Go na content

Go na table of contents

Baruk—A getrow sekretarsi fu Yeremia

Baruk—A getrow sekretarsi fu Yeremia

Baruk—A getrow sekretarsi fu Yeremia

YU SABI suma na „Baruk, a manpikin fu Neria”? (Yeremia 36:4) Aladi fo kapitel nomo fu Bijbel e taki fu a man disi, toku furu sma di e leisi Bijbel sabi en leki a sekretarsi èn a bun mati fu a profeiti Yeremia. Den tu man disi ondrofeni san ben pasa na ini den lasti 18 bruya yari fu a kownukondre Yuda, den si fa den Babilonsma pori Yerusalem krinkrin na ini 607 b.G.T., èn fa den Israelsma go na ini katibo na Egepte baka dati.

Sma ben feni tu stampu * fu a di fu seibi yarihondro b.G.T., pe skrifi na tapu: „Disi na fu Berekhjahoe [a Hebrew nen fu Baruk], manpikin fu Nerijahoe [a Hebrew nen fu Neria], a sekretarsi.” A sani disi meki taki na ini den yari di pasa no so langa ete, sabiman bigin poti prakseri na a sma disi di kari na ini Bijbel. Suma ben de Baruk? Suma ben de en famiri, sortu leri a kisi, èn sortu wroko a ben e du? San wi e kon sabi fu en te wi e luku a getrow fasi fa a ben e horibaka gi Yeremia? San wi kan leri fu en? Meki wi go luku fa Bijbel nanga owruten tori e yepi wi fu kon sabi den sani disi.

Den famiri fu en èn a wroko di a ben e du

Furu sabiman fu a ten disi e bribi taki Baruk ben de fu wan prenspari famiri na ini Yuda, di ben abi a wroko fu skrifi dokumenti. Den sabiman abi difrenti reide fu san ede den e taki disi. Fu eksempre, wan tu bijbelvertaling e kari Baruk „a sekretarsi”, noso „a skrifiman”. Bijbel e taki sosrefi dati Seraya, a brada fu Baruk, ben de wan prenspari man na ini na oso fu Kownu Sedekia.—Yeremia 36:32; 51:59.

Philip J. King, wan sabiman fu owruten sani, skrifi fu den sekretarsi na ini den dei fu Yeremia taki: „Sekretarsi ben de sma di ben e du prenspari wroko, èn den ben de prenspari sma na ini Yuda na a kaba pisi fu a di fu seibi yarihondro b.G.T., te go miti a bigin fu a di fu siksi yarihondro b.G.T. . . . Den sma di ben de sekretarsi, ben de heihei sma di ben wroko gi a kownu.”

Boiti dati, a tori di skrifi na ini Yeremia kapitel 36 di wi sa go luku finifini, e sori taki Baruk ben mag go na den raiman fu a kownu, èn a ben mag gebroiki a nyanyan-kamra fu Gemaria, di ben de wan tiriman noso wan heihei sma. Den ben e gebroiki a nyanyan-kamra disi fu hori konmakandra. A Bijbel sabiman, James Muilenberg, e taki fu san ede a e denki taki disi de so. A e taki: „Baruk ben man go na ini a kamra pe den sekretarsi ben e hori konmakandra, fu di a ben abi a reti fu go drape, èn ensrefi ben de wan fu den heihei sma di ben de na a tumusi prenspari okasi pe a leisi a bukulolo. Baruk ben de makandra nanga sma di ben de heihei sma neleki en.”

Wan buku e gi ete wan reide fu san ede sma e denki taki Baruk ben de wan sekretarsi. A buku e taki: „Fu di sma feni a stampu fu Berekhjahoe makandra nanga furu tra stampu fu tra heihei sma, meki sma abi bun reide fu denki taki Baruk, noso Berekhjahoe, ben de wan heihei sma tu” (Corpus of West Semitic Stamp Seals). Den buweisi disi e sori taki Baruk nanga en brada Seraya ben de heihei sma di ben e horibaka gi a getrow profeiti Yeremia, na ini den yari bifo Yerusalem kisi pori. Furu sani pasa na ini a pisi ten dati.

Baruk e sori sma taki a e horibaka gi Yeremia

Bijbel e taki fu a fosi leisi fu Baruk na ini Yeremia kapitel 36, èn dati ben de na ini „a di fu fo yari fu Yoyakim”, sobun na ini a pisi ten fu 625 b.G.T. Na ini a ten dati, Yeremia ben e dini 23 yari kaba leki profeiti.—Yeremia 25:1-3; 36:1, 4.

