Den fosi kresten nanga den gado fu Rome

PLINIUS A YONGUWAN, a tiriman fu Bitinia, ben skrifi wan brifi gi Kèiser Trayanus fu Rome. Na ini a brifi dati, a ben taki: „Na disi mi du nanga den wan di sma ben taki dati den na Kresten. Mi aksi den efu den na Kresten. Efu den ben taki dati a tru, dan mi ben e aksi den a srefi sani dati fu a di fu tu leisi èn fu a di fu dri leisi, aladi mi ben e tapu skreki gi den taki den ben o kisi strafu. Efu den ben tan taki dati den na Kresten, dan mi ben e gi sma a komando fu kiri den.” Den wan di ben taki dati den no ben abi a Kresten bribi, ben musu fluku Krestes èn den ben musu anbegi wan stonpopki fu a kèiser, èn den prenki fu den gado di Plinius ben tyari kon na a ini a krutu-oso. Plinius ben skrifi tu san a ben e du nanga den sma disi: „Mi ben e gi den primisi fu gowe.”

Sma ben e frufolgu den fosi Kresten fu di den ben e weigri fu anbegi a kèiser nanga den prenki fu difrenti tra gado. Fa a ben de nanga tra bribi na ini a Gran Kownukondre Rome? Sortu gado sma ben e anbegi, èn o prenspari den gado dati ben de gi den Romesma? Fu san ede sma ben e frufolgu den Kresten te den ben e weigri fu tyari ofrandi gi den gado fu Rome? Den piki tapu den aksi disi sa yepi wi fu kon sabi fa wi kan tan gi yesi na Yehovah te wi e kisi fu du nanga den srefi sortu situwâsi na ini a ten disi.

Den bribi di sma ben abi na ini a Gran Kownukondre

Neleki fa den sma na ini a Gran Kownukondre Rome ben abi someni difrenti tongo nanga kulturu, na so den ben abi furu falsi gado tu. Aladi den Romesma no ben e frustan a Dyu bribi kwetikweti, toku den ben e si en leki wan religio licita. Disi wani taki dati lanti ben e gi pasi taki sma ben abi a bribi dati. Dati meki den ben e sorgu taki sma ben e sori lespeki gi a Dyu bribi. Na ini a tempel fu Yerusalem, a ben de so taki tu leisi wan dei, den priester ben e tyari tu pikin skapu nanga wán mankaw leki ofrandi gi Ceasar èn gi a pipel fu Rome. Den Romesma no ben e broko den ede efu den ofrandi disi ben e plisi wan-enkri gado noso furu difrenti gado. San ben prenspari gi den, na taki den ofrandi ben e sori krin taki den Dyu ben e tan horibaka gi Rome.

Den sma na ini Rome ben abi difrenti sortu heiden gwenti. Furu sma drape ben e bribi den tori di ben abi fu du nanga den gado fu den Grikisma, èn sma ben gwenti fu du lukuman-wroko. Den bribi fu den Owstusei kondre, di sma ben e si leki dangra bribi, ben e gi bribiman a dyaranti taki den no ben o dede noiti, taki den ben o kisi boskopu fu den gado, èn taki den ben kan kon krosibei na den gado nanga yepi fu dangra seremonia. Den bribi disi ben panya na ini a heri kownukondre. Wan tu pôpi sekte di ben de na ini a fosi yarihondro, na a di fu a gado Serapis èn na umagado Isis fu Egepte, a di fu Atargatis, na umagado fu Siria di ben de wan fisi, èn a di fu Mitra fu Persia, a gado fu a son.

