Go na content

Go na table of contents

„Meki wi luku san tra bijbeltekst e taki fu a tori disi”

„Meki wi luku san tra bijbeltekst e taki fu a tori disi”

WAN man ben feni wan papira na tapu a gron fu wan loko di ben e go na New York City. A papira disi ben taki fu kerkitori. ’A sili man dede’, na dati ben skrifi na tapu a papira. Fu di a sani disi hari a prakseri fu a man, meki a bigin leisi en. A man disi ben de wan domri. A ben fruwondru fu a sani disi, fu di noiti bifo a ben tweifri na a leri di e taki dati a sili no man dede. Na a ten dati a no ben sabi suma skrifi a papira disi. Toku a ben si taki den sani di skrifi na tapu a papira ben tru èn taki den ben kruderi nanga Bijbel. A ben si tu taki a ben de fanowdu fu ondrosuku a sani disi finifini.

A domri disi ben de George Storrs. A sani disi pasa na ini 1837, a srefi yari di Charles Darwin bigin skrifi den sani di a ben bribi, èn den sani disi ben o tron na evolutie-leri bakaten. Na a ten dati, furu sma ben e go na kerki ete, èn den ben e bribi na ini Gado. Furu sma ben e leisi Bijbel, èn den ben e lespeki a buku disi.

Bakaten, Storrs kon sabi taki na Henry Grew fu Filadelfia, Pennsylvania, ben skrifi a papira disi. Grew ben abi a tranga overtoigi taki ’a moro bun sani di kan fruklari Bijbel, na Bijbel srefi’. Grew nanga den sma di ben abi a srefi bribi leki en, ben e studeri Bijbel nanga a marki fu libi èn fu handri akruderi a rai fu Bijbel. Leki bakapisi fu dati, tumusi moi Bijbel tru tori kon na krin.

Den sani di Grew ben skrifi, gi Storrs deki-ati fu ondrosuku finifini san Bijbel e taki fu a sili, èn a taki fu a tori disi nanga wan tu tra domri. Baka di Storrs ondrosuku a tori disi finifini feifi yari langa, dan a bosroiti fu meki trawan kon sabi a Bijbel tru tori disi. Sobun, na ini 1842, a sreka ensrefi fu hori wan lezing wan sonde, a yari dati. Ma a ben feni taki a ben de fanowdu fu hori ete wan tu lezing fu tyari a tori disi kon na krin. Te fu kaba, a hori siksi lezing pe a tyari kon na krin taki a sili man dede, èn a tyari den lezing disi kon na doro na ini a buku di nen Six Sermons. Storrs ben agersi difrenti bijbeltekst nanga makandra fu kon sabi a tumusi moi tru tori di sma no ben kan kon sabi, fu di Krestenhèit ben e leri sma sani di e gi Gado porinen.

Bijbel e leri taki a sili no man dede?

Bijbel e taki dati te den salfu bakaman fu Yesus tan getrow, dan den sa tron sma di no sa man dede (1 Korentesma 15:50-56). Efu dati de so, na so Storrs ben taki, dan a no kan de so taki a sili fu den ogriwan no man dede. A no ben abi en eigi denki fu a tori, ma a go ondrosuku san Bijbel e taki. A luku Mateyus 10:28, pe skrifi: „Frede a sma di man pori a sili nanga a skin na ini hel” (King James Version). Sobun, a sili kan kisi pori. A ben taki tu fu Esekièl 18:4, pe skrifi: „A sili di sondu, a sa dede” (KJ). Di a poti prakseri na ala sani di Bijbel e taki fu a tori disi, dan a kon na krin taki a sili man dede trutru. „Efu a sani disi di mi e bribi de tru”, na so Storrs ben skrifi, „dan now sma ben o man frustan den someni tra bijbeltekst tu di e taki fu a srefi tori disi.”

Ma fa a de nanga tekst soleki Yudas 7? Drape skrifi: „Na so a de tu nanga Sodom èn Gomora nanga den foto lontu den, fu di den ben lobi fu du hurudu, èn fu di den ben gridi fu abi seks na wan fasi di no fiti; fu dati ede den de wan eksempre, bika den sa pina fu têgo na ini faya” (KJ). Son sma di e leisi a tekst disi kan denki taki a sili fu den wan di kisi pori na ini Sodom nanga Gomora, e pina fu têgo na ini faya. „Meki wi luku san tra bijbeltekst e taki fu a tori disi”, na so Storrs ben skrifi. Ne a taki fu 2 Petrus 2:5, 6, pe skrifi: „Èn a no kibri den sma fu owruten, ma a kibri Noa . . . , di a tyari wan frudu kon tapu den ogrisma, èn a meki den foto Sodom nanga Gomora tron asisi fu di a krutu den, èn na so a meki den tron wan eksempre gi den sma di ben o du ogri bakaten” (KJ). Iya, Sodom nanga Gomora tron asisi, èn makandra nanga den sma di ben e libi drape, den foto disi kisi têgo pori.

