Go na content

Go na table of contents

Edepenti fu a buku Tu Kownu

Edepenti fu a buku Tu Kownu

A Wortu fu Yehovah de libilibi

Edepenti fu a buku Tu Kownu

A BUKU Wan Kownu ben bigin fruteri fu a historia fu Israel nanga Yudea, èn now a Bijbel buku Tu Kownu e taki moro fara fu a tori disi. A buku disi e fruteri fu 29 kownu. Twarfu fu den kownu disi ben de fu a noordsei kownukondre fu Israel, èn 17 fu den ben de fu a zuidsei kownukondre fu Yuda. A buku Tu Kownu e taki sosrefi fu den sani di den profeiti Elia, Elisa, nanga Yesaya ben du. Aladi a buku no e fruteri den tori disi a wan baka a trawan soleki fa den ben pasa, toku a e fruteri fu sani di ben pasa na a ten di Samaria nanga Yerusalem ben kisi pori. Ala nanga ala, a buku Tu Kownu e taki fu sani di pasa na ini wan pisi ten fu 340 yari, namku fu 920 b.G.T. te go miti 580 b.G.T., di a profeiti Yeremia kaba skrifi a buku disi.

San wi kan leri fu a buku Tu Kownu? San a e leri wi fu Yehovah èn fu a fasi fa a e handri nanga sma? San wi kan leri fu den sani di den kownu, den profeiti, nanga tra sma na ini a buku ben du? Meki wi luku san wi kan leri fu a buku Tu Kownu.

ELISA E TRON PROFEITI BAKA ELIA

(2 Kownu 1:1–8:29)

Kownu Ahasia fu Israel fadon na ini en oso èn a kon siki. A profeiti Elia e fruteri en taki a o dede. Ahasia e dede, èn en brada Yoram e tron kownu. Na a srefi ten, Yosafat e tiri leki kownu fu Yuda. Wan bigi winti e opo Elia tyari gowe, èn en futuboi Elisa e tron profeiti baka en. Elisa e dini sowan 60 yari leki profeiti, èn na ini a pisi ten dati a e du furu wondru.​—Luku a faki „Den wondru fu Elisa.”

Te wan kownu fu Moab e opo ensrefi teige Israel, dan Yoram, Yosafat, nanga a kownu fu Edom e hari go feti nanga en. Fu di Yosafat de getrow, meki den e wini a feti disi. Bakaten, a kownu fu Siria e seti sani fu go feti nanga Israel, sondro taki Israel e fruwakti dati. Ma Elisa e sorgu taki a sani disi no e go doro. A kownu fu Siria e kisi atibron èn a e seni „asi nanga fetiwagi nanga wan hebi srudatimakti” fu go grabu Elisa (2 Kownu 6:14). Elisa e du tu wondru di e meki taki den Siriasma e drai gowe baka na ini vrede. Bakaten, Ben-Hadad, a kownu fu Siria e lontu Samaria nanga den legre fu en. A sani disi e meki taki wan bigi angriten e broko na ini Samaria, ma Elisa e taki dati na angriten o kon na wan kaba.

Wan pisi ten baka dati, Elisa e go na Damaskus. Kownu Ben-Hadad di siki now, e seni Hasaèl fu go aksi Elisa efu a o kon betre baka. Elisa e taki dati a kownu o dede èn taki Hasaèl sa tiri na presi fu Ben-Hadad. A dei leti na baka, Hasaèl e gebroiki wan nati „bedikrosi” fu kwinsi a kownu kiri, èn ensrefi e tron kownu (2 Kownu 8:15). Na ini Yuda, Yoram, a manpikin fu Yosafat e tron kownu, èn en manpikin Ahasia e tron kownu baka en.—Luku a faki „Den kownu fu Yuda nanga Israel.”

