A Kownu Bijbel​—Wan heimarki na ini a wroko fu sabiman

A SIPI gowe libi Spanyorokondre fu go na a smara pisi kontren fu Italiakondre, na a bigin fu a di fu 16 yarihondro. A sipi ben abi tumusi warti sani na ini, iya, a ben abi bun furu fu den Complutenzer Polyglot Bijbel na ini di sma ben druk na a pisi ten fu 1514 te go miti 1517. Wantronso, wan bigi ogri winti bigin wai. Den botoman du ala muiti fu no meki a sipi sungu, ma dati no yepi. A sipi sungu nanga ala den tumusi warti Bijbel disi na ini.

Fu di a rampu dati ben pasa, meki a ben de fanowdu fu druk a Polyglot Bijbel baka. Te fu kaba, Christoffel Plantijn, wan man di ben sabi heri bun fa fu druk buku, teki a frantwortu na en tapu fu du a muilek wroko disi. A ben abi wan gudusma fanowdu di ben o yepi fu tapu den kostu fu a bigi wroko disi, sobun a aksi Kownu Filips II fu Spanyorokondre fu du dati. Fosi a kownu teki wan bosroiti, a suku rai na difrenti Spanyoro sabiman. Wan fu den sabiman disi ben de a barinen Bijbel sabiman Benito Arias Montano. A ben taigi Kownu Filips: „Boiti taki a Bijbel disi o du Gado wan bun èn o tyari wini kon gi Lomsu Kerki, a sa gi bigi glori tu na yu, o Kownu, èn a sa meki taki sma gi yu moro grani.”

Efu a Complutenzer Polyglot ben o druk baka, dan dati ben o de wan kefalek sani gi a kondre fu en. Fu dati ede, Filips bosroiti fu du ala san a man fu horibaka gi a wroko fu Plantijn. A gi Arias Montano a bigi wroko fu sreka a buku di sma kari bakaten a  Kownu Bijbel, noso na Antwerpse Polyglot. *

Filips ben de nomonomo fu sabi efu ala sani ben e waka bun nanga a wroko di Plantijn ben e du fu sreka a Polyglot Bijbel disi, èn fu dati ede a taigi Plantijn fu seni wan kopi fu ibri bladzijde gi en. A no de fu taki dati Plantijn no ben wani wakti teleki a bladzijde ben komoto na Antwerpen fu doro Spanyorokondre, fu a kownu leisi en èn fu a puru fowtu na ini, fosi a seni en kon baka gi Plantijn. Te fu kaba, Filips kisi soso a fosi bladzijde di ben druk, èn kande wan tu fu den bladzijde na a bigin fu a Bijbel disi. Na a srefi ten, Montano go doro nanga a wroko di a ben kisi fu puru fowtu na ini a Bijbel, èn a kisi bun yepi fu dri professor fu a foto Louvain, èn fu na umapikin fu Plantijn, di ben de wan tini ete.

Wan man di ben lobi Gado Wortu

Arias Montano ben firi bun na mindri den sabiman fu Antwerpen. Fu di a man disi ben e lespeki a denki fu trawan, meki Plantijn kon lobi en. Boiti dati, den tan mati fu makandra èn den tan wroko makandra den heri libi langa. Montano no ben de wan aparti sma soso fu di a ben kisi hei leri, ma sosrefi fu di a ben abi bigi lobi gi Gado Wortu. * Di a ben de wan yonkuman, dan a ben de fayafaya fu klari a skoro pe a ben e teki hei leri, so taki a ben kan gebroiki ala en ten fu studeri den Buku fu Bijbel.

Arias Montano ben e bribi taki te sma e vertaal a Bijbel, dan den musu vertaal en so soifri leki den man. A pruberi fu vertaal soifri san ben skrifi na ini den Bijbel dokumenti di ben skrifi na ini den  fosi tongo, èn na so fasi sma ben e kisi okasi fu leisi a tru Wortu fu Gado. Montano ben du san Erasmus ben gwenti fu taki. A man dati ben e gi sabiman deki-ati „fu gebroiki den sani di skrifi na ini den fosi Bijbel dokumenti, fu preiki fu Krestes”. Furu hondro yari langa, sma no ben man kon sabi san skrifi na ini den Buku fu Bijbel, fu di den ben abi soso den Latijntongo vertaling di ben muilek fu frustan.

