Go na content

Go na table of contents

A tumusi aparti universum fu wi—Fa a du kon?

A tumusi aparti universum fu wi—Fa a du kon?

A tumusi aparti universum fu wi—Fa a du kon?

FURU difrenti reide de fu san ede a pisi fu na universum pe a grontapu fu wi de, de tra fasi leki ala tra pisi. A son fu wi nanga den planeiti di e drai na en lontu de na wan pisi fu a Melkwegstelstel pe furu stari no de. Pikinmoro ala den stari di wi kan si na neti, de so farawe fu wi taki te wi e luku den nanga a moro bigi wrokosani di sma e gebroiki fu luku den stari, dan den de leki pikinpikin leti nomo. A de so taki a son fu wi nanga den planeiti na en lontu de na a yoisti pisi fu na universum?

Efu a son nanga den planeiti di e drai na en lontu ben o de moro krosibei fu a mindrisei fu a Melkwegstelsel, dan grontapu ben o de na mindri wan lo stari di de tumusi krosibei fu makandra, èn a sani dati no ben o bun gi den libisani na grontapu. Fu eksempre, grontapu no ben o man tan drai na wan orga fasi lontu a son, èn a sani dati ben o abi takru bakapisi gi libisma. Soleki fa wi si, dan a takru bakapisi disi no e miti a grontapu fu wi, fu di a son fu wi nanga den planeiti di e drai na en lontu de na a yoisti presi na ini a stari sistema fu wi. Tra takru bakapisi di no e miti grontapu tu, na taki grontapu no e kon faya tumusi te a e pasa na ini wolku fu gas, èn a no e kisi pori leki bakapisi fu stari di sutu opo noso leki bakapisi fu tra sortu krakti.

A son na a yoisti stari di wi abi fanowdu fu man tan na libi. A faya fu a son e tan a srefi, a faya fu en e bron doronomo, èn a son no pikin tumusi èn a no bigi tumusi. Bun furu fu den stari na ini a stari sistema fu wi pikin moro a son fu wi, den no e gi a yoisti leti, èn den no e gi nofo waran fu sorgu taki libisani man tan libi na tapu wan planeiti di de leki grontapu. Boiti dati, furu stari abi wan krakti di e hari wán noso moro stari kon krosibei fu den èn den stari disi e drai lontu makandra. Ma a no de so nanga a son fu wi. Den planeiti di e drai lontu a son fu wi no ben o drai na wan orga fasi, efu moro son ben de di ben e hari den planeiti.

Wan tra reide de tu fu san ede a son fu wi nanga den planeiti di e drai na en lontu de tra fasi leki ala tra grupu fu planeiti di abi den eigi son. Den bigi planeiti di de bun fara fu a son e drai na so wan fasi lontu a son, taki den no e hari den tra planeiti di de moro krosibei fu a son kon krosibei na den. * Na presi fu dati, den bigi planeiti disi e kibri den moro pikinwan gi sani di kan tyari pori kon gi den. „Pikinpikin planeiti nanga tra sani e tuka nanga grontapu, ma dati no e pasa so furu, fu di den bigi planeiti soleki Jupiter, di moro furu meki fu gas, de na fesi grontapu”, na so sabiman Peter D. Ward nanga Donald Brownlee e taki na ini a buku fu den (Rare Earth—Why Complex Life Is Uncommon in the Universe). Sabiman feni tra son di abi bigi planeiti di e drai na den lontu. Ma furu fu den bigi planeiti disi e drai na so wan fasi lontu a son fu den, taki efu wan planeiti di pikin leki grontapu ben de na ini a grupu fu den, dan den ben o tyari pori kon gi a planeiti dati.

A krakti di a mun abi tapu a grontapu fu wi

Sensi owruten sma feni a mun wan kefalek sani. A mun disi gi puwema skrifiman nanga pokuman deki-ati fu skrifi puwema nanga poku. Fu eksempre, wan owruten Hebrew puwema skrifiman e taki dati a mun ’seti steifi te ten di no skotu, èn taki a de wan getrow kotoigi na hemel’.—Psalm 89:37.

Wan prenspari fasi fa a mun abi krakti tapu ala libisani na grontapu, na taki a krakti di a abi fu hari sani kon na en e meki taki falawatra nanga frudu e kon. Sabiman e taki dati den sani disi de tumusi prenspari fu meki a sewatra lon, èn a sani dati baka de tumusi prenspari fu meki a weer kenki.

Wan tra prenspari sani di a mun e du, na taki a krakti di a abi fu hari sani kon na en e meki taki grontapu e tanapu na a yoisti fasi te a e drai lontu a son. Soleki fa wan tijdschrift e taki, dan efu a mun no ben o de, grontapu ben o tanapu na difrenti fasi baka wan langa pisi ten, iya, son leisi a ben o tanapu leti-opo èn tra leisi baka a ben o tanapu bun skoinsi. Prakseri fa a ben o de efu grontapu no ben e tanapu skoinsi! Wi no ben o si fa sani e kenki so moi te dreiten noso alenten e doro, èn nofo alen no ben o fadon. Fu di grontapu e tanapu skoinsi, meki a no e faya tumusi èn a no e kowru tumusi gi wi. Sabiman Jacques Laskar, e taki: „Wan tumusi prenspari sani e meki taki a weer na grontapu e tan a srefi, èn dati na a mun.” Na fu di a mun musu du disi, meki a bigi so, iya, a bigi moro leki den mun fu den bigi planeiti.