Na ini a pisi ten dati, Yehovah taigi Yeremia: „Teki wan bukulolo, èn skrifi soifri na ini, ala sani di mi taki teige Israel, teige Yuda, èn teige ala den pipel, . . . sensi den dei fu Yosia, teleki a dei disi.” A tori e taki moro fara: „Yeremia kari Baruk, a manpikin fu Neria, so taki Baruk ben kan skrifi san Yeremia ben e taki, iya ala den wortu di Yehovah ben taigi Yeremia.”—Yeremia 36:2-4.

Fu san ede Yeremia kari Baruk? Yeremia taigi en: „Mi no man go na ini na oso fu Yehovah” (Yeremia 36:5). Soleki fa a sori, dan Yeremia no ben e kisi primisi moro fu go na a pisi fu a tempel pe a ben musu leisi a boskopu fu Yehovah. Kande dati ben kon fu di sonwan fu den boskopu di Yeremia ben leisi bifo, ben gi den heihei sma atibron (Yeremia 26:1-9). A no de fu taki dati Baruk ben e anbegi Yehovah nanga wan opregti ati, èn fu dati ede a „du ala sani soleki fa Yeremia, a profeiti, ben komanderi en”.—Yeremia 36:8.

A ben teki furu ten fu skrifi ala den warskow di Yehovah ben gi na ini den 23 yari di ben pasa, èn kande Yeremia ben e wakti a yoisti momenti fu meki Baruk leisi den. Ma na ini november noso december fu 624 b.G.T., Baruk teki deki-ati, èn a ’bigin leisi den wortu fu Yeremia di ben skrifi na ini a buku, èn a du dati nanga wan tranga sten na ini na oso fu Yehovah, na ini a nyanyan-kamra fu Gemaria, so taki a heri pipel ben kan yere en’.—Yeremia 36:8-10.

Mikaya, a manpikin fu Gemaria, fruteri en papa èn wan tu tra tiriman san ben pasa, èn den man disi kari Baruk fu leisi a buku nanga tranga sten fu a di fu tu leisi. A tori e taki: „A momenti di den yere ala den wortu, den luku makandra èn den ben e frede; ne den taigi Baruk: ’Wi sa taigi a kownu ala den sani disi trutru. . . . Yu nanga Yeremia musu go kibri, so taki no wan-enkri sma o sabi pe unu de.’”—Yeremia 36:11-19.

Di Kownu Yoyakim yere den sani di Baruk ben skrifi soleki fa Yeremia ben taigi en, dan a kisi atibron. A priti a bukulolo, a trowe en go na ini a faya, èn a gi den man di ben e wroko gi en a komando fu grabu Yeremia nanga Baruk. Na a ten di Yeremia nanga Baruk ben e kibri, den meki wan kopi fu a bukulolo, fu di Yehovah ben gi den a komando fu du dati.—Yeremia 36:21-32.

Tweifri no de, taki Baruk ben frustan sortu ogri ben kan miti en te a ben o du a wroko disi. A ben musu fu sabi taki wan tu yari na fesi sma ben wani du Yeremia ogri. A ben musu fu yere tu taki Kownu Yoyakim ben seni sma fu kiri Uria, fu di a ben taki profeititori „akruderi ala sani di Yeremia ben taki”. Toku, Baruk ben de klariklari fu gebroiki a koni fu en fu horibaka gi Yeremia na ini a wroko fu en, èn a suku yepi tu na heihei lantiman di a ben sabi.—Yeremia 26:1-9, 20-24.

No suku „bigi sani”

Na a ten di Baruk ben e skrifi a fosi bukulolo, a ben e firi brokosaka fu wan pisi ten. A ben bari taki: „Helu fu mi now, bika Yehovah poti sari na tapu a pen fu mi! Mi dyeme teleki mi kon weri, èn wan rostupresi mi no feni.” Fu san ede Baruk ben e firi so brokosaka?—Yeremia 45:1-3.

Bijbel no e taki krin fu san ede disi ben de so. Ma pruberi fu frustan na ini sortu situwâsi Baruk ben de. Di a ben e taki fu ala den warskow di Yehovah ben gi a pipel fu Israel nanga di fu Yuda na ini den 23 yari di ben pasa, dan dati ben musu fu sori krin taki a pipel ben fadon komoto na bribi, èn taki den ben drai baka gi Yehovah. Yehovah ben teki a bosroiti fu pori Yerusalem nanga Yuda èn fu meki a pipel go na ini katibo na Babilon 70 yari langa. Yehovah meki sma kon sabi den sani disi a srefi yari di Baruk ben skrifi a fosi bukulolo, èn a kan taki den sani disi ben skrifi na ini a lolo dati tu. A no de fu taki dati den boskopu disi meki Baruk skreki srefisrefi (Yeremia 25:1-11). Boiti dati, a ben kan pasa taki te a ben o tan horibaka gi Yeremia na ini den tumusi muilek ten dati, dan a ben kan lasi en posisi nanga en wroko.

