Go na content

Go na table of contents

Wi meki „na wan tumusi wondru fasi”

Wi meki „na wan tumusi wondru fasi”

Wi meki „na wan tumusi wondru fasi”

„Yu meki mi na wan tumusi wondru fasi di e gi mi frede.”​—PSALM 139:14.

1. Fu san ede furu sma di e denki dipi fu sani, e taki dati na Gado meki den wondru sani na grontapu?

GRONTAPU lai nanga tumusi moi sani. Suma meki den sani disi? Son sma no wani bribi taki na wan koni Mekiman meki den sani disi. Tra sma feni taki wi no o man frustan den tumusi moi sani disi, efu wi no e bribi taki wan Mekiman de. Den sma disi no e bribi taki den libisani na grontapu kon de fu densrefi, fu di a no makriki fu frustan fa den meki, fu di tumusi furu difrentiwan de, èn fu di den meki na wan tumusi wondru fasi. Furu sma èn sosrefi sabiman, feni taki nofo buweisi de taki wan lobi-ati Mekiman di abi koni nanga makti, meki hemel nanga grontapu. *

2. Fu san ede David ben prèise Yehovah?

2 Kownu David fu owruten Israel ben de wán fu den sma di ben abi na overtoigi taki na wan Mekiman meki den kefalek moi sani na grontapu. Aladi David ben e libi na wan ten pe sma no ben sabi so furu ete, toku a ben frustan taki na Gado meki ala den tumusi moi sani di a ben e si. A fasi fa David ben meki, ben nofo kaba fu meki a abi bigi lespeki gi a makti nanga a koni fu Gado. A ben skrifi: „Mi sa prèise yu fu di yu meki mi na wan tumusi wondru fasi di e gi mi frede. Den wroko fu yu na wondruwroko, dati mi sili sabi heri bun.”—Psalm 139:14.

3, 4. Fu san ede ibriwan fu wi musu denki dipi fu den sani di Yehovah meki?

3 David ben kon kisi a fasti overtoigi disi fu di a ben e denki dipi fu sani. Na ini a ten disi, skoro, nyunsu, nanga koranti, e leri sma wan lo lei fu meki den lasi bribi na ini a Mekiman. Efu wi wani abi a srefi bribi leki a di fu David, dan wi musu denki dipi tu fu sani. Wi no musu meki sma denki gi wi, spesrutu te a abi fu du nanga a Mekiman èn nanga den sani di a du, fu di dati na prenspari tori.

4 Te wi e denki dipi fu den sani di Yehovah du, dan wi sa kisi moro warderi gi en èn wi sa bribi taki a sa du den sani di a pramisi. Dati sa gi wi deki-ati fu kon leri sabi Yehovah moro bun èn fu dini en. Fu dati ede, meki wi luku fa den sani di sabiman kon si na ini a ten disi, e sori taki David ben abi leti di a taki dati wi meki „na wan tumusi wondru fasi”.

A tumusi moi fasi fa wi meki

5, 6. (a) Fa a libi fu ibriwan fu wi bigin? (b) San den niri fu wi e du?

5 „Yusrefi ben meki den niri fu mi; yu ben kibri mi na ini a bere fu mi mama” (Psalm 139:13). A libi fu ibriwan fu wi bigin leki wan pikin-noti cel na ini a bere fu wi mama. Na ini a cel disi, di wi no man si nanga wi ai, furu wondru sani ben e pasa! A cel ben e gro heri esi. Baka tu mun, dan sani soleki yu ati, yu niri, nanga den fokofoko fu yu ben meki kaba. Di yu gebore, dan den niri fu yu ben bun kaba fu krin a brudu fu yu. Iya, den sorgu taki den sani di no ben bun gi a brudu èn a watra di ben furu tumusi no ben e tan na ini a brudu. Efu den tu niri fu yu e wroko bun, dan ibri 45 miniti, den e puru watra na ini yu brudu, èn gi bigisma dati na sowan feifi liter watra.

6 Den niri fu yu e sorgu tu taki a brudu fu yu e tan gosontu èn taki a e lon bun. Den niri e du tra tumusi prenspari sani tu. Fu eksempre, den e kenki vitamine D kon tron sani di e meki taki den bonyo fu wi e gro bun. Boiti dati, den e meki a hormoon EPO (erythropoëtine) di e sorgu taki redi brudu-cel e meki na ini den bonyo fu wi. A no de fu taki dati sma e fruwondru fu a fasi fa den niri fu wi e wroko! *

7, 8. (a) Fruteri fa wan beibi e bigin gro na ini en mamabere. (b) Na sortu fasi wan beibi di e gro na ini en mamabere ’brei na ini den moro dipi presi fu grontapu’?

