a ten disi, milyunmilyun sma sabi Gado nen èn den e gebroiki en fu di den sabi taki ’Yehovah wawan na a Moro Heiwan fu heri grontapu’.—Psalm 83:18.
[Prenki na tapu bladzijde 10]
Wan kamra na ini a Nationaal Bibliotheek pe den Bijbel dokumenti de
[Prenki na tapu bladzijde 11]
Gran-umakownu Catherine II
[Prenki na tapu bladzijde 11]
Konstantin von Tischendorf (na a mindrisei) nanga Alexander II, a gran-kownu fu Rosiakondre
[Prenki na tapu bladzijde 12]
Abraham Firkovich
[Sma di abi a reti fu a prenki na tapu bladzijde 10]
Ala tu fowtow na a Nationaal Bibliotheek fu Rosiakondre, St. Petersburg
[Sma di abi a reti fu a prenki na tapu bladzijde 11]
Catherine II: A Nationaal Bibliotheek fu Rosiakondre, St. Petersburg; Alexander II: Fu a buku Spamers Illustrierte Weltgeschichte, Leipzig, 1898