Awansi fa a no fa, Yehovah srefi yepi Baruk fu tan hori na prakseri taki a ben o krutu a pipel. Yehovah ben taki: „San mi bow, mi e broko puru, èn san mi prani, mi e hari puru, iya, srefi a heri kondre.” Baka dati, a gi Baruk a rai disi: „Ma yu fu yu sei, yu e tan suku bigi sani gi yusrefi. No tan suku den.”—Yeremia 45:4, 5.

Yehovah no ben taki san ben de den „bigi sani” disi, ma Baruk ben musu fu sabi efu dati ben abi fu du nanga a suku di a ben e suku fu kisi posisi, barinen, noso gudu. Yehovah ben gi en a rai fu no kori ensrefi, èn fu tan hori na prakseri san ben o pasa. Yehovah ben taki: „Mi e tyari wan rampu kon tapu ala skin, . . . èn yu eigi sili mi sa gi yu leki wan gudu di yu wini, na ala presi pe yu sa go.” A moro warti sani di Baruk ben abi, ben de en libi, èn a ben o tan na libi awansi pe a ben e go.—Yeremia 45:5.

Den sani disi di skrifi na ini Yeremia kapitel 36 nanga 45, pasa na ini a pisi ten fu 625 te go miti 624 b.G.T. Baka te Bijbel taki fu den sani disi, dan a no e taki moro fu Baruk, teleki wan tu mun bifo den Babilonsma pori Yerusalem nanga Yuda na ini 607 b.G.T. San pasa na a ten dati?

Baruk e yepi Yeremia baka

Na a ten di den legre fu Babilon ben lontu Yerusalem, dan Bijbel e taki baka fu Baruk. Yeremia „ben de na strafu na ini a Dyari fu den Waktiman”, di Yehovah taigi en fu bai a pisi gron fu en omupikin, na a presi Anatot. A sani disi ben musu prenki taki Yerusalem ben o meki kon bun baka. Den kari Baruk fu yepi den fu sreka a tori disi akruderi lantiwet.—Yeremia 32:1, 2, 6, 7.

Yeremia e fruklari: „Mi skrifi wan kontrakti, mi poti wan stampu na tapu, èn mi teki wan tu sma fu kon luku di mi go fu wegi a moni. Baka dati, mi teki a kontrakti di e sori taki mi bai a gron, a wán di ben abi wan stampu na tapu . . . èn a trawan di ben opo; ne mi gi Baruk a kontrakti di e sori taki mi bai a gron.” Baka dati, Yeremia taigi Baruk fu poti wan stampu na tapu den kontrakti disi, èn fu kibri den na ini wan prapi. Son sabiman e bribi taki di Yeremia taki dati a „skrifi” a kontrakti, dan disi wani taki dati a ben meki Baruk skrifi den sani di a ben e taki, fu di Baruk ben de a sekretarsi di ben e skrifi den sortu dokumenti disi.—Yeremia 32:10-14; 36:4, 17, 18; 45:1.

Baruk nanga Yeremia ben e hori densrefi na lantiwet fu a ten dati. Wan fu den sani di a wet ben taki, na taki sma di ben e du bisnis ben musu meki tu kontrakti. Wan buku e taki: „A fosi kontrakti ben nen ’wan kontrakti nanga wan stampu’, fu di sma ben e lolo en, èn den ben e poti wan stampu na en tapu di ben meki fu kleidoti. . . . A di fu tu kontrakti, ben de wan ’kontrakti di ben opo’, èn a ben de wan kopi fu a kontrakti di ben abi a stampu na tapu, èn di ben e sori na sortu sani sma ben musu hori densrefi. A kontrakti disi ben de fu sma leisi en te dati ben de fanowdu. Sobun, tu dokumenti ben de, a fosiwan, nanga wan kopi fu en, èn sma ben skrifi den na tapu tu aparti pisi papirus.” Sma di e ondrosuku owruten sani, kon si taki sma fu a ten dati ben abi a gwenti fu kibri den dokumenti na ini wan prapi.