7 „Den bonyo fu mi no ben kibri gi yu di yu ben meki mi na wan kibri fasi, di yu brei mi na ini den moro dipi presi fu grontapu” (Psalm 139:15). A cel di ben de na a bigin, prati ensrefi èn den nyun cel prati densrefi go doro. Heri esi, den cel kenki kon tron difrenti sortu cel, di tron den senwe, den titei fu a skin, a skinbuba, nanga tra pisi fu a skin te fu kaba. Fu eksempre, di yu ben de na ini yu mamabere dri wiki, dan den bonyo fu yu bigin gro. Di yu ben abi seibi wiki nomo, èn yu ben langa sowan tu nanga afu centimeter, dan ala den 206 bonyo fu yu skin ben seti kaba, ma den no ben tranga ete.

8 Na a tumusi moi fasi disi yu ben e gro na ini yu mamabere, sondro taki wan sma ben kan si dati. A ben de neleki yu ben de na ini den moro dipi presi fu grontapu. Iya, libisma no sabi finifini fa wan pikin e gro na ini en mamabere. Fu eksempre, den no sabi fa a du kon taki den cel e bigin prati fu kon tron pisi fu a skin. Kande sabiman o kon sabi dati te fu kaba, ma soleki fa David ben taki, dan wi Mekiman, Yehovah, ben sabi dati langa ten kaba.

9, 10. San „skrifi” na ini a „buku” fu Gado te a abi fu du nanga a fasi fa wan pikin e bigin gro na ini en mamabere?

9 „Yu ai ben si mi di mi ben de wan embryo nomo, èn ala den pisi fu mi ben skrifi na ini a buku fu yu, sosrefi den dei di den ben meki, aladi nowan enkriwan fu den ben de ete” (Psalm 139:16). A cel di ben de na a bigin ben abi ala sani na ini di ben de fanowdu fu meki yu heri skin. Den sani dati meki taki yu gro kon tron a sma di yu de tide. Na ini a heri pisi ten dati, a skin fu yu kenki doronomo.

10 David no ben sabi noti fu cel nanga den sani di de na ini den cel, èn a no ben abi den wrokosani srefi fu man si den sani dati. Ma te a ben e luku en eigi skin, dan a ben frustan heri bun taki a ben seti na fesi kaba fa a skin fu en ben o kon de. Kande David ben sabi pikinso fa pikin e bigin gro na ini den mamabere, èn fu dati ede a ben kan taki dati a sani disi ben e pasa safrisafri soleki fa Gado ben seti sani, èn na a yoisti ten. Na ini wan puwema a taki dati a fasi fa a meki „ben skrifi” na ini a „buku” fu Gado.

11. Fa a du kon taki yu tron a sma di yu de?

11 Na ini a ten disi, wi sabi taki den sani di de na ini den cel fu wi e meki taki wi gersi wi papa noso mama, noso den afo fu wi. Kande yu syatu noso yu langa neleki den, kande yu abi a srefi fesi leki den, kande yu ai noso yu wiwiri abi a srefi kloru leki a di fu den, noso kande yu gersi den na furu tra fasi. Ibriwan fu den cel fu yu abi dusundusun sani na ini di abi krakti tapu a fasi fa yu o kon de. Na den sani disi wi e kari DNA (desoxyribonucleïnezuur). Na agersi fasi a „skrifi” na ini a DNA fu yu fa yu skin o kon de te fu kaba. Ibri leisi te den cel fu yu e prati densrefi fu meki nyun cel, dan den nyun cel dati abi krakti tu tapu a fasi fa wi skin o kon de. Disi e yepi wi fu tan na libi èn fu sorgu taki a skin no e kenki so te taki sma no sabi moro suma na wi. A sani disi e sori krin taki wi Mekiman na hemel makti trutru èn taki a koni!

Wi koni moro meti

12. Fa libisma e difrenti fu meti?

12 Sobun, den prakseri fu yu warti trutru gi mi! O Gado, a nomru fu den bigi srefisrefi! Efu mi ben o pruberi fu teri den, dan den lai moro leki den ai-santi srefi” (Psalm 139:17, 18a). Meti meki na wan tumusi wondru fasi tu, èn sonwan fu den man du sani di wi leki libisma no man du. Ma Gado gi libisma frustan, èn fu dati ede wi koni moro meti. Wan buku e taki: „Aladi wi leki libisma abi furu sani di son meti abi tu, toku wi na den wan-enkri libisani na grontapu di man taki èn di man denki. Èn na libisma wawan wani kon sabi moro fu a fasi fa den meki. Wi wani sabi sani soleki: ’Fa a skin fu wi e wroko? Suma meki libisma?’” A ben musu de so taki David ben wani kon sabi den sani disi.