Wan tra sani di a mun fu wi e du, na taki a e gi wi leti na neti soleki fa wan skrifiman fu na owruten Bijbel buku Genesis e taki.—Genesis 1:16.

Den kon de wantronso, noso na wan koni sma seti den?

Fa a du kon taki ala den sani di de fanowdu fu meki taki libisani man libi na grontapu èn nyan bun fu a libi tu, de na ini na universum? Soleki fa a sori, dan tu fasi nomo de fa wi kan fruklari a sani disi. A fosiwan, na taki ala den sani disi kon de wantronso sondro wan marki. A di fu tu, na taki wan koni sma meki ala den sani disi nanga wan marki.

Dusundusun yari pasa, den Santa Buku fu Bijbel taki dati wan Mekiman, namku na Almakti Gado, meki na universum fu wi. Efu dati tru, dan disi wani taki dati na orga fasi fa na universum fu wi seti no de wan sani di kon de wantronso, ma na wan sma seti na universum na a fasi dati èn a du dati nanga wan marki. Fu taki en leti, a Mekiman skrifi gi wi sortu sani a du so taki libisani man libi na grontapu. Kande yu sa fruwondru fu sabi taki aladi a tori disi skrifi sowan 3500 yari pasa, toku den sani di e taki fu a fasi fa na universum seti, e kruderi nanga san sabiman denki taki pasa. A tori disi skrifi na ini a Bijbel buku Genesis. Luku san a e taki.

San Genesis e taki fu a tori disi?

„Na a bigin Gado meki hemel nanga grontapu” (Genesis 1:1). Den fosi wortu na ini Bijbel abi fu du nanga a fasi fa Gado meki a son fu wi nanga den planeiti di e drai na en lontu, sosrefi a planeiti fu wi, nanga den stari na ini den milyardmilyard stari sistema fu na universum fu wi. Soleki fa Bijbel e sori, dan wan ten ben de di grontapu ben „leigi èn nowan sani ben de na en tapu”. Grontapu no ben prati na ini difrenti pisi èn a gron no ben bun fu meki sani gro. Den wortu na ini Genesis 1:2 e sori krin taki bun furu watra ben de na grontapu, èn sabiman e taki dati disi na a moro prenspari sani di de fanowdu fu meki taki libisani man libi na tapu wan planeiti. A tekst dati e taki dati a yeye fu Gado „ben e buweigi go-kon abra den watra”.

Wan planeiti no musu de tumusi fara noso tumusi krosibei fu a son fu en, noso a watra drape o tron ijs noso dampu. „Mars kowru tumusi, Venus faya tumusi, ma Grontapu no kowru tumusi èn a no faya tumusi”, na so sabiman Andrew Ingersoll e taki. Na so a de tu taki nofo leti musu de so taki prani kan gro. Èn san moi fu si, na taki Bijbel e taki dati na a bigin Gado meki a leti fu a son skèin pasa den dungru wolku di ben lai nanga dampu. Den wolku dati ben de lontu a se neleki wan krosi di domru „lontu” wan beibi.—Yob 38:4, 9; Genesis 1:3-5.

Den tekst di e kon baka Genesis 1:5, e sori taki a Mekiman meki a sani di Bijbel e kari „a loktu” (Genesis 1:6-8). Furu difrenti sortu gas de na ini a loktu disi di de lontu grontapu.

Baka dati, Bijbel e taki dati Gado meki a drei gron kon de (Genesis 1:9, 10). Soleki fa sori, dan a meki a gron priti opo èn a meki a skoifi. A kan taki, bun dipi gotro kon de leki bakapisi fu dati, èn na so den pisi fu grontapu opo komoto na ini a se.—Psalm 104:6-8.

Na wan ten di Bijbel no e taki soifri fu en, Gado meki pikinpikin grun sani soleki a grun-grun na ini gotro, gro na ini a se. Den pikinpikin grun sani dati gebroiki a krakti fu a son fu kenki koolzuurgas kon tron nyanyan gi fisi nanga tra sani di e libi na ini a se, èn na a srefi ten zuurstof e kon na ini a loktu. Tapu a di fu dri dei Gado meki bon nanga tra sortu prani gro, èn di den sani disi kon lai na heri grontapu, dan moro zuurstof kon de. A sani disi meki taki libisma nanga meti man hari bro fu man tan na libi.—Genesis 1:11, 12.

