Go na content

Go na table of contents

A buku fu John Milton di ben lasi

A buku fu John Milton di ben lasi

A buku fu John Milton di ben lasi

WAN TU skrifiman nomo de di ben abi furu krakti tapu sma. Wán fu den skrifiman disi na John Milton, a man di ben skrifi a moi Ingrisitongo puwema di nen Paradise Lost. Soleki fa skrifiman ben taki, dan ’furu sma ben lobi Milton, son sma ben abi bita-ati gi en, ma wan tu sma nomo ben de di no ben e poti prakseri na en’. Te na a dei fu tide, den sani di Milton skrifi abi furu krakti tapu den buku nanga a kulturu fu Ingrisikondre.

Fa a du kon taki John Milton abi so furu krakti tapu sma? A lasti buku fu en, na a buku On Christian Doctrine. Fu san ede sma krutu a buku disi so te, taki sowan 150 yari pasa fosi den tyari a buku disi kon na doro?

Di Milton ben yongu ete

John Milton gebore na ini London na ini 1608, èn a famiri fu en ben gudu. Milton ben taki: „Frukufruku kaba mi papa bigin leri mi fu studeri prenspari buku nanga puwema. Sensi mi ben abi twarfu yari, mi ben lobi a sani disi so te taki mi ben e tan studeri te twarfu yuru na neti, èn dan fosi mi ben e go sribi.” A ben de wan koni studenti èn na ini 1632 a kisi en diploma na a universiteit fu Cambridge. Baka dati, a tan leisi tori di ben abi fu du nanga historia afersi èn nanga a libi fu owruten Grikikondre nanga Rome.

Milton ben wani tron wan puwema skrifiman, ma na a ten dati, wan revo ben de na ini Ingrisikondre, èn a libi ben muilek. Oliver Cromwell, a moro prenspari man na ini na asamblei, poti krutuman di bosroiti na ini 1649 taki Kownu Charles I ben musu kisi dedestrafu. Milton skrifi fu a tori disi fu sori taki na asamblei ben abi leti fu kiri a kownu. Na so a tron takiman gi a tirimakti fu Cromwell. Fu taki en leti, fosi John Milton tron wan pôpi puwema skrifiman, furu sma ben sabi en kaba leki wan sma di ben e skrifi sani di abi fu du nanga politiek èn nanga a fasi fa sma musu tyari densrefi.

Di Charles II tron kownu na ini 1660, dan a kownu-oso kisi a makti baka fu tiri, èn a sani disi meki taki sma ben wani kiri Milton fu di a ben e horibaka gi Cromwell. Milton lowe, èn fu di a kisi yepi fu mati di ben abi furu makti, meki sma no feni en fu kiri en. Aladi den sani disi miti Milton, toku a tan poti prakseri na Bijbel tori.

„A markitiki fu Bijbel”

Milton ben wani sori taki frukufruku kaba a ben bigin poti prakseri na Gado tori, èn fu dati ede a skrifi: „Di mi ben yongu ete, dan mi bigin studeri na Owru Testamenti nanga a Nyun Testamenti seryusu na ini Hebrewtongo nanga Grikitongo.” Te fu kaba Milton ben e si Bijbel leki a wan-enkri buku di ben kan sori sma fa fu tyari densrefi na wan fasi di fiti, èn fa fu anbegi Gado na a yoisti fasi. Ma di a ondrosuku den pôpi kerki buku fu a ten dati, dan a no ben breiti srefisrefi. Bakaten a skrifi: „Mi kon si taki den sani dati no ben o yepi mi fu feni a tru bribi, èn den no ben o yepi mi tu fu kisi frulusu.” Milton ben abi a fasti bosroiti fu gebroiki a „markitiki fu Bijbel” fu kon sabi efu den sani di a ben e bribi ben tru. Dati meki Milton bigin tyari grupu fu prenspari bijbeltekst kon na wan di ben e taki fu wan spesrutu tori, èn a ben e teki bijbeltekst puru fu den grupu disi.

Te sma na ini a ten disi e yere a nen John Milton, dan furu fu den e memre a puwema Paradise Lost. A puwema disi e sori fa a du kon taki libisma tron sondusma, soleki fa Bijbel e taki (Genesis, kapitel 3). Na a puwema disi di kon na doro fu a fosi leisi na ini 1667, meki taki Milton tron wan pôpi skrifiman, spesrutu na ini den kondre pe sma e taki Ingrisitongo. Bakaten, Milton tyari wan tra puwema kon na doro di nen Paradise Regained, èn a puwema disi ben e taki moro fara fu a srefi tori na ini Paradise Lost. Den puwema disi e sori san Gado abi na prakseri trutru gi libisma, namku taki den musu libi fu têgo na ini wan paradijs na grontapu. Den puwema disi e sori tu taki Gado sa meki Krestes kenki grontapu kon tron wan paradijs baka. Fu eksempre, Paradise Lost, e sori taki Mikael, a gran engel, e taki fu a ten te Krestes sa „pai den getrow anbegiman fu En, èn te a sa meki den de koloku fu têgo, awansi den de na hemel noso na grontapu. Na a ten dati, grontapu sa de wan paradijs, pe sma sa de moro koloku leki na ini Eden, èn a libi sa gi moro prisiri.”