„Petrus e sori san a tekst fu Yudas wani taki”, na so Storrs e fruklari. „Te yu e teki den tu buku agersi nanga makandra, dan yu sa kon frustan krin na sortu fasi Gado strafu sma di sondu. . . . Den strafu di Gado tyari kon tapu den sma fu owruten, namku den sma fu Sodom nanga Gomora, e tan leki wan warskow gi ala sma te na ini a ten fu a kaba fu grontapu.” Sobun, Yudas ben taki dati a pori di Sodom nanga Gomora ben kisi nanga faya, ben de fu têgo. Dati e sori krin taki a sili man dede.

A no de so taki Storrs ben e gebroiki soso den tekst di ben e horibaka gi a denki fu en. A ben luku den tekst lontu ibri vers di ben abi fu du nanga a tori èn sosrefi ala den tra sani di Bijbel e taki fu a tori dati. Te a ben gersi leki wan tekst no ben e kruderi nanga tra tekst, dan Storrs ben e luku tra bijbeltekst fu kon sabi fu san ede dati ben de so.

Russell e ondrosuku Bijbel

Wan fu den sma di ben e wroko makandra nanga George Storrs, na wan yonkuman di ben orga wan bijbelstudie grupu na ini Pittsburgh, Pennsylvania. A yonkuman disi ben nen Charles Taze Russell. Wan fu den fosi artikel fu en di ben abi fu du nanga Bijbel tori, ben kon na doro na ini 1876 na ini a tijdschrift Bible Examiner. George Storrs ben abi a frantwortu fu den artikel di ben e kon na ini a tijdschrift. Bakaten, di Russell ben de frantwortu gi den sani di skrifi na ini a tijdschrift Zion’s Watch Tower, dan a sori taki den fosi Bijbel ondrosukuman ben yepi en. A ben de nanga tangi gi den sani di Storrs ben skrifi èn ben taigi en, fu di den sani dati ben de wan bigi yepi gi en.

Di C. T. Russell ben abi 18 yari, a orga wan bijbelstudie grupu di ben o studeri Bijbel na wan spesrutu fasi. A. H. Macmillan, wan fu den Bijbel ondrosukuman na ini a grupu fu Russell, ben taki fa den ben e studeri: „Wan sma ben e poti wan aksi. A grupu ben e taki nanga makandra fu a tori dati. Baka dati den ben e luku ala den bijbeltekst di abi fu du nanga a tori, èn te den ben e si taki den tekst e kruderi nanga makandra, dan den ben e teki wan bosroiti èn den ben e skrifi dati poti na tapu papira.”

Russell ben abi na overtoigi taki te sma e ondrosuku a heri Bijbel, dan den sa kon si taki ala sani di skrifi na ini e kruderi nanga makandra, èn nanga den fasi fu a Skrifiman fu en, namku Gado. Ibri leisi te den no ben man frustan wan pisi fu Bijbel, dan Russell ben feni taki den ben musu luku tra pisi fu Bijbel fu kon frustan a tori dati moro bun.

Wan gwenti sensi Bijbel ten

Ma Russell, Storss, nanga Grew no ben de den fosi sma di fruklari Bijbel nanga yepi fu Bijbel srefi. Na Yesus Krestes, a Sma di seti a Kresten bribi, bigin nanga a sani disi. A ben gebroiki wan tu bijbeltekst fu tyari kon na krin san wan tekst wani taki trutru. Fu eksempre, di den Fariseiman ben krutu den disipel fu en fu di den ben broko nyanyan na a Sabatdei, dan Yesus gebroiki 1 Samuel 21:6, fu sori den fa den ben musu hori densrefi na a Sabat wet. Den Fariseiman ben sabi a tori dati di e taki fu David nanga den man fu en di ben nyan den brede di ben musu poti leki ofrandi gi Gado. Baka dati, Yesus taki fu a pisi fu a Wet di ben sori taki den priester fu a famiri fu Aron wawan ben mag nyan fu den brede dati (Exodus 29:32, 33; Lefitikus 24:9). Ma toku, David kisi primisi fu nyan den brede dati. Yesus taki-go-taki kon nanga den Fariseiman fu a tori disi, èn a taigi den te fu kaba san skrifi na ini a buku Hosea: „Efu unu ben frustan san disi wani taki: ’Mi wani sari-ati, mi no wani srakti-ofrandi’, dan unu no ben o krutu den sma di no du ogri” (Mateyus 12:1-8). Disi na trutru wan moi eksempre di e sori fa fu teki a wan tekst gersi nanga a trawan, fu man frustan sani krin!