A Bijbel buku Tori fu den Apostel e sori krin fa den fosi Kresten ben e  kisi fu du nanga heiden gwenti. Fu eksempre, a granman fu Siprus di ben de wan Romesma, ben abi demakandra nanga wan Dyu towfruman (Tori. 13: 6, 7). Di Paulus nanga Barnabas ben de na ini Listra, dan den sma drape ben denki taki en na a Griki gado Hermes, èn den ben denki taki Barnabas na a gado Zeus (Tori. 14:11-13). Di Paulus ben de na ini Filipi, dan a miti wan umasrafu di ben e du lukuman-wroko (Tori. 16:16-18). Di na apostel ben de na ini Ateine, dan a taki dati den sma drape ben „abi moro lespeki gi den gado, leki tra sma”. Na ini a foto dati, a ben si sosrefi wan altari pe ben skrifi na tapu: „Gi wan Gado di wi no sabi” (Tori. 17:22, 23). Den sma fu Efeise ben e anbegi na umagado Artemis (Tori. 19:1, 23, 24, 34). Di Paulus ben de na a èilanti Malta, dan den sma drape taki dati a ben de wan gado, fu di a no kon siki di wan sneki beti en (Tori. 28:3-6). Te den Kresten ben e kisi fu du nanga den sortu situwâsi dati, dan den ben musu luku bun nanga gwenti di ben kan pori a soifri anbegi fu den.

Den bribi fu den Romesma

Di a Kownukondre fu den Romesma ben e kon moro bigi, dan den sma dati bigin anbegi tra gado. Den ben e si den gado dati leki den srefi gado di den ben e anbegi kaba, ma di ben e sori densrefi na wan tra fasi. Na presi taki den Romesma ben e tyari wan kaba kon na den bribi fu den kondre di den ben teki abra, den ben e feni den bribi disi bun èn den ben e teki den abra. Na so a du kon taki den bribi na ini Rome ben furu leki den difrenti kulturu di den sma drape ben abi. A bribi fu Rome no ben e dwengi sma fu anbegi wán-enkri gado nomo. Sma ben kan anbegi difrenti gado na a srefi ten.

A moro prenspari gado fu den Romesma ben de Yupiter, di sma ben sabi leki Optimus Maximus, a moro bunwan èn a moro bigiwan. Sma ben e bribi taki a ben e sori ensrefi na ini winti, alen, kotifaya, nanga dondru. Sma ben e bribi taki Yuno, Yupiter en sisa nanga en kompe, ben de na umagado fu a mun. Den ben e bribi taki a ben e luku ala sani di ben abi fu du nanga a libi fu umasma. Minerva, Yupiter en umapikin, ben de wan umagado fu moimoi sani di sma ben e meki, sosrefi fu koni sani di sma ben man du, èn fu orloku.

Den Romesma ben e bribi na ini bun furu gado. Lares nanga Penates ben de osofamiri gado. Vesta ben de a gado fu a brantmiri. Yanus, di ben abi tu fesi, ben de a gado fu ala bigin. Ibri wroko ben abi en eigi gado di ben e horibaka gi a wroko dati. Te a ben abi fu du nanga spesrutu situwâsi, spesrutu denki, nanga spesrutu fasi, dan den Romesma ben e bribi srefi taki na gado ben e sorgu taki den sani disi de. Fu eksempre, na umagado Pax ben e sorgu taki vrede de, Salus ben e sorgu taki sma de gosontu, Pudicitia ben e sorgu taki sma no ben e denki tumusi furu fu densrefi èn taki den ben e libi wan krin libi. Na umagado  Fides ben e yepi sma fu tan horibaka gi trawan, Virtus ben e yepi sma fu sori deki-ati, èn Voluptas ben e sorgu taki sma ben abi prisiri. Romesma ben e bribi taki den gado ben e tiri iniwan sani di den ben e du na publiki noso na ini den eigi libi. Sobun, efu den ben wani abi bun bakapisi nanga wan sani di den ben du, dan den ben musu hori seremonia gi a yoisti gado. Na den seremonia dati, den ben e begi a gado dati, den ben e tyari ofrandi gi en, èn den ben e hori fesa gi en.

Wan fasi fa den ben e kon sabi san den gado ben wani, na taki den ben e suku marki. Wan prenspari fasi fa den ben e du dati, na taki den ben e ondrosuku den inibere fu den meti di den ben tyari leki ofrandi. Den Romesma ben e bribi taki den ben kan si na den inibere disi efu den gado ben e agri nanga wan sani di den ben o du, noso efu a no ben e agri.

