Go na content

Go na table of contents

Wan owruten dokumenti e sori sortu buku de wan pisi fu Bijbel

Wan owruten dokumenti e sori sortu buku de wan pisi fu Bijbel

Wan owruten dokumenti e sori sortu buku de wan pisi fu Bijbel

„A GERSI leki ibri lin skrifi soifri fu hari a prakseri fu den wan di wani sabi moro fu owruten Kresten historia.” Na dati sma ben taki fu wan owruten dokumenti. Yu sabi sortu dokumenti na dati?

A de wan dokumenti di yu no yere fu en kande. A dokumenti disi nen a Canon fu Muratori. Efu yu sabi en, noso efu yu no sabi en, kande yu sa aksi yusrefi: ’Fu san ede a Canon fu Muratori de so prenspari?’ A dokumenti disi na a moro owruwan di e sori sortu buku de wan pisi fu den Kresten Griki Buku fu Bijbel trutru.

Kande yu no e tweifri taki son buku de wan pisi fu Bijbel. Ma yu sabi taki wan ten ben de di sma ben e tweifri efu son wan fu den buku ben de wan pisi fu Bijbel trutru? A Canon fu Muratori, e taki fu difrenti buku di sma na a ten dati ben e si leki buku di skrifi nanga yepi fu santa yeye. Yu kan frustan taki a prenspari srefisrefi fu sabi soifri sortu buku de wan pisi fu Bijbel. Sobun, san a dokumenti dati ben tyari kon na krin fu den buku di wi sabi now leki den wan di de wan pisi fu den Kresten Griki Buku fu Bijbel? We, meki wi kon sabi pikinso moro fu a dokumenti disi fosi.

A presi pe sma feni en

A Canon fu Muratori na wan pisi fu wan buku di ben skrifi nanga anu. A buku dati ben abi 76 bladzijde di ben meki fu metibuba. Ibriwan fu den bladzijde ben langa 27 centimeter èn den ben bradi 17 centimeter. Ludovico Antonio Muratori (di ben libi fu 1672 te go miti 1750), wan lespeki historia skrifiman fu Italiakondre, kon feni a dokumenti disi na ini a bibliotheek fu Ambrosia, na ini a foto Milaan, na Italiakondre. Na ini 1740 Muratori tyari a dokumenti disi kon na doro, èn na fu dati ede a dokumenti disi kisi a nen ’Canon fu Muratori’. Soleki fa a sori, dan a dokumenti disi ben meki na ini a di fu aiti yarihondro na ini na owruten klooster fu Bobbio, krosibei fu a foto Placentia, na a noordsei fu Italiakondre. Na a bigin fu a di fu 17 yarihondro, sma tyari en go na a Bibliotheek fu Ambrosia.

A Canon fu Muratori abi 85 lin èn a de fu feni na tapu bladzijde 10 nanga 11 fu a buku pe den bladzijde disi ben de na ini. Den tori na ini a buku skrifi na ini Latijntongo, èn a de krin fu si taki a sma di ben skrifi den abra, no ben luku bun taki a no meki fowtu. Ma sma kon si wan tu fu den fowtu di a man dati ben meki, fu di den teki a dokumenti disi gersi nanga fo trawan fu a di fu 11 nanga a di fu 12 yarihondro, pe den srefi sani dati ben skrifi na ini tu.

O ten a ben skrifi?

Ma kande yu e aksi yusrefi o ten ben de a fosi leisi di den sani na ini a Canon fu Muratori ben skrifi. Soleki fa a sori, dan den sani disi ben skrifi fosi na ini Grikitongo, hondrohondro yari bifo a Canon fu Muratori ben meki. Sma vertaal a Canon fu Muratori komoto fu a Grikitongo go na ini a Latijntongo. Luku wan sani di kan yepi wi fu kon sabi o ten den sani na ini a Canon ben skrifi fu a fosi leisi. A dokumenti e taki fu wan buku di no de wan pisi fu Bijbel, namku a buku Shepherd (a Skapuman), èn a e taki dati wan man di nen Hermas ben skrifi a buku disi „no so langa pasa, na ini a ten fu wi, na ini a foto Rome”. Sabiman e taki dati Hermas klari a buku Shepherd na ini a pisi ten na mindri 140 nanga 155 G.T. Sobun, yu kan frustan fu san ede sma e taki dati a Grikitongo dokumenti di sma ben gebroiki fu meki a Latijntongo Canon fu Muratori, ben skrifi na a pisi ten fu 170 te go miti 200 G.T.

A Canon e taki fu sani di abi fu du nanga Rome. Disi e sori taki a dokumenti disi skrifi na ini a foto dati kande. Ma sma no e agri nanga makandra suma na a skrifiman fu a dokumenti disi. Sma e denki taki Clemens fu Aleksandria, Melito fu Sardis, noso Policrates fu Efeise ben kan de a skrifiman fu a dokumenti. Ma furu sabiman e taki dati a skrifiman ben de Hippolytus, wan man di skrifi bun furu sani na ini Grikitongo èn di ben e libi na ini Rome na a ten di a Canon fu Muratori skrifi kande. Aladi yu ben kan feni taki a sani dati no prenspari gi yu, toku yu ben sa wani sabi moro kande fu den sani di skrifi na ini a Canon disi, fu di na den sani dati e meki taki a dokumenti disi de so prenspari.

