Go na content

Go na table of contents

Wi o man libi moro langa te sabiman e kenki sani na ini libisma cel?

Sma e suku fu libi moro langa

Sma e suku fu libi moro langa

„Mi si sortu wroko Gado gi libisma fu du. Ala sani a meki moi na a reti ten. Srefi têgo ten a poti na ini den ati.”​Preikiman 3:10, 11.

DEN wortu dati di koni Kownu Salomo fu owruten taki, e sori krin fa libisma e denki fu a libi. Kande na fu di a libi syatu èn libisma no man lon gi dede, meki dusundusun yari kaba sma e suku fu feni wan fasi fu libi moro langa. Furu owruten tori nanga anansitori e taki fa libisma du ala sortu sani fu man libi moro langa.

Fu eksempre, luku a tori fu Gilgamesj, wan kownu fu Sumeria. Furu anansitori de di abi fu du nanga a libi fu en. Na ini wan fu den tori dati a ben teki waka fu go suku fa fu wai pasi gi dede. Aladi furu ogri miti en na pasi, toku a no feni san a ben go suku.

Wan sabiman fu owruten na ini a wrokopresi fu en

Sowan 2400 yari pasa, sabiman na ini China ben meki wan sortu dresi nanga pikinso kwik èn nanga arsenicum, wan sortu vergif. A dresi disi ben musu meki sma libi moro langa. Sma e bribi taki a dresi disi kiri wan tu fu den keizer fu China. Na a ten fu a yari 500 te go miti a yari 1500, son sabiman na ini Europa pruberi fu kenki gowtu na so wan fasi taki sma ben man nyan en. Den ben e bribi taki fu di gowtu no man pori, a ben o man hori sma na libi.

Na ini a ten disi, son sabiman di e ondrosuku libisani nanga cel, e pruberi fu kon sabi fu san ede libisma e kon owru. A muiti di den sabiman dati e meki e sori taki te na a dei fu tide, sma de nomonomo fu feni wan fasi fu no kon owru èn dede. Ma san sabiman kon si?

GADO POTI ’TÊGO TEN NA INI DEN ATI’.​—PREIKIMAN 3:10, 11

DEN E ONDROSUKU FU SAN EDE WI E KON OWRU

Sabiman di e ondrosuku den cel na ini wi skin fruklari na moro leki 300 fasi fu san ede wi e kon owru èn e dede. Na ini den yari di pasa, den sabiman dati ben man meki cel fu meti nanga libisma libi moro langa. Den sani disi meki taki son prenspari sma gi moni so taki sabiman kan ondrosuku moro fini fu san ede wi e dede. San den kon si?

Den pruberi fu meki sma libi moro langa. Son sabiman e bribi taki wan prenspari sani di e meki taki sma e kon owru, na san e pasa nanga den telomeer (dati na den kabapisi fu den chromosoom). Te den cel na ini wi skin e prati, dan den telomeer e sorgu taki na informatie di de na ini a wán cel, de a srefi leki san de na ini a trawan. Ma ibri leisi te den cel e prati, den telomeer e kon moro syatu. Te fu kaba, den cel no e prati moro èn a sma e bigin owru.

Elizabeth Blackburn di ben wini a Nobelprijs na ini 2009, ben wroko makandra nanga tra sabiman di den kon si taki wan enzym de di e meki taki den telomeer no e syatu so gaw. Disi e meki taki a cel no e kon owru so esi. Ma na ini a raportu di den meki, den taki dati den telomeer no e meki sma libi moro langa.

Den e kenki sani na ini den cel. Wan tra fasi fa sabiman e pruberi fu sorgu taki sma no e kon owru, na taki den e kenki sani na ini den cel. Te den cel fu wi kon owru tumusi fu prati, dan a kan taki den no e seni den yoisti boskopu moro gi den cel di e kibri wi gi siki. A sani dati e meki taki wi e kisi ontsteking, skin-ati, nanga tra sortu siki. No so langa pasa, sabiman na ini Fransikondre kenki cel fu owrusma na so wan fasi taki den ben kan bigin meki tra cel baka. Sonwan fu den sma dati ben owru pasa 100 yari. A fesiman fu a grupu sabiman, Professor Jean-Marc Lemaître, ben taki dati na ondrosuku fu den sori taki den man „meki owru cel kon yongu baka”.

SABIMAN KAN MEKI WI LIBI MORO LANGA?

Furu sabiman e taki dati aladi so furu dresi de di e yepi sma fu no kon owru tumusi esi, toku libisma no o man libi moro langa. A tru taki sensi den yari 1800, libisma e libi moro langa leki fosi. Ma moro furu dati e kon fu di sma e hori densrefi krin, fu di dresi de di e sorgu taki son siki no e panya, èn fu di antibiotica nanga vaccinatie de tu gi furu tra siki. Son sabiman e bribi taki libisma no o man libi moro langa leki san wi e libi now.

Sowan 3500 yari pasa a Bijbel skrifiman Moses ben taki: „Wi kan libi seibitenti yari èn efu wi tranga wi kan libi aititenti yari. Toku den yari dati lai soso broko-ede nanga pina, bika den o pasa gowe esi-esi èn wi no o de moro” (Psalm 90:10). Aladi sma du furu muiti fu sorgu taki wi kan libi moro langa, toku wi e si taki san Moses ben taki tru.

Ma tra fasi leki libisma, son sekrepatu kan libi pasa 150 yari, èn bon soleki a sedrebon kan libi dusundusun yari. Te wi e teki wi libi gersi nanga a di fu den sani disi èn nanga a di fu tra libisani, dan wi kan aksi wisrefi: ’A libi disi fu 70 noso 80 yari na ala san de?’