Piki tapu den aksi fu Bijbel

2:9—Fu san ede Elisa ben aksi fu kisi ’tu pisi fu a yeye fu Elia’? Fu man tyari a frantwortu leki profeiti fu Israel, Elisa ben sa musu abi a srefi yeye leki a wan di Elia ben abi. Iya, a ben sa musu abi deki-ati èn a ben sa musu de sondro frede. Fu di Elisa ben frustan dati, meki a aksi fu kisi tu pisi fu a yeye fu Elisa. Fu di Elia meki Elisa tron profeiti baka en, èn fu di Elisa ben de en futuboi siksi yari langa, meki Elisa ben e si Elia leki en papa na yeye fasi; iya, Elisa ben de leki a fosi gebore manpikin fu Elia (1 Kownu 19:19-21; 2 Kownu 2:12). Dati meki, neleki fa wan trutru fosi manpikin ben e kisi tu pisi fu den gudu fu en papa, na so Elisa aksi fu kisi tu pisi fu a yeye gudu fu Elia, èn a kisi a gudu dati tu.

2:11—San ben de „a hemel” pe ’Elia ben opo go na ini a bigi winti’? Disi no ben de den farawe pisi fu na universum, noso a presi pe Gado nanga den engel manpikin fu en e tan (Deuteronomium 4:19; Psalm 11:4; Mateyus 6:9; 18:10). „A hemel” pe Eliya opo go ben de a loktu (Psalm 78:26; Mateyus 6:26). Soleki fa a sori, dan a faya fetiwagi di frei pasa na loktu, tyari Elia go poti na wan tra presi na grontapu, pe a tan libi go doro fu wan pisi ten. Fu taki en leti, yari baka dati, Elia skrifi wan brifi gi Yoram, a kownu fu Yuda.​—2 Kroniki 21:1, 12-15.

5:15, 16—Fu san ede Elisa no teki a kado di Naman ben gi en? Elisa weigri fu teki a kado fu di a ben sabi taki a no nanga en eigi krakti, ma taki nanga a krakti fu Yehovah a ben dresi Naman na so wan wondru fasi. Noiti a ben o prakseri fu gebroiki a frantwortu di a kisi fu Gado, fu kisi wini gi ensrefi. Tru anbegiman na ini a ten disi no e suku fu gebroiki a diniwroko fu Yehovah, fu kisi wini gi densrefi. Den e gi yesi na a rai disi di Yesus ben gi: „Un kisi sondro fu pai, dan un musu gi sma sondro fu meki den pai.”​—Mateyus 10:8.

5:18, 19—A de so taki Naman ben e aksi pardon fu di a ben abi fu teki prati na a anbegi fu wan tra gado? Soleki fa a sori, dan a kownu fu Siria ben owru èn a ben swaki, èn fu dati ede a ben musu anga na tapu Naman di ben e hori en te a ben e waka. Di a kownu boigi fu anbegi Rimmon, dan Naman du dati tu. Ma Naman ben boigi soso fu di a ben musu yepi a kownu. A no du disi fu anbegi Rimmon. Naman ben e aksi Yehovah fu gi en pardon, fu di a ben du a sani disi di ben de wan pisi fu en wroko. Fu di Elisa ben e bribi Naman, meki a taigi en: „Go na ini vrede.”

Sani di wi kan leri:

1:13, 14. Te wi e teki leri fu den sani di wi si e pasa èn te wi e handri nanga sakafasi, dan dati kan kibri wi eigi libi èn sosrefi a libi fu trawan.

2:2, 4, 6Aladi Elisa ben de a futuboi fu Elia kande siksi yari langa, toku a no ben wani gowe libi en kwetikweti. Dati na trutru wan moi eksempre fu getrowfasi nanga matifasi!​—Odo 18:24.

2:23, 24. Soleki fa a sori, dan a sani di meki moro furu taki pikin-nengre spotu Elisa, na taki den ben si taki wan piri-ede man ben e weri den krosi di Elia ben gwenti weri leki profeiti. Den pikin ben sabi taki Elisa ben de wan sma di ben e teki presi gi Gado, èn den no ben wani en na ini den birti kwetikweti. Den taigi en fu ’opo go’, èn dati wani taki, fu tan opo go na Bethel, noso fu opo go na loktu soleki fa a bigi winti ben opo Elia go na loktu. A de krin fu si taki den pikin ben e teige Elisa, neleki fa den papa nanga mama fu den ben e teige Elisa tu. Fu dati ede a de prenspari trutru taki papa nanga mama e leri den pikin fu den fu lespeki den wan di e teki presi gi Gado!