Den bakaman fu Yesus ben tan fruklari bijbeltekst nanga yepi fu tra bijbeltekst. Di na apostel Paulus ben gi sma leri na ini Tesalonika, dan „a gebroiki Gado Buku fu overtoigi den. Nanga yepi fu sani di ben skrifi kaba, a tyari kon na krin taki Krestes ben musu pina èn taki a ben musu kisi wan opobaka” (Tori fu den Apostel 17:2, 3). Na ini den brifi di Paulus ben skrifi nanga yepi fu santa yeye, a fruklari bijbeltekst tu nanga yepi fu Bijbel srefi. Fu eksempre, di a ben skrifi den Hebrew Kresten, dan a kari furu bijbeltekst fu buweisi taki a Wet na wan skaduw fu den bun sani di musu kon ete.—Hebrewsma 10:1-18.

Iya, opregti Bijbel ondrosukuman fu a di fu 19 yarihondro èn fu a bigin fu a di fu 20 yarihondro, ben e ondrosuku Bijbel baka na a fasi fa den fosi Kresten ben du dati. Te na a dei fu tide, sma abi a gwenti ete fu fruklari bijbeltekst nanga yepi fu tra bijbeltekst, èn wi kan si dati na ini A Waktitoren (2 Tesalonikasma 2:15). Na a srefi sani disi Yehovah Kotoigi e du te den wani kon sabi san wan tekst wani taki.

Luku san den tekst lontu a vers e taki

Fa wi kan teki a moi eksempre fu Yesus nanga den getrow bakaman fu en, te wi e leisi Bijbel? Wi kan luku fosi san den tekst lontu a vers di wi no e frustan, e taki. Fa den tekst disi kan yepi wi fu kon frustan a tori moro bun? Fu eksempre, meki wi luku san Yesus ben taki na ini Mateyus 16:28: „Fu tru mi e taigi unu taki sonwan fu unu di e tanapu dyaso, no sa dede kwetikweti bifo den si a Manpikin fu libisma e kon leki kownu na ini en kownukondre.” Son sma ben kan feni taki a sani disi no kon tru, fu di ala den disipel fu Yesus di ben de drape di a taki den sani dati, dede fosi a Kownukondre fu Gado ben seti na ini hemel. Wan buku e taki srefi fu a vers disi: „A profeititori disi no kon tru, èn baka dati Kresten ben feni en fanowdu fu fruklari taki a sani disi na wan agersitori” (The Interpreter’s Bible).

Ma den tekst lontu a vers disi, èn sosrefi den pisi na ini den Bijbel buku Markus nanga Lukas di abi fu du nanga a srefi tori disi, e yepi wi fu kon frustan san a tekst dati wani taki trutru. San Mateyus ben taki baka di a ben taki den sani na ini Mateyus 16:28? A ben skrifi: „Siksi dei baka dati, Yesus tyari Petrus, Yakobus, nanga en brada Yohanes go na tapu wan hei bergi, pe den wawan ben de. Dan leti na den fesi, Yesus kenki kon de wan heri tra fasi” (Mateyus 17:1, 2). Markus nanga Lukas ben taki tu dati den sani di Yesus taki fu a Kownukondre abi fu du nanga a tori di e taki dati Yesus kenki kon de wan heri tra fasi (Markus 9:1-8; Lukas 9:27-36). Di Yesus kenki kon de wan heri tra fasi, namku di a sori ensrefi na ini glori na den dri apostel, dan dati sori fa a o kon leki Kownu fu Gado Kownukondre. Petrus e sori taki a sani disi tru, fu di a e taki dati „a krakti nanga a denoya fu wi Masra Yesus Krestes”, abi fu du nanga a si di a si fa Yesus kenki kon de wan heri tra fasi.—2 Petrus 1:16-18.

Yu e meki Bijbel fruklari ensrefi?