Sma e seti na Antwerpse Polyglot Bijbel

Ala den Bijbel dokumenti di Alfonso de Zamora ben sreka èn ben puru fowtu na ini fu kan druk a Complutenzer Polyglot, doro bakaten na Arias Montano, di gebroiki den fu seti a Kownu Bijbel. *

Fu taki en leti, sma ben meki a Kownu Bijbel na presi fu a Complutenzer Polyglot, ma a Bijbel dati ben de heri tra fasi leki a Polyglot. Den pisi fu a Septuaginta di ben skrifi na ini Hebrewtongo nanga Grikitongo ben teki puru fu a Complutenzer Bijbel; ne sma poti pisi di ben skrifi na ini tra tongo sosrefi, èn den poti bun furu tra prenspari sani tu na bakasei fu a buku. Te fu kaba, a nyun Polyglot ben abi aiti pisi. A teki feifi yari fu druk a buku, èn dati ben de fu 1568 te go miti 1572. Fu taki en leti, dati ben de wan syatu pisi ten trutru te yu e luku den someni difrenti sani di ben de fu feni na ini a Polyglot Bijbel disi. Te fu kaba, sma druk 1213 fu den Bijbel disi.

Aladi a Complutenzer Polyglot fu 1517 ben sori fu de wan „fu den moro bun eksempre fu a fasi fa sma e druk buku”, toku a nyun Antwerpse Polyglot ben kefalek moro a Polyglot dati, fu di a ben meki na wan moro koni fasi, èn fu di moro sani ben de na ini. A Polyglot disi ben de wan fu den moro prenspari sani di sma druk oiti. Ma san moro prenspari, na taki a ben tron wan fu den moro bun buku di sma ben kan gebroiki fu vertaal a Bijbel na ini tra tongo.

Feanti fu Gado Wortu e krutu a Polyglot Bijbel

A no de fu fruwondru taki heri esi sma bigin sori taki den no ben feni en bun taki trawan ben e vertaal a Bijbel na wan soifri fasi. Aladi a Pawsu ben feni na Antwerpse Polyglot bun, èn aladi Arias Montano ben meki wan bun nen gi ensrefi leki wan lespeki sabiman, toku sma go krutu en na a  Hei Krutubangi fu Kerki. Den gensman fu en ben taki dati a Polyglot Bijbel fu en ben e sori taki a nyun Latijntongo vertaling fu a sabiman San Pagninus, ben de wan moro soifri vertaling fu den fosi Hebrewtongo nanga Grikitongo Bijbel dokumenti, leki a Vulgaat di sma ben vertaal furu hondro yari na fesi. Den feni tu taki Montano ben ondrosuku den fosi tongo na ini san Bijbel ben skrifi, fu di a ben e angri fu meki wan moro soifri vertaling fu Bijbel, èn den ben feni taki a sani dati no ben bun kwetikweti.

A Hei Krutubangi fu Kerki ben taki srefi dati „a yepi di a Kownu ben yepi pai gi den kostu fu a Bijbel, no ben gi en nowan grani srefi.” Den ben taki  dati den no ben feni en bun kwetikweti taki Montano no ben sori nofo lespeki gi a Vulgaat di ben de a wan-enkri Bijbel di kerki ben feni bun na a ten dati. Aladi a krutubangi ben taki den sani disi, toku den no ben man feni nofo buweisi fu strafu Montano, noso fu taki dati a Polyglot Bijbel no ben bun. Te fu kaba, a Kownu Bijbel kon pôpi srefisrefi, èn na difrenti heiskoro a ben de a moro prenspari Bijbel di sma ben e gebroiki fu gi leri.