3:14, 18, 24. A wortu fu Yehovah e kon tru ala ten.

3:22. Fu di a fruku mamanten leti ben e skèin na tapu a watra, meki a watra ben gersi brudu. Kande dati ben kon fu di redi kleidoti ben de na ini den gotro di no ben meki so langa pasa. Yehovah kan bosroiti fu gebroiki sani na ini a naturu fu du san a abi na prakseri.

4:8-11. Fu di wan uma na ini Sunem kon si taki Elisa ben de „wan santa man fu Gado”, meki a kari en fu kon tan na ini en oso. A no a srefi sani wi musu du nanga getrow anbegiman fu Yehovah?

5:3. A pikin meisje fu Israel ben abi a frutrow taki Gado man du wondru. A ben abi a deki-ati tu fu taki fu a bribi fu en. Yonguwan, unu e suku fu kisi wan moro tranga bribi na ini den pramisi fu Gado? Unu e teki deki-ati fu prati a waarheid nanga den leriman fu unu èn nanga den tra pikin na skoro?

5:9-19. Na eksempre fu Naman e sori taki wan sma di abi bigimemre kan leri fu abi sakafasi, a no so?​—1 Petrus 5:5.

5:20-27. Sani no waka moi kwetikweti gi Gehasi di a handri na wan bedrigi fasi! Te wi e prakseri a sari nanga den takru bakapisi di wan sma kan kisi te a e libi wan dobru libi, dan dati sa yepi wi fu no handri na so wan fasi.

ISRAEL NANGA YUDA E GO NA INI KATIBO

(2 Kownu 9:125:30)

Yehu salfu leki kownu fu Israel. Wantewante a e bigin du san de fanowdu fu pori na oso fu Akab. Na wan koni fasi Yehu ’e rutu a Bâal anbegi puru na ini Israel’ (2 Kownu 10:28). Te Atalia, a mama fu Ahasia, e kon sabi taki Yehu kiri en manpikin, dan a ’e opo go pori ala den bakapikin fu a kownukondre fu Yuda’ èn a e teki a kownumakti abra (2 Kownu 11:1). Soso Yoas, a beibi boi fu Ahasia e tan na libi, èn baka di sma kibri en siksi yari langa, den e poti en leki kownu fu Yuda. Fu di Yoas e kisi rai fu a priester Yoyada, meki a e tan du san bun na ini Gado ai.

Baka Yehu, ala den kownu di e tiri Israel e du san ogri na ini Yehovah ai. Na a ten te a granpikin fu Yehu e tiri leki kownu, dan Elisa e dede fu di a kon siki. A di fu fo kownu fu Yuda di e kon baka Yoas, na Akas, èn ’a no e du san reti na ini Yehovah ai’ (2 Kownu 16:1, 2). Heskia, a manpikin fu en, na wan kownu di e ’tan krosibei na Yehovah’ (2 Kownu 17:20; 18:6). Na ini 740 b.G.T., na a ten te Heskia e tiri leki kownu fu Yuda èn te Hosea e tiri leki kownu fu Israel, dan Kownu Salmaneser fu Asiria e ’teki Samaria abra èn a e tyari Israel go na ini katibo na Asiria’ (2 Kownu 17:6). A sani disi e meki taki trakondre sma e kon tan na ini a kontren fu Israel, èn dati na a bigin fu a bribi fu den Samariasma.

Fu den seibi kownu di e tiri Yuda baka te Heskia dede, Yosia wawan e du muiti fu rutu falsi anbegi puru na ini a kondre. Te fu kaba, na ini 607 b.G.T., den Babilonsma e teki Yerusalem abra, èn ’Yuda e gowe libi en gron fu go na ini katibo’.​—2 Kownu 25:21.

Piki tapu aksi fu Bijbel:

13:20, 21—A wondru disi e sori taki a bun fu anbegi sani di sma e si leki santa sani? Nôno, dati no de so. Bijbel no e sori taki oiti sma ben e anbegi den bonyo fu Elisa. A wondru disi ben pasa nanga yepi fu a krakti fu Gado, soleki fa dati ben pasa nanga ala tra wondru di Elisa ben du di a ben de na libi ete.