Te fu kaba, den Babilonsma teki Yerusalem abra, den bron a foto, èn den teki ala sma tyari go na ini katibo, boiti wan tu pôtisma. Nebukadnesar poti Gedalia leki tiriman fu a foto. Tu mun baka dati, sma kiri a tiriman disi. Den Dyu di ben tan abra na ini a foto ben seti sani fu froisi go na Egepte, aladi Yeremia ben taigi den nanga yepi fu a santa yeye taki den no musu du dati. Na ini a pisi tori disi Bijbel e taki baka fu Baruk.—Yeremia 39:2, 8; 40:5; 41:1, 2; 42:13-17.

Den Dyu fesiman taigi Yeremia: „Na wan leitori yu e fruteri. Yehovah, wi Gado, no seni yu fu taki: ’No go na Egepte fu go tan drape leki freimdesma.’ Ma Baruk, a manpikin fu Neria, e meki taki yu e gens wi, fu di a wani gi wi abra na ini den anu fu den Kaldeasma, meki den kiri wi, noso tyari wi go na ini katibo na Babilon” (Yeremia 43:2, 3). A sani disi e sori taki den Dyu fesiman ben feni taki Baruk ben abi furu krakti tapu Yeremia. A de so taki den ben e bribi taki na fu di Baruk ben de wan sekretarsi, èn fu di a ben de wan bun mati fu Yeremia langa ten kaba, meki a ben prefuru fu taigi Yeremia san a ben musu du? Kande den Dyu fesiman ben bribi dati, ma awansi fa a no fa, a ben de so trutru taki a boskopu disi ben komoto fu Yehovah.

Aladi den Dyu di ben tan abra na ini Yerusalem ben kisi warskow fu Gado, toku den go na Egepte èn den tyari „Yeremia a profeiti, èn Baruk a manpikin fu Neria” go tu. Yeremia ben skrifi: „Te fu kaba den doro na ini a kondre Egepte, fu di den no ben gi yesi na a sten fu Yehovah, èn safrisafri den doro te na Takpankes.” A foto disi ben de na ini a lagi kontren na a owstusei fu a Nijl-liba, pe a liba disi e miti nanga Sinai. Disi na a lasti leisi di Bijbel e taki fu Baruk.—Yeremia 43:5-7.

San wi kan leri fu Baruk?

Wi kan leri furu prenspari sani fu Baruk. Wan tumusi moi sani di wi kan leri fu en, na taki a ben de klariklari fu gebroiki a koni fu en, fu a bun fu a diniwroko fu Yehovah, èn a ben e suku yepi na sma di a ben sabi, awansi sortu bakapisi dati ben kan abi gi en. Furu fu den futuboi fu Yehovah na ini a ten disi, iya, mansma nanga umasma, de neleki Baruk, fu di den e gebroiki a koni fu den fu dini na Bethel, fu du bow-wroko, nanga tra sortu wroko. Fa yu kan de leki Baruk?

Di Gado memre Baruk na ini den lasti dei fu Yuda, taki ten no ben de fu go suku „bigi sani”, dan a no de fu taki dati Baruk gi yesi na a rai dati, bika a no lasi en libi. A bun fu teki a rai disi, fu di wi e libi tu na ini den lasti dei fu a grontapu sistema disi. Yehovah pramisi wi a srefi sani tu, namku taki wi no sa kisi pori. Wi e handri neleki Baruk te wi e kisi den sortu rai disi?

Wi kan leri ete wan bun sani fu a tori disi. Baruk ben yepi Yeremia nanga na omupikin fu en fu du bisnis akruderi lantiwet, aladi den tu man dati ben de famiri. Disi na wan Bijbel eksempre gi Kresten di e du bisnis nanga tra Kresten brada nanga sisa. Te wi e du bisnis nanga trawan, dan a bun tu fu meki wan kontrakti, fu di Bijbel e gi wi a rai fu du dati, fu di a sani disi bun, èn fu di wi e sori nanga dati taki wi e broko wi ede nanga trawan.

Aladi Bijbel no e taki furu fu Baruk, toku a de tumusi prenspari taki ala Kresten na ini a ten disi e poti prakseri na a man disi. Yu sa teki a moi eksempre fu a getrow sekretarsi disi fu Yeremia?

[Futuwortu]

^ paragraaf 3 A stampu di sma feni ben meki fu wan pisi kleidoti, èn sma ben e poti en na tapu den titei di ben tai lontu wan prenspari dokumenti. A nen fu a sma di ben abi, noso ben seni a dokumenti, ben stampu poti na tapu a pisi kleidoti.

[Prenki na tapu bladzijde 16]

A stampu fu kleidoti di abi a nen fu Baruk na tapu

[Sma di abi a reti fu a prenki]

Bulla: Courtesy of Israel Museum, Jerusalem