San yu kan du te yu no man frustan wan bijbeltekst, aladi yu luku den tekst lontu a vers dati? Kande yu kan teki a tekst dati gersi nanga tra bijbeltekst, so taki yu kan kon sabi fa a e kruderi nanga den tekst dati. Wan sani di kan yepi wi heri bun, na den verwijstekst na ini a Nieuwe-Wereldvertaling van de Heilige Schrift di de fu kisi now leki heri Bijbel noso wan pisi fu en, na ini 57 tongo. Na ini furu fu den Bijbel disi, den verwijstekst disi de fu si na mindrisei fu ibri bladzijde. Yu kan feni moro leki 125.000 fu den tekst disi na ini a Nieuwe-Wereldvertaling van de Heilige Schrift. Den bigin wortu na ini a Bijbel disi e taki: „Te wi e ondrosuku san den verwijstekst nanga den futuwortu e tyari kon na krin, dan wi sa si taki ala den 66 Bijbel buku e kruderi nanga makandra, èn taki den alamala makandra na wan buku di Gado meki sma skrifi nanga yepi fu en santa yeye.”

Meki wi luku fa den verwijstekst kan yepi wi fu frustan wan bijbeltekst moro bun. Luku fu eksempre a tori fu Abram, noso Abraham. Meki wi luku na aksi disi: Suma ben teki fesi di Abram nanga en famiri ben komoto na ini Ur? Genesis 11:31 e taki: „Tera teki en manpikin Abram nanga en granpikin Lot, . . . A teki Sarai tu di ben de a wefi fu en manpikin Abram . . . den alamala froisi makandra nanga Tera. Den komoto fu Ur fu den Kaldeasma, fu go na a kondre Kanan. Te fu kaba den doro Haran. Na drape den go libi.” Te wan sma e leisi a tekst disi, dan a kan denki taki na Tera, a papa fu Abram, ben teki fesi. Ma na ini a Nieuwe-Wereldvertaling van de Heilige Schrift wi e feni 11 verwijstekst di abi fu du nanga a vers disi. A lasti verwijstekst na Tori fu den Apostel 7:2, pe wi e leisi fa Stefanus e frumane den Dyu fu a fosi yarihondro: „Bifo wi afo Abraham go tan na ini Haran, a ben de na Mesopotamia; drape a Gado di abi glori kon na en èn a taigi en: ’Gowe libi yu kondre èn den famiriman fu yu èn go na a kondre di mi sa sori yu’” (Tori fu den Apostel 7:2, 3). Stefanus ben meki wan fowtu di a taki dati Abram go na Haran na presi fu taki dati Abram komoto na Haran? A krin fu si taki dati no de so, fu di den tekst disi na wan pisi fu a Wortu fu Gado di skrifi nanga yepi fu santa yeye.—Genesis 12:1-3.

We, dan fu san ede Genesis 11:31 e taki dati „Tera teki en manpikin Abram”, èn sosrefi tra memre fu en famiri tyari komoto na ini Ur? Tera ben de a famiri-edeman ete. Fu di a ben agri fu go nanga Abram, meki Bijbel e taki dati na en tyari en famiri go na Haran. Te wi e teki den tu tekst disi gersi makandra, dan wi e kon frustan krin san ben pasa. Abram ben overtoigi en papa na wan lespeki fasi, taki Gado ben komanderi den fu komoto na ini Ur.

Te wi e leisi Bijbel, wi musu luku den tekst lontu a vers, èn sosrefi ala sani di Bijbel e taki fu a tori dati. Kresten e kisi a rai disi: „Wi no kisi a yeye fu grontapu, ma wi kisi a yeye di komopo fu Gado, so taki wi kan sabi den sani di Gado gi wi fu di a abi bun-ati. Wi no e taki den sani disi nanga wortu di wi kon sabi nanga yepi fu a koni fu libisma, ma nanga wortu di wi kon sabi nanga yepi fu a yeye, fu di wi e gebroiki wortu di abi fu du nanga a yeye fu fruklari yeye afersi” (1 Korentesma 2:11-13). Iya, wi musu begi Yehovah fu yepi wi fu kon frustan a Wortu fu en, èn wi musu pruberi tu fu „gebroiki wortu di abi fu du nanga a yeye fu fruklari yeye afersi”. Wi kan du dati te wi e luku san den tekst lontu a vers di wi no man frustan, wani taki, èn te wi luku den verwijstekst sosrefi. Meki a de so taki wi e tan studeri Gado Wortu fu kon sabi tumusi moi tru tori.