Go na content

Go na table of contents

A Kresten bribi e panya na mindri den Dyu fu a fosi yarihondro

A Kresten bribi e panya na mindri den Dyu fu a fosi yarihondro

A Kresten bribi e panya na mindri den Dyu fu a fosi yarihondro

WAN prenspari konmakandra ben hori na ini Yerusalem na ten fu 49 G.T. Den wan „di sma ben e si leki pilari” fu a fosi yarihondro Kresten gemeente, namku Yohanes, Petrus, nanga Yesus en afu brada Yakobus, ben de na a konmakandra disi. Ete tu sma ben de na a konmakandra, èn dati ben de na apostel Paulus nanga en mati Barnabas. Den ben o taki nanga makandra fa den ben o prati a bigi kontren pe a preikiwroko ben musu du. Paulus ben taki: „Den ben seki anu nanga mi èn nanga Barnabas fu sori taki wi o wroko makandra, so taki wi ben kan go na den trakondre sma, èn den ben kan go na den sma di besnèi.”​—Galasiasma 2:1, 9. *

San a kruderi disi di den ben meki ben wani taki? A de so taki na a wan sei den ben o preiki a bun nyunsu gi den Dyu nanga sma di ben teki a Dyu bribi, èn na a tra sei gi den sma di no de Dyu? Noso, a ben de so taki den ben prati a kontren pe den ben o preiki, na ini difrenti pisi? Fu man kon sabi san den ben bosroiti trutru, dan wi musu kon sabi pikinso fa a ben de nanga a Diaspora, noso den Dyu di ben e libi dorosei fu Palestina.

A Dyu libimakandra na ini a fosi yarihondro

Omeni Dyu ben e libi dorosei fu Palestina na ini a fosi yarihondro? A sori taki furu sabiman e agri nanga san skrifi na ini a buku Atlas of the Jewish World. A buku disi e taki: „Aladi sma no sabi soifri omeni Dyu ben e libi drape, toku den e denki taki syatu bifo 70 G.T., pikinmoro tu nanga afu milyun Dyu ben e libi na ini Yudea, èn moro leki fo milyun na ini den tra kondre fu a Gran Kownukondre Rome. . . . A kan taki a nomru fu den Dyu ben de a di fu tin pisi fu ala den sma di ben e libi na ini a kownukondre. Èn na den presi pe moro furu fu den ben e tan, namku na ini den foto fu den distrikt na a owstusei, a kan taki a nomru fu den ben de a di fu fo pisi fu ala den sma di ben e libi drape, noso moro leki dati.”

Den kondre pe moro furu fu den Dyu ben e libi, ben de Siria, Pikin Asia, Babilon, nanga Egepte, di ben de na a owstusei fu a Gran Kownukondre Rome. Moro pikin libimakandra fu Dyu ben de na ini a kontren fu Europa. Wan tu pôpi Dyu Kresten fu a fosi yarihondro ben komoto fu kondre dorosei fu Palestina. Wan tu fu den ben de Barnabas di ben komoto fu Siprus, Preska nanga Akwila di ben de fu Pontus, ma di go libi bakaten na Rome, Apolos di ben komoto fu Aleksandria, nanga Paulus di ben komoto fu Tarsus.​—Tori fu den Apostel 4:36; 18:2, 24; 22:3.

Den Dyu di ben e libi na ini kontren dorosei fu Palestina, ben abi furu kontakti nanga a mamakondre fu den. Wan fu den fasi fa den ben abi a kontakti disi, ben de a seni di den ben e seni belasting moni go na a tempel na ini Yerusalem ibri yari. Na so den ben e horibaka gi a tempel seti èn gi na anbegi. Luku san a sabiman John Barclay e taki fu a tori disi: „Nofo buweisi de taki a tyari di sma ben e tyari a moni disi kon na wán, makandra nanga den bigi bijdrage di den gudusma ben e gi, na wan sani di den Dyu dorosei fu Palestina ben e si leki wan tumusi seryusu sani, èn den e ben e sorgu taki ala sani ben e waka bun.”

Wan tra fasi fa den Dyu ben abi kontakti nanga a mamakondre fu den, ben de den dusundusun sma di ben go na Yerusalem ibri yari fu teki prati na den fesa. Den sani di Tori fu den Apostel 2:9-11 e fruteri fu a Pinksterfesa di ben hori na ini 33 G.T., e tyari disi kon na krin. Den Dyu di ben de drape ben e komoto fu Partia, Media, Elam, Mesopotamia, Kapadosia, Pontus, Asia, Frigia, Pamfilia, Egepte, Libia, Rome, Kreita, nanga Arabia.