Wan bun wrokosani fu vertaal Bijbel

Aladi na Antwerpse Polyglot ben de wan Bijbel di no ben meki gi ala sma, toku heri esi a tron wan wrokosani di sma di e vertaal Bijbel ben kan gebroiki bun. Neleki a Complutenzer Polyglot di ben de fosi, na Antwerpse Polyglot ben yepi sabiman tu fu puru fowtu na ini den Bijbel dokumenti di ben de. Boiti dati, a yepi vertaler tu fu kon frustan den tongo dati moro bun. Di sma vertaal a Bijbel na ini difrenti prenspari tongo di sma e taki na ini Europa, dan a Polyglot disi ben de wan yepi gi den. Fu gi wan eksempre, a buku The Cambridge History of the Bible e taki dati den sma di meki a pôpi King James Version, noso na Authorized Version fu 1611, ben gebroiki na Antwerpse Polyglot leki wan prenspari yepisani fu vertaal den owru tongo. Sma ben gebroiki a Kownu Bijbel heri bun sosrefi fu vertaal tu prenspari Polyglot Bijbel di ben tyari kon na doro na ini a di fu 17 yarihondro.​—Luku a faki „Den Polyglot Bijbel”.

Wan fu den someni bun sani fu na Antwerpse Polyglot, na taki a ben de a fosi buku di ben gi sabiman fu Europa na okasi fu leisi den Griki Buku fu Bijbel na ini Siriatongo. Den Bijbel dokumenti na ini Siriatongo ben poti na ini a Polyglot èn leti na den sei yu ben kan leisi san den wortu ben wani taki na ini Latijntongo. A ben de wan yepi trutru taki den Siriatongo Bijbel dokumenti ben poti na ini a Polyglot, fu di a Siriatongo vertaling ben de wan fu den moro owru vertaling fu den Kresten Griki Buku fu Bijbel. A Siriatongo vertaling ben de fu a di fu feifi yarihondro G.T., èn fu meki a vertaling dati, sma ben gebroiki Bijbel dokumenti di ben de fu a di fu tu yarihondro G.T. Soleki fa a buku The International Standard Bible Encyclopedia e taki, dan „furu sma e agri taki a [Siriatongo vertaling] noso a Pesjitta e yepi heri bun fu ondrosuku efu den sani di skrifi na ini Bijbel de soifri. A vertaling disi na wan fu den moro owru èn moro prenspari Bijbel dokumenti di e fruteri fu owruten gwenti.”

A krasi watra fu a se, nanga den kragi fu a Hei Krutubangi fu Kerki fu Spanyorokondre, no tapu sma fu tyari wan tra Polyglot kon na doro di ben bun moro a Complutenzer Polyglot. Dati pasa na ini 1572, èn na a buku disi sma kon sabi leki a Kownu Bijbel. A historia fu na Antwerpse Polyglot Bijbel na ete wan sani di e sori omeni muiti reti-ati man meki fu opo taki gi a Wortu fu Gado.

Efu den getrow man disi ben sabi noso efu den no ben sabi, a wroko di den du sondro fu prakseri den eigi bun, sori taki den profeiti wortu fu Yesaya de tru. Pikinmoro dri dusun yari pasa, a profeiti dati ben skrifi: „A grun grasi kon drei, a bromki kon flaw; ma a wortu fu wi Gado sa tan te ten di no skotu.”​—Yesaya 40:8.

[Futuwortu]

[Prenspari pisi na tapu bladzijde 13]

„A wortu fu wi Gado sa tan te ten di no skotu”

[Faki/​Prenki na tapu bladzijde 12]

DEN POLYGLOT BIJBEL

„Wan Polyglot Bijbel na wan Bijbel pe den tekst skrifi na ini difrenti tongo”, na so a Spanyoro sabiman Federico Pérez Castro e fruklari. „Ma fu taki en leti, sma ben gwenti fu gebroiki den wortu dati fu taki fu Bijbel di abi tekst na ini di skrifi na ini den fosi tongo fu Bijbel. Furu fu den sortu Polyglot Bijbel dati no de.”