15:1-6—Fu san ede Yehovah naki Asaria (Usia, 15:6 futuwortu) nanga gwasi? „Ma so esi leki [Usia] ben tranga, en ati ben kon kisi bigimemre . . . , so taki a no ben handri na wan getrow fasi nanga Yehovah, a Gado fu en, èn a go na ini a tempel fu Yehovah fu bron switismeri-sani na tapu na altari pe sma e bron switismeri-sani.” Di den priester „opo densrefi teige Usia” èn den taigi en fu „komoto na ini a santa presi”, dan a kisi bigi atibron nanga den priester èn Gado naki en nanga gwasi.—2 Kroniki 26:16-20.

18:19-21, 25—A de so taki Heskia ben meki wan frubontu nanga Egepte? Nôno. Rabsakei ben lei di a taki dati, èn a ben lei tu di a taki dati a „kisi makti fu Yehovah”. A getrow Kownu Heskia ben e frutrow soso tapu Yehovah.

Sani di wi kan leri:

9:7, 26. A hebi strafu di na oso fu Akab kisi e sori taki Yehovah e si en leki wan tegu sani te sma e teki prati na falsi anbegi èn te sma e kiri trawan di no du nowan ogri.

9:20. Sma ben sabi Yehu leki wan sma di ben e rei a fetiwagi nanga ala en krakti, èn a sani disi ben e sori taki a ben de fayafaya fu du a wroko di a ben kisi fu du. Sma sabi yu leki wan fayafaya Kownukondre preikiman?​—2 Timoteyus 4:2.

9:36, 37; 10:17; 13:18, 19, 25; 14:25; 19:20, 32-36; 20:16, 17; 24:13. Wi kan de seiker taki ’a wortu di e komoto na Yehovah en mofo ala ten abi bun bakapisi’.​—Yesaya 55:10, 11.

10:15. Di Yehu kari Yonadab fu opo kon na tapu a fetiwagi nanga en, dan Yonadab teki a kari dati nanga en heri ati. Na so „a bigi ipi” de klariklari tu fu horibaka gi Yesus Krestes, a disiten Yehu, nanga den salfu bakaman fu en.​—Openbaring 7:9.

10:30, 31. Aladi Yehu ben abi fowtu, toku Yehovah ben warderi ala san a du. Iya, ’Gado no de onregtfardiki taki a sa frigiti den wroko fu wi’.​—Hebrewsma 6:10.

13:14-19. Fu di Yehu en granpikin Yoas no ben meki tranga muiti, ma a ben naki dri leisi nomo na tapu a gron nanga den peiri fu en, meki a no ben man wini den Siriasma krinkrin. Yehovah e fruwakti fu wi taki te a gi wi wan wroko fu du, dan wi musu du dati nanga wi heri ati èn nanga faya.

20:2-6. Yehovah na a „Yereman fu begi”.​—Psalm 65:2.

24:3, 4Fu di Manase ben abi brudu-paiman, meki Yehovah „no ben wani gi pardon” na Yuda. Gado abi lespeki gi a brudu fu sma di no du nowan ogri. Wi kan abi a frutrow taki Yehovah sa pori den wan di meki a brudu fu sma fadon, aladi den sma dati no du nowan ogri.​—Psalm 37:9-11; 145:20.

Sani di warti gi wi

A buku Tu Kownu e taki dati Yehovah na wan Sma di e du san a pramisi. A pipel fu den tu kownukondre, namku a di fu Israel fosi, èn baka dati a di fu Yuda, ben go na ini katibo. A sani disi e sori wi krin fa a profeititori kon tru di ben taki dati den pipel disi ben o kisi strafu, soleki fa dati skrifi na Deuteronomium 28:15–29:28. A buku Tu Kownu e taki dati Elisa ben de wan profeiti di ben de fayafaya gi a nen fu Yehovah èn gi a tru anbegi. A e taki fu Heskia nanga Yosia taki den ben de kownu di ben abi sakafasi èn di ben e lespeki a wet fu Gado.

Te wi e luku a denki nanga den du fu den kownu, den profeiti, nanga tra sma na ini a buku Tu Kownu, dan wi e leri moi sani, a no so? Wi e leri sortu marki wi musu suku fu doro èn sortu sani wi musu wai pasi gi (Romesma 15:4; 1 Korentesma 10:11). Iya, „a wortu fu Gado de na libi èn a abi krakti”.​—Hebrewsma 4:12.