A ben skrifi fu a Kresten leri

Langa ten kaba, Milton ben wani skrifi wan buku tu di ben o taki finifini fu a Kresten libi nanga a Kresten leri. Na a ten fu 1652 a kon breni krinkrin, ma toku en nanga wan tu tra sma tan wroko na a buku disi te na a dede fu en na ini 1674. Milton kari a lasti buku disi A Treatise on Christian Doctrine Compiled From the Holy Scriptures Alone. Na a bigin fu a buku a skrifi: „Furu skrifiman di skrifi fu den tori disi . . . skrifi wan tu syatu sani na seisei fu den bladzijde fu sori sortu bijbeltekst e horibaka gi den sani di den skrifi na ini a buku fu den. Ma na ini a buku fu mi, mi pruberi fu skrifi bun furu sani di teki puru fu difrenti pisi fu Bijbel.” Soleki fa Milton ben taki, a buku On Christian Doctrine e poti prakseri na bijbeltekst, pikinmoro 9000 tron.

Aladi Milton noiti no ben frede fu meki sma kon sabi fa a ben e denki fu sani, toku a no tyari a buku disi kon na doro. Fu san ede? We, wan reide, na taki a ben sabi taki den sani di a ben skrifi na ini a buku fu en, ben e difrenti krinkrin fu den sani di kerki ben e leri. Boiti dati, fu di a kownu-oso ben e tiri a kondre baka, meki a kownu no horibaka gi en. A kan taki a ben e wakti teleki a situwâsi na ini a kondre ben kon moro bun. Awansi fa a no fa, baka di Milton dede, a sekretarsi fu en tyari a buku disi di ben skrifi na ini Latijntongo, go na wan man di ben e druk buku, ma a man dati no ben wani druk a buku. A minister fu dorosei afersi fu Ingrisikondre teki a buku puru na a anu fu a sekretarsi fu Milton, èn a kibri en. Sowan 150 yari pasa, fosi den feni a buku disi.

Na ini 1823, wan wrokoman fu wan kantoro feni a buku disi di ben domru na ini wan tu papira. Kownu George IV di ben e tiri Ingrisikondre na a ten dati, meki sma vertaal a buku disi fu Latijntongo go na ini Ingrisitongo, èn den ben musu tyari a buku disi kon na doro so taki sma ben kan leisi en. Tu yari baka di a buku disi kon na doro na ini Ingrisitongo, dan furu kerki fesiman nanga skrifiman bigin krutu a buku disi fayafaya. Wan beskopu meki bekènti wantewante taki a no Milton ben skrifi a buku disi, fu di furu sma ben e si Milton leki a moro bun skrifiman fu puwema di ben abi fu du nanga kerkitori. A beskopu ben feni taki Milton noiti no ben o krutu den lespeki kerkileri so fayafaya. A sma di vertaal a buku fu Milton ben fruwakti taki sma no ben o wani bribi taki na Milton skrifi a buku. Dati meki a poti 500 futuwortu na ini a buku, èn den futuwortu disi ben e sori krinkrin taki a puwema On Christian Doctrine e kruderi nanga a puwema Paradise Lost. *

Den sani di Milton ben e bribi

Na a ten fu Milton, furu sma na ini Ingrisikondre ben drai baka gi a Lomsu Kerki, èn den ben teki a Protestant bribi. Furu Protestantsma ben e bribi taki a no a pawsu ben musu sori sma san den ben musu bribi te a abi fu du nanga Gado èn nanga a fasi fa sma musu tyari densrefi. Den sma disi ben e bribi taki na den Santa Buku fu Bijbel wawan ben musu sori den dati. Ma na ini a buku On Christian Doctrine, Milton sori taki furu fu den leri nanga den gwenti fu a Protestant bribi no e kruderi nanga Bijbel. A gebroiki Bijbel fu krutu a leri fu Calvijn di ben e taki dati Gado bosroiti na fesi kaba fa a libi fu sma o waka. Na presi fu dati, Milton ben e bribi taki libisma abi a reti fu teki den eigi bosroiti. A gi sma deki-ati fu gebroiki a nen fu Gado, namku Yehovah, na wan lespeki fasi, èn a gebroiki a nen disi furu leisi na ini den buku fu en.