Den sani di skrifi na ini

A Canon no e sori nomo sortu buku de wan pisi fu den Griki Buku fu Bijbel. A e taki sani tu fu den buku èn fu den sma di skrifi den buku disi. Efu yu leisi den sani di skrifi na ini a dokumenti disi, dan yu o si taki den fosi lin fu a dokumenti e mankeri, èn a gersi leki a dokumenti e kon na wan kaba wantronso. A dokumenti e bigin taki fu na Evangelietori fu Lukas. A e taki dati a skrifiman fu a Bijbel buku disi ben de wan datra (Kolosesma 4:14). A dokumenti e taki dati Lukas na a di fu dri Evangelietori, sobun a de krin taki a pisi di e mankeri na a bigin fu a dokumenti, ben e taki fu den Evangelietori Mateyus nanga Markus. Efu na dati yu e denki, dan dati e kruderi nanga a Canon fu Muratori, di e taki dati a di fu fo Evangelietori, na a di fu Yohanes.

A Canon e sori taki na Lukas ben skrifi a buku Tori fu den Apostel, gi a „lespeki Teofilus” (Lukas 1:3; Tori fu den Apostel 1:1). Baka dati a Canon e taki moro fara fu den brifi di na apostel Paulus ben skrifi gi den Korentesma (tu brifi), gi den Efeisesma, gi den Filipisma, gi den Kolosesma, gi den Galasiasma, gi den Tesalonikasma (tu brifi), gi den Romesma, gi Fileimon, gi Titus, èn gi Timoteyus (tu brifi). A dokumenti e taki tu dati a brifi fu Yudas nanga den tu brifi fu Yohanes na buku di skrifi nanga yepi fu santa yeye. Te a dokumenti e taki fu na Evangelietori fu Yohanes, dan a e taki syatu sosrefi fu a fosi brifi fu Yohanes. A dokumenti disi e taki dati Openbaring na a lasti buku di skrifi nanga yepi fu a santa yeye.

A de prenspari fu sabi taki a Canon e taki fu wan Openbaring fu Petrus, ma a e taki sosrefi dati son sma ben feni taki Kresten no musu leisi a buku disi. A skrifiman e warskow taki na ini a ten dati, falsi dokumenti nanga tra falsi sani di sma ben e skrifi, ben de kaba. A Canon fu Muratori e fruklari taki sma no musu bribi den sani disi, „bika a no fiti fu moksi bita nanga oni”. A dokumenti e taki tu fu tra sani di sma no ben musu si leki wan pisi fu den santa buku. Kande a dokumenti e taki so, fu di den sani dati ben skrifi baka a pisi ten fu den apostel, soleki fa dati ben de nanga a buku Shepherd fu Hermas, noso fu di den ben skrifi fu horibaka gi falsi leri.

Di yu leisi den sani di skrifi na fesi, dan kande yu kon si taki a brifi gi den Hebrewsma, den tu brifi fu Petrus, nanga a di fu Yakobus no kari leki wan fu den buku di de wan pisi fu Bijbel trutru. Na ini wan buku, Datra Geoffrey Mark Hahneman e poti prakseri fosi na a konifasi fa a dokumenti ben skrifi abra, èn baka dati a e taki: „A kan taki a Canon ben e taki fu tra sani sosrefi di no de fu feni moro, èn taki wan tu fu den sani dati ben de a brifi gi Yakobus, nanga a brifi gi den Hebrewsma (nanga 1 Petrus).”—The Muratorian Fragment and the Development of the Canon

Na so fasi a Canon fu Muratori e sori taki na ini a di fu tu yarihondro G.T., a ben de so kaba taki sma ben e si furu fu den buku di de wan pisi fu den Griki Buku fu Bijbel now, leki buku di de wan pisi fu Bijbel trutru. A no de fu taki dati a no de fanowdu taki den Bijbel buku disi musu kari fosi na ini wan owruten dokumenti, fu man abi buweisi taki den de wan pisi fu Bijbel trutru. Na den tori di skrifi na ini den buku fu Bijbel e buweisi taki den buku disi skrifi nanga yepi fu a santa yeye. Ala den buku disi e sori taki Yehovah Gado na a skrifiman, èn den e kruderi dorodoro nanga makandra. A fasi fa den 66 buku fu Bijbel e kruderi nanga makandra, e sori taki den alamala abi a srefi skrifiman. Sobun, a bun te yu e si den buku disi leki san den de trutru, namku a Wortu fu Yehovah, a waarheid di skrifi nanga yepi fu santa yeye, wan sani di Gado kibri gi sma te na ini a ten disi.—1 Tesalonikasma 2:13; 2 Timoteyus 3:16, 17.

[Prenki na tapu bladzijde 13]

Ludovico Antonio Muratori

[Prenki na tapu bladzijde 14]

A Bibliotheek fu Ambrosia

[Prenki na tapu bladzijde 15]

A Canon fu Muratori

[Sma di abi a reti fu a prenki]

Diritti Biblioteca Ambrosiana. Vietata la riproduzione. Aut. No. F 157 / 05

[Sma di abi a reti fu a prenki na tapu bladzijde 13]

Fragments: Diritti Biblioteca Ambrosiana. Vietata la riproduzione. Aut. No. F 157 / 05; Muratori, based on line art: © 2005 Brown Brothers