Go na content

Go na table of contents

Den pasi fu Rome—Prenspari bow-wroko fu owruten

Den pasi fu Rome—Prenspari bow-wroko fu owruten

Den pasi fu Rome—Prenspari bow-wroko fu owruten

SAN na a moro prenspari bow-wroko fu Rome? Yu feni taki dati na a Colosseum, namku san tan abra fu a bow-wroko disi di de fu si na ini Rome? Efu wi wani poti prakseri na den bow-wroko fu den Romesma di tan moro langa leki ala trawan, noso di ben prenspari srefisrefi na ini a historia, dan wi musu poti prakseri na den pasi fu Rome.

Boiti den sma di ben e tyari sani fu go seri, èn den legre, moro sani de ete di pasa na tapu den bigi pasi fu Rome. Romolo A. Staccioli, sabiman fu owruten tongo, e taki dati nanga yepi fu den pasi disi sma ben e „meki trawan kon sabi nyun denki, nyun fasi fu meki moimoi sani, nyun filosofia nanga kerkileri”, èn sosrefi den leri fu a Kresten bribi.

Sma fu owruten ben e si den pasi fu Rome leki prenspari bow-wroko. Furu yari langa, den Romesma ben e bow difrenti pasi di sma ben kan gebroiki bun, èn te fu kaba ala den pasi makandra ben langa moro leki 80.000 kilometer. Now den pasi disi e pasa na ini moro leki 30 kondre.

A fosi prenspari bigi pasi, noso via publica, ben de a Via Appia. A moro prenspari pasi disi ben meki taki sma ben kan komoto na Rome fu go na Brundisium (now a nen Brindisi), a foto pe sma ben kan teki sipi go na den Owstusei kondre. Sma ben gi a pasi disi a nen fu Appius Claudius Caecus, wan tiriman fu Rome di bigin bow a pasi disi na ini 312 b.G.T. Den sma fu Rome ben e gebroiki den pasi Via Salaria nanga Via Flaminia tu, èn den tu pasi disi ben e pasa go na a Adriatis Se di de na a owstusei fu a kondre. Den pasi disi ben e pasa go tu na den Balkan kondre, na a kontren fu a Rijnliba, èn na a di fu a Donauliba. A pasi Via Aurelia ben e pasa go na Galia èn na a Iberia-èilanti di de na a noordsei. A pasi Via Ostiensis ben e pasa go na Ostia, a foto pe a moro prenspari lanpe fu Rome ben de, èn drape sma ben kan teki sipi go-kon na Afrika.

A moro bigi bow-wroko fu Rome

Na ini Rome, pasi ben de prenspari sani, srefi bifo sma bigin bow nyunwan. A foto Rome kon de na a presi pe owruten pasi ben e miti, èn dati ben de na a bilosei fu a Tiberliba, na a wan-enkri presi pe a watra no ben dipi. Soleki fa owruten dokumenti e sori, dan den Romesma ben e meki den pasi di ben de kaba kon moro bun, èn den du dati na a fasi fa den Cartagosma ben e meki pasi. Ma a kan taki den sma di ben e meki pasi fosi den Cartagosma, ben de den Etruskensma. Te na a dei fu tide wi kan si ete san tan abra fu den pasi di den Etruskensma ben meki. Boiti dati, bifo a ten fu den Romesma, furu pasi ben de na ini a kontren pe Rome de now, èn furu sma ben e pasa na tapu den pasi disi. A kan taki sma ben pasa na tapu den pasi disi fu tyari den meti fu den fu a wán weigron go na a trawan. Ma den pasi disi no ben moi, bika na ini dreiten den ben de fugufugu santi pasi, èn na ini alenten den ben de tokotoko pasi. Nofo tron den Romesma ben e bow den pasi fu den na tapu den takru pasi disi.

Den Romesma ben e prakseri bun fosi fa fu bow den pasi. Den pasi disi no ben e broko makriki, furu sma ben e pasa na den tapu, èn den pasi ben moi. Wan bun sani fu den pasi disi, na taki den ben e yepi sma fu doro wan presi moro esi, fu di den pasi disi no ben abi furu boktu. Ma nofo tron a ben de so taki awansi fa a kontren ben de, toku den Romesma ben e meki pasi drape. Na ini kontren pe bergi ben de, den koni bowman fu Rome ben e meki den pasi go afupasi na tapu den bergi, na a sei fu den bergi pe a son ben e skèin. A sani disi ben e meki en moro makriki gi sma fu pasa na tapu den pasi disi efu hebi alen noso snew ben e fadon.

Ma fa den Romesma ben e bow den pasi fu den? Den ben e du dati na difrenti fasi, ma wi sa go luku san sabiman fu owruten sani tyari kon na krin.