Den tempel fesiman na ini Yerusalem ben e skrifi brifi gi den Dyu dorosei fu Palestina, fu taigi den fa sani ben e waka. Soleki fa wi sabi, dan Gamalièl, a leriman fu wet di Tori fu den Apostel 5:34 e taki fu en, ben seni brifi go na Babilon èn na tra pisi fu grontapu. Di na apostel Paulus doro leki strafuman na ini Rome na a ten fu 59 G.T., dan „den fesiman fu den Dyu” taigi en: „Wi no kisi brifi fu Yudea di abi fu du nanga yu, èn nowan fu den brada di doro dyaso fruteri wi, noso taigi wi wan ogri sani fu yu.” A sani disi e sori taki den Dyu na ini a mamakondre ben gwenti fu seni brifi nanga boskopu go na Rome.​—Tori fu den Apostel 28:17, 21.

A Bijbel di den Dyu dorosei fu Palestina ben e gebroiki, ben de wan Grikitongo vertaling fu den Hebrew Buku fu Bijbel, èn sma ben sabi a Bijbel dati leki a Septuaginta. Wan buku e taki: „Wi kan taki dati ala den Dyu dorosei fu Palestina ben e leisi èn ben e bribi a LXX [Septuaginta], èn den ben e si en leki a Dyu Bijbel noso leki den ’Santa Buku fu Bijbel’.” Den fosi Kresten ben gwenti fu gebroiki a srefi vertaling disi fu gi sma leri.

Den memre fu a Kresten tiri skin na ini Yerusalem, ben sabi fu a sani dati. A bun nyunsu ben doro den Dyu kaba di ben libi na ini Siria èn na tra kondre soleki Damaskus nanga Antiokia (Tori fu den Apostel 9:19, 20; 11:19; 15:23, 41; Galasiasma 1:21). A ben de krin fu si taki den sma di ben de na a konmakandra di ben hori na ini 49 G.T., ben e sreka sani gi a wroko di ben musu du ete. Meki wi luku san Bijbel e taki fu a gro di a nomru fu den Dyu èn fu den sma di ben teki a Dyu bribi, ben e gro.

Den waka di Paulus ben teki èn den Dyu dorosei fu Palestina

A fosi wroko di Paulus ben kisi fu du, ben de „fu go fruteri den trakondre sma, den kownu, èn den manpikin fu Israel, fu a nen fu [Yesus Krestes]” (Tori fu den Apostel 9:15) *. Baka a konmakandra di ben hori na ini Yerusalem, Paulus tan preiki gi den Dyu dorosei fu Palestina, èn a du dati na iniwan presi pe a ben e go. (Luku a faki na tapu bladzijde 14.) A sani disi e sori taki a kruderi di den brada ben meki na a konmakandra na ini Yerusalem, no ben abi fu du nanga Dyu, noso sma di no ben de Dyu, ma a ben abi fu du nanga a kontren pe den ben o preiki. Paulus nanga Barnabas go preiki moro fara na a westsei fu a Gran Kownukondre Rome, èn den trawan go preiki na ini a mamakondre fu den Dyu èn na ini den bigi Dyu libimakandra na a owstusei fu a Kownukondre.

Di Paulus nanga den mati fu en gowe libi Antiokia na ini Siria fu bigin nanga a di fu tu zending waka, dan sma tyari den go na a westsei pe den pasa na ini Pikin Asia, teleki den doro na Troas. Drape den abra go na Masedonia fu di den kon frustan taki „Gado ben taigi [den] fu go fruteri den sma fu [Masedonia] a bun nyunsu”. Bakaten, Kresten gemeente seti na ini tra foto fu Europa, sosrefi na ini Ateine nanga Korente.​—Tori fu den Apostel 15:40, 41; 16:6-10; 17:1–18:18.

Na a ten fu 56 G.T., na a kaba fu a di fu dri zending waka fu Paulus, a seti sani fu hari go moro fara na a westsei fu preiki gi moro sma, soleki fa a ben kisi a wroko fu du na a konmakandra na ini Yerusalem. A ben skrifi: „Mi e angri fu preiki a bun nyunsu sosrefi gi unu di de na Rome”, èn, „mi o kon na unu, fosi mi go na Spanyorokondre” (Romesma 1:15; 15:24, 28). Ma fa a ben de nanga den bigi Dyu libimakandra na ini den kondre na a owstusei fu a Gran Kownukondre Rome?

Den Dyu libimakandra na a owstusei fu a Gran Kownukondre Rome

Na ini a fosi yarihondro G.T., Egepte ben abi a moro bigi Dyu libimakandra dorosei fu Palestina, èn a moro bigi grupu fu den Dyu disi ben e tan na ini Aleksandria, a mamafoto fu Egepte. Aleksandria ben de wan prenspari foto pe sma ben e du furu bisnis èn pe sma ben kan kisi hei skoroleri, èn a nomru fu Dyu di ben e tan drape ben de hondro dusundusun, èn na ala presi fu a foto yu ben abi snoga. Filo, wan Dyu fu Aleksandria, ben taki dati pikinmoro wán milyun Dyu ben e tan na ini Egepte na a ten dati. Wan bigi nomru fu Dyu ben go libi tu krosibei fu Libia, na ini a foto Sireine nanga den kontren drape.