Milton gebroiki Bijbel fu sori taki a sili kan dede. Disi na san a ben skrifi fu Genesis 2:7: „Baka di Gado meki libisma na a fasi disi, dan Bijbel e taki te fu kaba: na so libisma tron wan libisani. . . . Tu fu wan sma no de èn libisma no abi wan sili nanga wan skin, soleki fa furu sma e denki. Ma tra fasi leki dati, a sma srefi na a sili èn a sili na a sma srefi.” Milton poti na aksi disi: „A de so taki na a sma srefi e dede, noso na soso a skin fu en e dede?” Baka di a gebroiki difrenti bijbeltekst fu sori taki noti fu wan sma e tan na libi te wan sma dede, dan a taki moro fara: „Ma a sma di kan sori wi moro bun taki a sili man dede, na Gado srefi, fu di A e taki na ini Esek[iel 18:]20: a sili di sondu sa dede.” Milton ben taki tu fu Lukas 20:37 nanga Yohanes 11:25, fu sori taki den dedewan sa kisi wan opobaka.

San na a moro bigi reide fu san ede sma krutu a buku On Christian Doctrine? Na fu di Milton ben gi a krinkrin buweisi taki Gado, a Tata, hei moro Krestes, a Manpikin fu Gado, soleki fa Bijbel e sori. Baka di Milton kari Yohanes 17:3 nanga Yohanes 20:17, dan a aksi: „Efu a Tata na a Gado fu Krestes èn sosrefi a Gado fu wi, èn efu wán Gado nomo de, dan a Tata wawan kan de Gado, a no so?”

Milton e taki moro fara: „Ala sani di a Manpikin srefi nanga den apostel fu en ben taki èn ben skrifi, e sori taki a Tata bigi moro a Manpikin” (Yohanes 14:28). „Na Krestes e taki na ini Mateyus xxvi. 39: Mi Tata, efu a man, dan meki a kan disi pasa mi. Ma no du soleki fa mi wani, ma soleki fa yu wani. . . . Efu Yesus na Gado trutru, dan a ben o man yepi ensrefi, èn a no ben o abi fu begi Gado, a no so? Efu Yesus na wan libisma èn sosrefi a moro hei Gado, dan fu san ede a e begi gi wan sani di ensrefi ben o man du? . . . A Manpikin e tan lobi èn anbegi a Tata wawan, èn a e leri wi fu du a srefi.”

Den fowtu di Milton meki

John Milton ben wani sabi den tru tori fu Bijbel. Ma a ben abi fowtu tu, èn fu di a ben abi takru ondrofeni, meki a ben abi wan tu denki di no ben bun. Fu eksempre, syatu baka di a trow, a wefi fu en, di ben de wan umapikin fu a krutuman fu a kownu-oso, gowe libi en, èn a go tan dri yari langa nanga en famiri. Na a ten disi, Milton skrifi wan tu traktaat pe a ben e sori taki a bun tu fu brokotrow te den trowpatna no man feni en nanga makandra. A skrifi a sani dati aladi Yesus ben taki dati sma mag brokotrow soso te wan trowpatna du hurudu (Mateyus 19:9). Milton taki fu a srefi tori disi na ini a buku On Christian Doctrine.

Aladi Milton ben abi fowtu, toku a buku On Christian Doctrine e sori krin san Bijbel e taki fu furu difrenti prenspari tori. Te na a dei fu tide, a buku fu en e gi sma di e leisi en na okasi fu luku efu den sani di den e bribi e kruderi nanga a soifri markitiki fu Bijbel.

[Futuwortu]

^ paragraaf 14 Na ini 1973, na universiteit fu Yale tyari wan nyun vertaling fu a buku On Christian Doctrine kon na doro, èn a vertaling disi e kruderi moro fini srefi nanga a fosi buku di Milton srefi ben skrifi na ini Latijntongo.

[Prenki na tapu bladzijde 11]

Milton ben e studeri Bijbel fayafaya

[Sma di abi a reti fu den prenki]

Courtesy of The Early Modern Web at Oxford

[Prenki na tapu bladzijde 12]

A puwema „Paradise Lost” meki taki Milton tron wan pôpiman

[Sma di abi a reti fu a prenki]

Courtesy of The Early Modern Web at Oxford

[Prenki na tapu bladzijde 12]

A lasti buku fu Milton ben lasi 150 yari langa

[Sma di abi a reti fu a prenki]

Image courtesy of Rare Books and Special Collections, Thomas Cooper Library, University of South Carolina

[Sma di abi a reti fu a prenki na tapu bladzijde 11]

Image courtesy of Rare Books and Special Collections, Thomas Cooper Library, University of South Carolina