A Mekiman sorgu taki difrenti pikinpikin libisani e libi na ini a gron, so taki a gron bun nofo fu meki sani gro (Yeremia 51:15). Den pikinpikin libisani disi e meki dede sani pori gowe, èn na so a gron e kisi den sani di prani abi fanowdu fu gro. Spesrutu sortu bakteria di de na ini a gron e teki stikstof di de na ini a loktu, èn den e gi dati na prani di abi en tranga fanowdu fu gro. A moi fu sabi taki pikinso blakadoti nomo kan abi moro leki siksi milyard pikinpikin libisani na ini!

Genesis 1:14-19 e taki dati tapu a di fu fo dei Gado meki a son, a mun, nanga den stari. Te yu e luku a tori disi, dan a kan gersi leki a no e kruderi nanga san Bijbel e taki na ini den tekst di kari na fesi. Ma hori na prakseri taki Moses, a skrifiman fu Genesis, ben skrifi a tori neleki ensrefi ben de drape e luku fa Gado ben e meki grontapu. Soleki fa a sori, dan a son, a mun, nanga den stari ben de fu si now na ini a loktu.

A tori fu Genesis e taki dati tapu a di fu feifi dei Gado meki den meti di e libi na ini a se, èn taki tapu a di fu siksi dei a meki busimeti, osometi, nanga libisma.—Genesis 1:20-31.

Gado ben wani taki libisma nyan bun fu a libi na grontapu

Te yu e luku a tori fu Genesis, dan yu no feni taki Gado meki libisma so taki den kan nyan bun fu a libi na grontapu? Oiti yu wiki tapu wan moi dei, èn yu smeri a grun grasi? A sani dati no meki yu firi bun? Kande yu ben e koiri na ini wan dyari èn yu ben firi bun fu di yu si den moi bromki di ben e smeri switi. Noso kande yu ben e waka na ini wan dyari nanga froktubon èn yu piki wan tu switi froktu. Wi no ben o man nyan bun fu ala den sani dati efu den sani disi no ben de: (1) a watra di lai na grontapu, (2) a yoisti waran nanga leti fu a son, (3) a loktu di abi den yoisti sortu gas na ini, èn (4) a gron di bun nofo fu meki sani gro.

Ala den sani disi di no de na Mars, Venus, nanga tra planeiti di e drai lontu a son fu wi, no kon de wantronso. Wan sma teki en ten fu seti ala den sani disi na so wan fasi taki wi kan nyan bun fu a libi na grontapu. Soleki fa na artikel di e kon sa sori, dan Bijbel e taki tu dati a Mekiman meki a tumusi moi planeiti fu wi na so wan fasi taki a sa tan fu têgo.

[Futuwortu]

^ paragraaf 5 A gron fu den fo planeiti di de moro krosibei fu a son, na ston èn dati na den planeiti Mercurius, Venus, Grontapu, nanga Mars. Den bigi planeiti di de farawe fu a son, moro furu meki fu gas, èn dati na den planeiti Jupiter, Saturnus, Uranus, nanga Neptunus.

[Faki na tapu bladzijde 6]

„Kon meki wi taki dati mi leki wan sabiman di e ondrosuku a gron, musu fruteri sma syatu fa wi na ini a ten disi e denki taki grontapu nanga ala libisani na tapu kon de. Efu den sma dati na mofinasma di e libi na wan boitipresi, soleki fa a ben de nanga den sma fu den lo di a Buku Genesis ben skrifi gi, dan a moro bun sani di mi ben kan du, na fu fruteri den sma dati den srefi sani di skrifi na ini a fosi kapitel fu Genesis.”—Wallace Pratt, wan sabiman di e ondrosuku a gron.

[Faki/​Prenki na tapu bladzijde 7]

A MORO BUN PRESI FU ONDROSUKU NA UNIVERSUM

Efu a son ben de na wan tra presi fu a stari sistema fu wi, dan wi no ben o man si den stari so bun. Wan buku e taki: „A son nanga den planeiti di e drai na en lontu de farawe fu den pisi fu na universum pe a loktu lai nanga finifini doti èn pe tumusi furu leti de. Na fu dati ede meki wi man si den stari di de krosibei heri bun, èn sosrefi den farawe pisi fu na universum” (The Privileged Planet).

Boiti dati, a mun no pikin tumusi èn a no bigi tumusi, a no de tumusi krosibei noso tumusi fara fu grontapu, èn dati meki a man tapu a leti fu a son fu skèin kon na grontapu. A kefalek sani disi di e pasa wanwan leisi, e gi sabiman na okasi fu ondrosuku a son. Na so den kon frustan moro bun fa a du kon taki stari e skèin.

[Prenki na tapu bladzijde 5]

A mun bigi nofo fu sorgu taki grontapu e tan tanapu na a yoisti fasi

[Prenki na tapu bladzijde 7]

Fa a du kon taki libisani man libi na grontapu? Na fu di grontapu abi bun furu watra, fu di a e kisi nofo leti nanga waran, èn fu di a loktu nanga a gron bun

[Sma di abi a reti fu a prenki]

Globe: Based on NASA Photo; wheat: Pictorial Archive (Near Eastern History) Est.