Sonwan fu den Dyu di ben tron Kresten ben de fu den kontren disi. Wi e leisi fu ’Apolos, wan sma fu Aleksandria’, „wan tu man fu Siprus nanga Sireine”, èn fu „Lusius fu Sireine”, di ben horibaka gi a gemeente na ini Antiokia na ini Siria (Tori fu den Apostel 2:10; 11:19, 20; 13:1; 18:24). Boiti a kotoigi di a Kresten preikiman Filipus ben gi a heiman fu Etiopia, disi na den wan-enkri sani di Bijbel e taki fu a wroko di den fosi Kresten ben e du na ini Egepte èn na ini a kontren drape.​—Tori fu den Apostel 8:26-39.

Wan tra presi pe bun furu Dyu ben e tan, na Babilon, èn yu ben abi Dyu te na ini Partia, Media, nanga Elam. Wan historia skrifiman e taki dati „ibri kontren na ini a opo presi fu a Tigrisliba nanga na Eufraatliba ben abi Dyu libimakandra, iya, fu Armenia te go miti a Persische Golf, sosrefi fu a kontren na a noord-owstusei go te na a Kaspis Se, èn a kontren na owstusei te go miti Media.” Wan buku e taki dati pikinmoro 800.000 Dyu, noso moro leki dati ben e tan na ini den kontren disi (Encyclopaedia Judaica). Josephus, a Dyu historia skrifiman fu a fosi yarihondro, e taki dati someni tenti dusun Dyu fu Babilon ben e go na Yerusalem fu teki prati na den fesa di ben e hori ibri yari.

A de so taki wan tu fu den sma fu Babilon ben teki dopu na a Pinksterfesa fu 33 G.T.? Dati wi no sabi, ma sonwan fu den sma di ben arki na apostel Petrus a dei dati, ben de sma fu Mesopotamia (Tori fu den Apostel 2:9). San wi sabi, na taki na apostel Petrus ben de na ini Babilon na a ten fu 62 te go miti 64 G.T. Di a ben de drape, a skrifi a fosi brifi fu en, èn a kan taki a skrifi a di fu tu brifi fu en tu (1 Petrus 5:13). Fu di so furu Dyu ben e tan na ini Babilon, meki a ben musu de so taki a kondre disi ben de wan pisi fu a kontren pe Petrus, Yohanes, nanga Yakobus ben musu go preiki. Den ben kisi a wroko fu du dati na a konmakandra di ben hori na ini Yerusalem, soleki fa dati skrifi na ini a brifi gi den Galasiasma.

A gemeente fu Yerusalem èn den Dyu dorosei fu Palestina

Yakobus, di ben de tu na a konmakandra pe den brada ben taki fu den kontren, ben e dini leki wan opziener na ini a gemeente fu Yerusalem (Tori fu den Apostel 12:12, 17; 15:13; Galasiasma 1:18, 19). A ben si san ben pasa na a Pinksterfesa fu 33 G.T., di dusundusun Dyu di ben kon na Yerusalem ben teki a bun nyunsu èn ben teki dopu.​—Tori fu den Apostel 1:14; 2:1, 41.

Na a ten dati èn sosrefi baka a ten dati, someni tenti dusun Dyu ben kon na den fesa di ben e hori ibri yari. A foto ben lai nanga tumusi furu sma, èn den sma di ben kon drape ben musu tan na ini den dorpu krosibei, noso den ben musu tan na ini tenti. Wan buku e taki dati boiti taki den sma disi ben e miti den mati fu den, den ben e go sosrefi na ini a tempel fu anbegi, fu tyari ofrandi, èn fu studeri a Tora (Encyclopaedia Judaica).

A ben musu de so taki Yakobus nanga den tra memre fu a gemeente fu Yerusalem ben e teki den okasi disi fu gi kotoigi na den Dyu di ben de fu a kontren dorosei fu Palestina. A kan taki den apostel ben e du dati na wan koni fasi, na a ten di „sma bigin frufolgu a gemeente na ini Yerusalem fayafaya”, baka di sma ben kiri Stefanus (Tori fu den Apostel 8:1). Buku e taki dati fosi a sani disi ben pasa èn srefi baka di a pasa, den Kresten disi ben e tan preiki nanga moro faya, èn a sani disi meki taki a nomru fu sma di ben teki a Kresten bribi, tan gro.​—Tori fu den Apostel 5:42; 8:4; 9:31.

San wi kan leri fu den ondrofenitori fu den?