1. The Complutensian Polyglot (A Complutenzer Polyglot) (1514-1517), di Cardinal Cisneros yepi fu pai gi den kostu fu en, ben druk na ini Alcala de Henares, na Spanyorokondre. Den siksi pisi fu a Polyglot Bijbel disi ben abi den tekst fu Bijbel na ini fo tongo, namku Hebrewtongo, Grikitongo, Arameisitongo, nanga Latijntongo. Fu di a Polyglot disi ben de, meki den vertaler fu a di fu 16 yarihondro ben abi den tekst fu den Hebrewtongo-Arameisitongo Buku fu Bijbel, di den ben kan gebroiki fu vertaal tra Bijbel.

2. The Antwerp Polyglot (Na Antwerpse Polyglot) (1568-1572), di Benito Arias Motano sreka, ben abi sosrefi a Siriatongo Pesjitta vertaling fu den Kresten Griki Buku fu Bijbel, èn na Arameisitongo Targum fu Jonathan. Den tekst di ben skrifi na ini Hebrewtongo ben abi marki di ben e sori fa fu taki den wortu, èn tapu sortu pisi fu den wortu sma ben musu poti krakti. Den tekst disi ben kon kenki, èn sma ben gebroiki a Hebrewtongo vertaling fu Jacob ben Hayyim fu du dati. A sani disi meki taki a Hebrewtongo vertaling disi tron a moro prenspari vertaling fu den Hebrewtongo Buku fu Bijbel gi bijbelvertaler.

3. The Paris Polyglot (A Parijs Polyglot) (1629-1645) ben meki nanga yepi fu a moni di a Fransi afkati Guy Michel le Jay ben gi fu yepi pai gi den kostu fu a Bijbel disi. Sma ben gebroiki na Antwerpse Polyglot fu meki a Polyglot disi, di a ben abi sosrefi wan tu Samaria nanga Arabia tekst na ini.

4. The London Polyglot (A London Polyglot) (1655-1657), di Brian Walton sreka, ben meki sosrefi nanga yepi fu na Antwerpse Polyglot. A Polyglot disi ben abi owruten Etiopiatongo nanga Persiatongo vertaling fu Bijbel na ini, aladi den vertaling disi no ben yepi sma trutru fu kon frustan a Bijbel moro bun.

[Sma di abi a reti fu den prenki]

Banner and Antwerp Polyglots (two underneath): Biblioteca Histórica. Universidad Complutense de Madrid; Antwerp Polyglot (on top): By courtesy of Museum Plantin-Moretus/Stedelijk Prentenkabinet Antwerpen; London Polyglot: From the book The Walton Polyglot Bible, Vol. III, 1655-1657

[Prenki na tapu bladzijde 9]

Filips II, kownu fu Spanyorokondre

[Sma di abi a reti fu a prenki]

Philip II: Biblioteca Nacional, Madrid

[Prenki na tapu bladzijde 10]

Arias Montano

[Sma di abi a reti fu a prenki]

Montano: Biblioteca Histórica. Universidad Complutense de Madrid

[Prenki na tapu bladzijde 10]

Den fosi drukpers na ini Antwerpen, na Belgia

[Sma di abi a reti fu a prenki]

Press: By courtesy of Museum Plantin-Moretus/Stedelijk Prentenkabinet Antwerpen

[Prenki na tapu bladzijde 11]

Na a kruktu-anusei: Christoffel Plantijn nanga a fosi bladzijde fu na Antwerpse Polyglot.

[Sma di abi a reti fu a prenki]

Title page and Plantin: By courtesy of Museum Plantin-Moretus/Stedelijk Prentenkabinet Antwerpen

[Prenki na tapu bladzijde 11]

Na tapusei: Exodus kapitel 15 di skrifi na ini fo tongo

[Sma di abi a reti fu a prenki na tapu bladzijde 9]

Title page and Plantin: By courtesy of Museum Plantin-Moretus/Stedelijk Prentenkabinet Antwerpen

[Sma di abi a reti fu den prenki na tapu bladzijde 13]

Biblioteca Histórica. Universidad Complutense de Madrid