13. (a) Fu san ede David ben kan denki dipi fu den prakseri fu Gado? (b) Fa wi kan de leki David?

13 A moro prenspari fasi fa wi e difrenti fu meti, na taki wi man frustan fa Gado e denki. * Na aparti presenti disi na wán fu den sani di e sori taki Gado meki wi ’soleki fa a de’ (Genesis 1:27). David ben gebroiki a presenti disi bun. A ben e denki dipi fu den sani di e buweisi taki wan Gado de, èn fu den bun fasi fu En di ben de fu si na ini den sani di A meki. David ben abi den fosi buku tu fu den Santa Buku fu Bijbel, di e taki fu Gado èn fu den sani di a du. Den buku disi di skrifi nanga yepi fu santa yeye, yepi David fu kon frustan fa Gado e denki, fa a de, èn san a abi na prakseri. Fu di David ben e denki dipi fu den Santa Buku fu Bijbel, fu den sani di Gado meki, èn fu a fasi fa Gado handri nanga en, meki a ben e prèise en Mekiman.

San a wani taki fu abi bribi

14. Fu san ede a no de fanowdu taki wi sabi ala sani fu Gado fu man bribi taki a de?

14 O moro David ben e prakseri den sani di Gado meki èn den sani di a ben e leisi na ini den Santa Buku fu Bijbel, o moro a ben kon si taki noiti a ben o man frustan a koni nanga a makti fu Gado dorodoro (Psalm 139:6). Na so a de tu nanga wi. Noiti wi o man frustan ala den sani di Gado meki (Preikiman 3:11; 8:17). Ma na ini ala den yari di pasa, Gado meki opregtisma „kon sabi” nofo sani so taki den kan abi bribi. A du dati nanga yepi fu den Santa Buku fu Bijbel èn nanga yepi fu den sani di a meki.—Romesma 1:19, 20; Hebrewsma 11:1, 3.

15. Fruklari fu san ede wi musu abi bribi fu man tron mati fu Gado.

15 Wan sma di abi bribi, no e agri nomo taki wan koni Mekiman meki hemel nanga den sani na grontapu. A sma dati e si Yehovah Gado leki wan sma di wani taki wi kon sabi en èn taki wi e kon tron bun mati fu en (Yakobus 4:8). A de a srefi leki te wan pikin e frutrow en lobi-ati papa. Efu wan sma ben o taki dati yu papa no ben o yepi yu te yu de na ini problema, dan kande yu no ben o man overtoigi en taki yu papa ben o du dati trutru. Ma efu yu kon leri sabi yu papa leki wan sma di abi bun fasi, dan yu kan frutrow na tapu taki a sa yepi yu. Na so a de tu nanga Yehovah. Te wi e studeri Bijbel, te wi e denki dipi fu den sani di a meki, èn te wi e si fa Yehovah e piki den begi fu wi, dan wi e kon sabi en moro bun, èn na so fasi wi e leri fu frutrow na en tapu. Wi sa wani kon sabi moro fu en èn wi sa wani prèise en fu têgo fu di wi lobi en nanga wi heri ati èn fu di wi wani dini en. Dati na a moro bun sani di wan sma kan du na ini en libi.—Efeisesma 5:1, 2.

Suku a tiri fu wi Mekiman!

16. San wi kan leri fu a matifasi di David ben abi nanga Yehovah?

16 „Ondrosuku mi, o Gado, fu kon sabi mi ati. Ondrosuku mi, fu kon sabi sortu prakseri e trobi mi, èn luku efu wan sani de na ini mi di e meki mi waka na tapu wan takru pasi, èn tyari mi na tapu a pasi fu ten di no skotu” (Psalm 139:23, 24). David ben sabi taki Yehovah ben sabi en heri bun. Iya, Yehovah ben sabi ala den prakseri fu en, èn a ben sabi ala sani di a ben e taki noso du (Psalm 139:1-12; Hebrewsma 4:13). Fu di Gado ben sabi ala den sani disi, meki David ben abi na overtoigi taki sani ben o waka bun nanga en, neleki fa wan pikin e firi te en papa noso mama e hori en na ini en anu. David ben e warderi a matifasi di a ben abi nanga Yehovah. Èn fu di a ben wani taki Gado tan feni en bun, meki a ben e denki dipi fu den sani di Gado meki èn a ben e begi En. Fu taki en leti, furu fu den psalm noso prèisesingi fu David, na begi, èn Psalm 139 na wán fu den tu. Te wi e denki dipi fu Gado Wortu èn te wi e begi En, dan wi sa kon krosibei na Yehovah.

17. (a) Fu san ede David ben wani taki Yehovah ondrosuku en ati? (b) Fa den bosroiti di wi e teki abi krakti tapu wi libi?