Den ben e luku fosi pe den ben o meki a pasi. Sma fu a ten dati di ben e ondrosuku kontren, ben e kisi a wroko dati. Baka dati, srudati, wrokoman, noso srafu ben abi a wroko fu diki a gron, èn dati ben de wan hebi wroko. Den ben e bigin diki tu gotro. Son leisi a pisi gron na mindri den tu gotro disi ben bradi sowan 2,4 meter, ma nofo tron a ben de fo meter, èn te a pasi ben e meki wan boktu, dan a ben moro bradi srefi. Te a pasi ben kaba, dan a ben kan bradi sowan 10 meter te yu e marki sosrefi den pisi pe sma ben e waka na ala tu sei fu a pasi. Den wrokoman ben e diki a gron na mindri den tu gotro. Te den ben diki so fara taki den ben doro tranga gron, dan den ben e poti dri noso fo difrenti sani na tapu a tranga gron. A fosiwan ben kan de bigi ston noso brokobroko ston. Baka dati, den ben e poti pikinpikin ston noso plata ston, èn kande den ben e poti smenti tu fu hori ala den sani disi na wán. Te fu kaba, den ben e poti ston di den ben broko finifini.

Na a tapusei fu sonwan fu den pasi fu Rome yu ben abi soso pikinpikin ston. Ma na den grati pasi di ben meki fu ston, ben de den wan di den sma fu owruten ben lobi. A tapusei fu den pasi disi ben meki fu bigi plata ston di sma ben koti puru na ini stonbergi di ben de na ini a kontren dati. A mindrisei fu den pasi disi ben de pikinso moro hei, so taki alenwatra ben kan lon komoto fu a pasi go na ini den gotro di ben de na alatu sei fu a pasi. Na a sani disi meki taki den pasi tan bun so langa, èn taki sonwan fu den de te na a dei fu tide.

Sowan 900 yari baka di sma meki a Via Appia, a historia skrifiman Procupius fu Byzantium, ben taki dati a de wan „tumusi moi” pasi. Disi na san a ben taki fu den bigi plata ston di ben de na a tapusei fu a pasi: „Aladi furu yari pasa kaba, èn aladi furu asiwagi pasa na tapu den pasi disi ibri dei, toku den pasi disi tan bun, èn den grati ete.”

San den Romesma ben o du te den ben e meki wan pasi èn den ben e doro wan liba? Wan prenspari sani di den ben e du, na taki den ben e meki broki, èn sonwan fu den broki disi de te now ete. A sani disi e sori taki den Romesma fu owruten ben de koni bowman. Kande furu sma no sabi taki den Romesma ben e meki pasi di ben e pasa na ini bergi, ma a ben moro muilek srefi fu meki den pasi dati te yu e luku a koni nanga den wrokosani di sma fu a ten dati ben abi. Wan buku e taki: „Den Romesma ben e bow sani di nowan enkri tra pipel oiti ben man bow hondrohondro yari langa.” Wan eksempre fu wan pasi di e pasa na ini wan bergi, na a pasi di nen Furlo, èn di de wan pisi fu a pasi Via Flaminia. Na ini 78 G.T., koni bowman prakseri bun fosi fa den ben o meki a pasi disi di den ben o diki na ini wan stonbergi. A pasi ben o langa 40 meter, a ben o bradi feifi meter, èn a ben o hei feifi meter. A sani disi ben de wan kefalek sani te yu e luku den wrokosani di sma ben abi na a ten dati. Den sortu pasi disi ben de wan fu den moro kefalek sani di sma meki.

Sma di ben e waka den pasi disi ben meki trawan kon sabi nyun denki

Srudati, bisnisman, preikiman, sma di ben e go koiri drape, komedi-preiman, nanga ogri-ati fetiman ben gwenti fu waka den pasi disi. Sma di ben e waka, ben e waka sowan 25 te go miti 30 kilometer ibri dei. Na seipasi yu ben abi stonpostu baka ibri 1480 meter, noso wán mijl gi den Romesma, èn nanga yepi fu den postu disi sma ben kan kon sabi pe fu a pasi den ben de. Presi ben de tu pe sma ben kan rostu, pe den ben kan kenki asi, èn pe den ben kan bai wan sani fu nyan. Son leisi yu ben abi presi tu pe sma ben kan sribi. Sonwan fu den presi disi kon tron pikin foto.