Na a kaba fu a di fu tu yarihondro bifo Krestes, Rome ben kon abi a bribi taki den prenspari gado fu den nanga son Griki gado ben de a srefi. Fu eksempre, den ben e bribi taki Yupiter ben de a srefi leki Zeus, Yuno ben de a srefi leki Hera, èn so moro fara. Den Romesma ben kon bribi den tori tu di ben abi fu du nanga den Griki gado. Den tori dati no ben e gi grani kwetikweti na den gado, fu di den gado disi ben abi den srefi fowtu nanga swakifasi di libisma abi. Fu eksempre, soleki fa a tori fu Zeus ben taki, dan a ben de wan gado di ben abi seks nanga trawan sondro taki den ben wani dati, èn a ben abi seks tu nanga pikin. Soleki fa sma ben e bribi, dan a ben e du den sani disi tu nanga tra gado. Nofo tron sma di ben e go na den komedi-oso, ben e prèise den syen sani disi fayafaya. Den sani disi ben e gi anbegiman fu den gado disi a denki taki den ben kan du iniwan syen sani tu di den ben wani du.

A kan taki, wan pikin grupu sma nomo di ben teki heiskoro-leri ben e bribi den tori di ben abi fu du nanga den gado. Son sma ben e bribi taki den tori dati ben e prenki wan tra tori. Den sma fu a ten dati no ben de klariklari fu bribi sani. Fu dati ede, sma e bribi taki na aksi di Pontius Pilatus ben poti gi Yesus, namku „San na waarheid?”, e sori taki „furu fu den sma dati di ben teki heiskoro-leri ben abi a denki taki libisma noiti no o man kon sabi soifri san tru”.—Yoh. 18:38.

Den ben e anbegi a kèiser

Na a ten fu Augustus (27 bifo Krestes te go miti a yari 14), sma bigin anbegi a kèiser. Furu sma, spesrutu den sma di ben e taki Grikitongo èn di ben e libi na ini den distrikt na a Owstusei, ben de nanga bigi tangi taki Augustus ben meki a kondre kon gudu èn taki a ben tyari vrede kon, baka di orloku ben de so wan langa pisi ten. Sma ben wani wan tiriman di den ben man si èn di ben o man kibri den gi ogri doronomo. Den ben wani wan tirimakti di ben o yepi sma di ben abi difrenti bribi fu libi na ini vrede nanga makandra, wan tirimakti di ben e gi sma deki-ati fu sori tranga lobi gi a kondre, èn di ben e tyari den kondre kon na wán na ondro a makti fu a „frulusuman” fu den. A sani disi meki taki sma bigin si a kèiser leki wan gado.

Aladi Augustus no ben wani taki sma kari en wan gado di a ben de na libi, toku a ben fruplekti sma fu anbegi Rome leki wan umagado, namku na umagado Roma Dea. Baka di Augustus dede, dan sma bigin anbegi en leki wan gado. Na so a du kon taki den sma fu den distrikt di ben abi tranga lobi gi a kondre, moro furu ben e anbegi a mamafoto fu a kownukondre, èn a tiriman fu en. Heri esi, sma na ini ala den distrikt bigin teki a nyun gwenti abra fu anbegi a kèiser. Na so den sma disi ben e gi grani na a kondre fu den èn na so den ben e hori baka tu gi a kondre.

Domitianus, di ben de kèiser fu a yari 81 te go miti 96, ben de a fosi tiriman fu Rome di fruplekti a pipel fu anbegi en leki wan gado. Na a ten di a ben e tiri leki kèiser, den Romesma ben kon si taki den Kresten ben de tra fasi leki den Dyu, èn den ben e gens den Kresten di den ben e si leki wan nyun sekte. A kan taki na a ten di Domitianus ben e tiri leki kèiser, den poti na apostel Yohanes na strafu na tapu na èilanti Patmos, fu di a „ben e kotoigi fu Yesus”.—Openb. 1:9.