[Faki/​Prenki na tapu bladzijde 10]

DEN WONDRU FU ELISA

1. A watra fu a Yordanliba e prati na tu.​—2 Kownu 2:14

2. A watra fu Yerikow di no ben bun fu dringi, e kon bun.​—2 Kownu 2:19-22

3. Beer (bigi ogri meti) e kiri ogri boi.​—2 Kownu 2:23, 24

4. Legre e kisi watra.​—2 Kownu 3:16-26

5. Wan weduwe e kisi nyanyan-oli.​—2 Kownu 4:1-7

6. Wan uma fu Sunem di no ben man kisi pikin, e kisi wan pikin.​—2 Kownu 4:8-17

7. Wan pikin di ben dede e kisi wan opobaka.​—2 Kownu 4:18-37

8. Wan stofu nyanyan di no ben bun fu nyan, e kon bun.​—2 Kownu 4:18-37

9. Elia e gebroiki 20 brede fu gi wán hondro mansma nyanyan.​—2 Kownu 4:42-44

10. Naman e kon betre fu a gwasi fu en.​—2 Kownu 5:1-14

11. Gehasi e kisi a gwasi fu Naman.​—2 Kownu 5:24-27

12. Na isri fu wan aksi e drifi tapu a watra.​—2 Kownu 6:5-7

13. Wan futuboi e si fetiwagi fu engel.​—2 Kownu 6:15-17

14. A legre fu Siria e kon breni.​—2 Kownu 6:18

15. A legre fu Siria man si baka.​—2 Kownu 6:19-23

16. Wan dedesma e kisi libi baka.​—2 Kownu 13:20, 21

[Karta/​Prenki na tapu bladzijde 12]

DEN KOWNU FU YUDA NANGA ISRAEL

Saul/David/Salomo: 1117/1077/1037 b.G.T. *

A KOWNUKONDRE A TEN (b.G.T.) A KOWNUKONDRE

FU YUDA FU ISRAEL

Rehabeam ․․․․․․ 997 ․․․․․․ Yerobeam

Abia/Asa ․․․․ 980/978 ․․․․

․․ 976/975/952 ․․ Nadab/Baesa/Ela

․․ 951/951/951 ․․ Simri/Omri/Tibni

․․․․․․ 940 ․․․․․․ Akab

Yosafat ․․․․․․ 937 ․․․․․․

․․․․ 920/917 ․․․․ Ahasia/Yoram

Yoram ․․․․․․ 913 ․․․․․․

Ahasia ․․․․․․ 906 ․․․․․․

(Atalia) ․․․․․․ 905 ․․․․․․ Yehu

Yoas ․․․․․․ 898 ․․․․․․

․․․․ 876/859 ․․․․ Yoahas/Yoas

Amasia ․․․․․․ 858 ․․․․․․

․․․․․․ 844 ․․․․․․ Yerobeam II

Asaria (Usia) ․․․․․․ 829 ․․․․․․

․․ 803/791/791 ․․ Sakaria/Salum/Menahem

․․․․ 780/778 ․․․․ Pekahia/Peka

Yotam/Akas ․․․․ 777/762 ․․․․

․․․․․․ 758 ․․․․․․ Hosea

Heskia ․․․․․․ 746 ․․․․․․

․․․․․․ 740 ․․․․․․ Sma teki Samaria abra

Manase/Amon/Yosia ․․ 716/661/659 ․․

Yoahas/Yoyakim ․․․․ 628/628 ․․․․

Yoyakin/Sedekia ․․․․ 618/617 ․․․․

Yerusalem ․․․․․․ 607 ․․․․․․

kisi pori

[Futuwortu]

^ paragraaf 66 Sonwan fu den nomru e sori pikinmoro na ini sortu yari den kownu bigin tiri.

[Prenki na tapu bladzijde 8, 9]

Fu di Naman saka ensrefi, meki a kon betre nanga yepi fu krakti fu Gado

[Prenki na tapu bladzijde 8, 9]

San pasa nanga Elia di a ’opo go na ini a bigi winti’?