Syatu bifo a Kresten bribi seti, Caesar Augustus bigin wan programa fu ondrow den pasi. A gi lantiman a frantwortu fu wán noso moro pasi. A meki sma poti wan stonpostu di ben abi wan gowtu kloru, èn di sma sabi leki miliarium aureum, na ini a Forum Romanum, noso a moro prenspari presi na ini Rome. A stonpostu disi pe bronsu letter ben skrifi na tapu, ben e sori taki ala den pasi di den Romesma ben meki, ben e doro na ini Italiakondre. Na fu dati ede meki sma kon nanga wan odo di e taki dati ala pasi e go na Rome. Augustus ben meki sma poti karta na difrenti presi, so taki sma ben kan luku pe den pasi ben e go. Den tumusi bun pasi disi ben de wan bigi yepi gi sma na ini a ten dati.

Son sma fu owruten di ben e teki waka, ben e gebroiki buku srefi di ben e sori den sortu pasi den ben musu teki fu doro wan presi makriki. Den buku disi ben e sori sma o fara den presi ben de pe sma ben kan rostu, èn san sma ben kan du na den presi disi. Ma den buku disi ben diri, èn fu dati ede a no ala sma ben kan abi den.

Aladi dati ben de so, toku Kresten preikiman ben e go na farawe presi, èn den ben e luku bun tu sortu pasi den ben o teki fu doro den presi dati. Na apostel Paulus, èn sosrefi den sma di ben e libi na ini a ten fu en, ben abi a gwenti fu go nanga sipi na a owstusei, fu di a winti di ben e wai na a kontren drape ben e wai go na a owstusei, èn na so den sipi ben e doro moro esi (Tori fu den Apostel 14:25, 26; 20:3; 21:1-3). Na ini a kontren fu a Mindrikondre Se, a winti e wai komoto fu a westsei na ini a waran pisi ten fu a yari. Ma di Paulus ben go na a westsei, dan nofo tron a no ben go nanga sipi, ma a ben e waka na tapu den pasi fu Rome. Na dati Paulus ben du na a di fu tu nanga a di fu dri zendelingwaka fu en (Tori fu den Apostel 15:36-41; 16:6-8; 17:1, 10; 18:22, 23; 19:1). * Na a pisi ten fu 59 G.T., Paulus ben waka na tapu a pasi Via Appia fu go na Rome, èn drape a miti tra Kresten brada nanga sisa na a Appii Forum, noso a Wowoyo fu Apius pe furu sma ben go. A wowoyo disi ben de 74 kilometer go na a zuid-owstusei fu Rome. Tra Kresten brada nanga sisa ben e wakti en na den Dri Taveernen, a presi pe sma ben e rostu, èn a presi disi ben de 14 kilometer moro krosibei fu Rome (Tori fu den Apostel 28:13-15). Na a pisi ten fu 60 G.T., Paulus ben man taki dati a bun nyunsu ben preiki „na heri grontapu”, noso na den presi di sma ben sabi na a ten dati (Kolosesma 1:6, 23). Fu di den pasi fu Rome ben de, meki den Kresten ben man du dati.

We, soleki fa a sori, dan den pasi di den Romesma meki, ben de heri bun pasi èn den de te now ete. Iya, den pasi disi yepi den Kresten fu preiki a bun nyunsu fu Gado Kownukondre na ala sei.—Mateyus 24:14.

[Futuwortu]

^ paragraaf 18 Luku a karta na tapu bladzijde 33, na ini a brochure ’Zie het goede land’, di Yehovah Kotoigi tyari kon na doro.

[Prenki na tapu bladzijde 14]

Wan stonpostu di den Romesma ben poti na sei pasi

[Prenki na tapu bladzijde 15]

Via Appia, na wan boitipresi fu Rome

[Prenki na tapu bladzijde 15]

Wan pasi na ini na owruten foto Ostia, na ini Italiakondre

[Prenki na tapu bladzijde 15]

Olo di den upru fu owruten asiwagi meki, na ini Oostenrijk

[Prenki na tapu bladzijde 15]

Wan pisi fu wan pasi di den Romesma meki, na ini Yordania

[Prenki na tapu bladzijde 16]

Pisi di tan abra fu grebi na seipasi fu a Via Appia di de dorosei fu Rome

[Prenki na tapu bladzijde 16]

A pasi Furlo di e pasa na ini wan bergi, èn di de wan pisi fu a Via Flaminia

[Prenki na tapu bladzijde 17]

A Tiberius broki di de wan pisi fu a Via Emilia na Rimini, na ini Italiakondre

[Prenki na tapu bladzijde 17]

Paulus ben miti tra Kresten na a Appii Forum, noso a Wowoyo fu Apius pe furu sma ben go

[Sma di abi a reti fu den prenki na tapu bladzijde 15]

Far left, Ostia: ©danilo donadoni/Marka/age fotostock; far right, road with mileposts: Pictorial Archive (Near Eastern History) Est.