A buku Openbaring ben skrifi na a ten di Yohanes ben de na ini katibo. Na ini a buku dati, a e taki fu Antipas, wan Kresten di sma ben kiri na ini  Pergamum, wan prenspari foto pe sma ben e anbegi a kèiser (Openb. 2:12, 13). A kan taki na a ten dati, a tirimakti bigin dwengi den Kresten fu teki prati na den gwenti fu a moro prenspari bribi fu a kondre. Wi no sabi efu a tru, ma na a ten fu a yari 112, Plinius ben e dwengi den Kresten na ini Bitinia fu teki prati na den sortu gwenti dati. Den tori disi skrifi na ini a brifi di a ben seni gi Trayanus, soleki fa wi kan si na bigin fu na artikel disi.

Trayanus ben prèise Plinius gi a fasi fa a ben krutu den afersi di ben abi fu du nanga den Kresten, èn a gi a komando fu kiri den Kresten di ben weigri fu anbegi den gado fu den Romesma. Trayanus ben skrifi: „Ma te wan sma e taki dati a no de wan Kresten, èn a e begi den gado fu wi fu sori taki dati tru, dan a mag tan na libi fu di a sori berow (dati musu pasa awansi trawan ben feni taki en na wan Kresten)”.

Den Romesma no ben man frustan taki sma fu wan spesrutu bribi ben musu anbegi wán-enkri Gado nomo. Den gado fu Rome no ben e fruwakti dati fu den anbegiman fu den, sobun fu san ede a Gado fu den Kresten ben o fruwakti dati fu den? Den tiriman ben feni taki te wan sma ben e anbegi den gado fu a kondre, dan dati ben e sori taki a ben e horibaka gi a politiek sistema. Sobun, te wan sma ben e weigri fu anbegi den gado dati, dan fu taki en leti, a sma dati ben e opo ensrefi teige a tirimakti. Soleki fa Plinius ben kon si, nowan enkri fasi ben de fu meki den Kresten anbegi den gado fu Rome. Den Kresten dati ben sabi taki te den ben o anbegi den falsi gado, dan dati ben wani taki dati den ben drai baka gi Yehovah. Fu dati ede, furu fu den fosi Kresten ben de klariklari fu dede, na presi fu anbegi a kèiser.

Fu san ede den tori disi musu hari wi prakseri na ini a ten disi? Na ini son kondre, lanti e fruwakti fu sma taki den e sori lespeki gi a fraga, noso gi tra sani di e prenki a tirimakti. A no de fu taki, dati wi leki Kresten abi lespeki gi den tirimakti fu grontapu (Rom. 13:1). Ma te a abi fu du nanga seremonia pe sma e anbegi a fraga fu a kondre fu den, dan wi e gi yesi na Yehovah Gado di wani taki wi musu anbegi en wawan. Wi e gi yesi tu na rai di wi e kisi na ini a Wortu fu en fu „wai pasi gi na anbegi fu kruktugado”, èn fu „luku bun nanga kruktugado” (1 Kor. 10:14; 1 Yoh. 5:21; Nah. 1:2). Yesus ben taki: „Na Yehovah yu Gado, yu musu anbegi èn na en wawan yu musu dini” (Luk. 4:8). Sobun, meki wi tan gi yesi na a Gado di wi e anbegi.

[Prenspari pisi na tapu bladzijde 5]

Tru Kresten e anbegi Yehovah wawan

[Prenki na tapu bladzijde 3]

Den fosi Kresten ben e weigri fu anbegi a kèiser noso popki fu den gado

Kèiser Domitianus

Zeus

[Sma di abi a reti fu den prenki]

Emperor Domitian: Todd Bolen/​Bible Places.com; Zeus: Photograph by Todd Bolen/​Bible Places.com, taken at Archaeological Museum of Istanbul

[Prenki na tapu bladzijde 4]

Kresten na ini Efeise ben e weigri fu anbegi a pôpi umagado Artemis.—Tori. 19:23-41