Iya, den fosi Kresten ben du ala muiti fu preiki gi den Dyu na iniwan presi pe den ben e tan. Na a srefi ten, Paulus nanga trawan go preiki na ini a kontren fu Europa, gi den sma di no ben de Dyu. Den ben du san Yesus ben taigi den bakaman fu en fu du di a ben e gowe libi den, namku taki den ben musu meki disipel „fu sma fu ala kondre”.​—Mateyus 28:19, 20.

Na eksempre fu den e leri wi taki a de prenspari fu du a preikiwroko na wan orga fasi efu wi wani taki Yehovah horibaka gi wi nanga yepi fu a yeye fu en. Wi kan si tu sortu wini a abi te wi e suku fu preiki gi den wan di abi lespeki gi Gado Wortu, spesrutu na ini den kontren pe wan tu sma nomo de Kotoigi fu Yehovah. A de so taki na ini son pisi fu a kontren fu a gemeente fu yu, moro sma e arki a bun nyunsu? A ben o bun fu wroko moro furu na ini den kontren disi. A de so taki sani e pasa na ini a birti di e gi okasi fu du stratiwroko noso fu du okasi-preikiwroko so taki moro sma kan yere a bun nyunsu?

Boiti taki wi e kisi wini te wi e leisi san Bijbel e taki fu den fosi Kresten, wi e kon sabi moro fini tu fa den ben e preiki èn pe den ben e preiki. Wan wrokosani di wi kan gebroiki fu kon frustan den sani dati moro bun, na a brochure ’Zie het goede land’, di abi furu karta nanga fowtow na ini.

[Futuwortu]

^ paragraaf 2 A kan taki a konmakandra disi ben hori na a ten di a tiri skin fu a fosi-yarihondro ben hori wan takimakandra fu a besnèi tori, noso kande a konmakandra disi ben abi fu du nanga a tori dati.​—Tori fu den Apostel 15:6-29.

^ paragraaf 13 Na artikel disi no e poti prakseri na den wroko di Paulus du leki „wan apostel gi den trakondre sma”, ma a e poti prakseri na a kotoigi di a gi na den Dyu.​—Romesma 11:13.

[Karta na tapu bladzijde 14]

NA APOSTEL PAULUS E BROKO EN EDE NANGA DEN DYU DOROSEI FU PALESTINA

FOSI A KONMAKANDRA NA INI YERUSALEM NA INI 49 G.T.

Tori fu den Apostel 9:19, 20 Damaskus — „a bigin preiki na ini

den snoga”

Tori fu den Apostel 9:29 Yerusalem — „a ben e taki nanga den

Dyu di ben taki

Grikitongo”

Tori fu den Apostel 13:5 Salamis, Siprus — „den bigin preiki

a wortu fu Gado

na ini den snoga

fu den Dyu”

Tori fu den Apostel 13:14 Antiokia na ini Pisidia — ’a go na

ini a

snoga’

Tori fu den Apostel 14:1 Ikonium — „den . . . go na ini a

snoga fu den Dyu”

BAKA A KONMAKANDRA NA INI YERUSALEM NA INI 49 G.T.

Tori fu den Apostel 16:14 Filipi — „Lidia, . . . wan anbegiman

fu Gado”

Tori fu den Apostel 17:1 Tesalonika — „wan snoga fu den Dyu”

Tori fu den Apostel 17:10 Berea — „a snoga fu den Dyu”

Tori fu den Apostel 17:17 Ateine — „a bigin taki nanga den Dyu

na ini a snoga”

Tori fu den Apostel 18:4 Korente — ’a hori wan taki gi den sma na

ini a snoga’

Tori fu den Apostel 18:19 Efeise — „a . . . go na ini a snoga

nanga den Dyu”

Tori fu den Apostel 19:8 Efeise — „di a go na ini a snoga, dan a

taki dri mun langa sondro

frede”

Tori fu den Apostel 28:17 Rome — „a kari den fesiman fu den Dyu

kon makandra”

[Karta na tapu bladzijde 15

(Efu yu wani si pe den sani disi skrifi, luku a tijdschrift)

Den wan di ben yere a bun nyunsu na a Pinksterfesa fu 33 G.T. ben komoto fu difrenti kondre

ILIRIKUM

ITALIAKONDRE

Rome

MASEDONIA

GRIKIKONDRE

Ateine

KREITA

Sireine

LIBIA

BITINIA

GALASIA

ASIA

FRIGIA

PAMFILIA

SIPRUS

EGEPTE

ETIOPIA

PONTUS

KAPADOSIA

SILISIA

MESOPOTAMIA

SIRIA

SAMARIA

Yerusalem

YUDEA

MEDIA

Babilon

ELAM

ARABIA

PARTIA

[Den liba nanga se]

Mindrikondre Se

Blaka Se

Redi Se

Persische Golf