17 Fu di Gado meki wi leki wan prenki fu en, meki wi kan teki wi eigi bosroiti. Wi kan bosroiti fu du bun, noso fu du ogri. Ma fu di wi man teki wi eigi bosroiti, meki wi musu gi frantwortu na Gado. David no ben wani de leki den ogrisma (Psalm 139:19-22). A no ben wani meki fowtu di ben o tyari takru bakapisi kon gi en. Sobun, fu di a ben sabi taki Yehovah sabi ala sani, meki a aksi Gado na wan saka fasi fu ondrosuku en ati èn fu sori en a pasi fu libi. Ibri sma musu hori ensrefi na den regtfardiki markitiki fu Gado, èn fu dati ede wi musu teki bun bosroiti. Yehovah e gi wi alamala a rai fu gi yesi na en. Te wi e du dati, dan Gado sa feni wi bun, èn a sa blesi wi bogobogo (Yohanes 12:50; 1 Timoteyus 4:8). Te wi e waka nanga Yehovah ibri dei, dan dati sa yepi wi fu kisi wan korostu firi, srefi te wi abi bigi problema.—Filipisma 4:6, 7.

Gi yesi na wi koni Mekiman!

18. San David kon frustan di a poti prakseri na den sani di Gado meki?

18 Di David ben yongu, dan a ben gwenti fu de na dorosei e luku den skapu. Tra fasi leki den skapu di ben saka den ede fu nyan grasi, David ben e luku go na loktu. Na ini a dungru fu a neti, David ben e poti prakseri na a hemel di bigi èn di moi so te. A ben skrifi: „Den hemel e meki a glori fu Gado bekènti; èn a loktu e fruteri fu a wroko fu en anu. A wan dei baka a trawan den e taki, èn a wan neti baka a trawan den e meki taki sabi de fu si” (Psalm 19:1, 2). David ben frustan taki a ben musu kon sabi a Sma di meki ala den moi sani disi, èn a ben frustan tu taki a ben musu gi yesi na En. Wi musu du dati tu.

19. San yonguwan nanga owruwan kan leri fu a „tumusi wondru fasi” fa Gado meki den?

19 A fasi fa David handri e kruderi nanga a rai di en manpikin Salomo ben gi yonguwan. Salomo ben taki: „Memre yu Gran Mekiman now na ini den dei fu yu yongu yari . . . Abi frede gi a tru Gado èn hori yusrefi na den komando fu en. Bika disi na a plekti fu libisma” (Preikiman 12:1, 13). Leki yongu boi, David ben e frustan kaba taki a ben meki „na wan tumusi wondru fasi”. Fu di a ben e hori a sani disi na prakseri, meki a kisi furu blesi na ini en libi. Efu wi leki yonguwan nanga owruwan e prèise èn e dini wi Bigi Mekiman, dan wi sa de koloku now èn na ini a ten di e kon. Disi na san Bijbel e pramisi den wan di e tan krosibei fu Yehovah èn di e tyari densrefi na wan regtfardiki fasi: „Den sa tan gro bun srefi te den ede-wiwiri kon weti, den sa fatu èn den sa moi doronomo, so taki den kan fruteri taki Yehovah de opregti” (Psalm 92:14, 15). Iya, wi sa man kisi prisiri fu têgo fu den tumusi moi sani di Gado meki.

[Futuwortu]

^ paragraaf 1 Luku na Ontwaakt! fu 22 yuni 2004, di Yehovah Kotoigi tyari kon na doro.

^ paragraaf 6 Luku sosrefi na artikel „Uw nieren — Een levenonderhoudend filter”, na ini na Ontwaakt! fu 8 augustus 1997.

^ paragraaf 13 A kan taki den wortu fu David na Psalm 139:18b e sori taki a ben o teki wan heri dei fu teri den prakseri fu Yehovah, èn toku te a ben o wiki mamanten a no ben o kaba teri.

Yu kan tyari disi kon na krin?

• Fa a fasi fa wan pikin e gro na ini en mamabere, e sori taki wi meki na wan „tumusi wondru fasi”?

• Fu san ede wi musu denki dipi fu den prakseri fu Yehovah?

• Fu san ede wi musu abi bribi fu man tron mati fu Yehovah?

[Aksi fu a tori disi]

[Prenki na tapu bladzijde 23]

A fasi fa wan beibi e gro na ini en mamabere ben seti na fesi kaba

DNA

[Sma di abi a reti fu a prenki]

Unborn fetus: Lennart Nilsson

[Prenki na tapu bladzijde 24]

Neleki fa pikin e frutrow tapu den lobi-ati papa, na so wi e frutrow tapu Yehovah

[Prenki na tapu bladzijde 25]

David ben e prèise Yehovah, fu di a ben e denki dipi fu den sani di A meki