Den tori di sma fruteri kon tron wan pisi fu Bijbel—Den fosi Kresten ben abi a gwenti fu skrifi sani?

NA INI den hondrohondro yari di pasa, anbegiman fu Gado gebroiki bun furu ten fu leisi, fu studeri, èn fu ondrosuku wan tu fu den moro pôpi buku di oiti skrifi. Dati na den buku fu a Nyun Testamenti, soleki fa sma e kari den Kresten Griki Buku fu Bijbel. Den buku dati, makandra nanga den tra buku fu Bijbel, abi furu krakti tapu sma na ini a ten disi. Den buku disi sori sma san bun èn san ogri, den gi sma deki-ati fu skrifi buku èn fu meki poku, felem, nanga skedrei. Ma san moro prenspari, na taki den yepi milyunmilyun sma fu kisi soifri sabi fu Gado nanga Yesus. Kande yu na wan fu den sma disi.—Yohanes 17:3.

Den Evangelietori, èn sosrefi den tra Kresten Griki Buku fu Bijbel, no ben skrifi wantewante baka di Yesus dede. Soleki fa a sori, dan Mateyus ben skrifi na Evangelie fu en sowan seibi noso aiti yari baka di Yesus dede. Yohanes ben skrifi a di fu en sowan 65 yari baka di Yesus dede. Fa den ben man skrifi soifri san Yesus ben taki èn ben du? A de krin taki a santa yeye fu Gado ben e tiri den (Yohanes 14:16, 26). Ma fa sma ben man fruteri trawan den leri fu Yesus so soifri, taki te fu kaba den tron wan pisi fu den Santa Buku fu Bijbel?

’A tru taki den no ben man leisi noso skrifi’?

Na ini a yarihondro di pasa, son sabiman ben feni taki den fosi disipel fu Yesus no ben skrifi den sani di Yesus ben taki èn ben du. Den sabiman disi ben feni taki na fruteri sma ben e fruteri trawan den tori disi. Fu eksempre, wan sabiman ben taki: „Baka di Yesus klari a diniwroko fu en, dan omeni yari pasa, fosi den skrifiman fu den Evangelie skrifi den sani dati. Na ini a pisi ten dati, sma ben e kon sabi sani fu Yesus fu di trawan ben e fruteri den.” Son sabiman e taki srefi dati den fosi disipel fu Yesus ’no ben man leisi noso skrifi’. * Den e taki tu  dati na ini den yari di sma ben e panya den tori fu a diniwroko fu Yesus, sma ben e fruteri moro sani leki san ben e pasa trutru. Boiti dati, den ben e kenki den tori disi, noso den ben e meki den moro span. Soleki fa den sabiman e taki, dan a sani disi meki taki te fu kaba, sma no ben sabi moro san ben pasa trutru.

Ma son sabiman e bribi wan tra sani. Den feni taki den Dyu disipel di ben e wroko skinskin nanga Yesus, ben e leri sma sani soleki fa den Dyu leriman ben e du dati. Den leriman disi ben taki sani ibri tron baka, so taki sma ben kan hori den sani dati na ede. Soleki fa den sabiman e taki, dan a sani disi yepi den sma fu fruteri sani soifri soleki fa den ben pasa. Ma a tru taki den disipel ben skrifi den buku fu den soso nanga yepi fu den sani di sma ben e fruteri? Noso a kan taki sma ben skrifi tu san Yesus ben taki èn ben du na ini a diniwroko fu en? Wi no sabi seiker, ma a sani dati kan.

Sma ben gwenti fu skrifi sani

Na ini a fosi yarihondro, ala sortu sma ben man leisi èn skrifi. Luku san Alan Millard, wan sabiman fu Hebrewtongo èn fu owruten tongo fu a Mindri-Owstusei, ben taki fu a tori disi: „Ala sortu sma na difrenti presi ben gwenti skrifi sani na ini Grikitongo, Arameisitongo, nanga Hebrewtongo.” A ben taki moro fara: „Na ini a libimakandra dati Yesus ben e wroko.”

Soleki fa sabiman e taki, dan den Evangelietori „ben skrifi na ini wan libimakandra pe sma no ben man leisi noso skrifi”. Luku san Professor Millard e skrifi fu a tori dati: „A sani dati no kan de tru, fu di sma na ala sei ben man skrifi . . . Dati meki nofo tron sma ben de di ben kan skrifi wan sani di den ben yere. Kande den ben o gebroiki den sani dati gi densrefi, noso fu fruteri trawan.”

Soleki fa a sori, dan skrifiplanga di ben sreka nanga onikaka ben de fu kisi na a ten dati. Sma  ben kan gebroiki den skrifiplanga disi fu skrifi sani na tapu. Wi kan feni wan eksempre fu dati na ini a fosi kapitel fu a buku fu Lukas. Wan pisi ten, Sakaria no ben man taki. Sma ben aksi en sortu nen a ben o gi a manpikin fu en. Lukas 1:63 e taki: „A papa aksi den wan pikin planga [kande a ben meki sani nanga en anu] èn a skrifi na tapu: ’En nen na Yohanes.’” Bijbel wortubuku e sori taki a wortu „pikin planga” kan abi fu du nanga wan udu planga pe sma ben kan skrifi na tapu. A planga disi ben sreka nanga onikaka. Kande wan sma drape ben abi so wan planga na en, so taki Sakaria ben kan skrifi na tapu.

Wan tra eksempre e sori taki sma fu a ten dati ben abi a gwenti fu gebroiki skrifiplanga. Na ini a buku Tori fu den Apostel, wi kan leisi taki Petrus ben taki nanga wan grupu sma na ini a dyari fu a tempel. A ben taigi den sma disi: „Un musu abi berow . . . so taki Yehovah kan figi un sondu puru” (Tori fu den Apostel 3:11, 19). Wan buku e taki: „Den wortu ’figi puru’ di skrifi na ini a tekst disi èn kande na ini tra tekst sosrefi, kan abi fu du nanga a figi di sma ben e figi wan skrifiplanga, fu man skrifi baka na tapu” (The New International Dictionary of New Testament Theology).

Den Evangelietori e sori tu taki den bakaman fu Yesus nanga sonwan fu den sma di ben e arki en, ben gwenti fu skrifi sani te den ben e du a wroko fu den. Fu eksempre, Mateyus nanga Sakeyus, di ben e teki belasting moni gi lanti (Mateyus 9:9; Lukas 19:2); wan fesiman fu a snoga (Markus 5:22); wan legre ofsiri (Mateyus 8:5); Yohana, a wefi fu wan fesiman fu Herodes Antipas (Lukas 8:3); den Saduseiman, nanga memre fu a Sanhedrin (Mateyus 21:23, 45; 22:23; 26:59). A no de fu taki dati furu fu den apostel nanga den disipel fu Yesus ben man skrifi. A kan de so tu taki den alamala ben man du dati.

Studenti, leriman, nanga skrifiman

Fu man de Kresten leriman, dan den disipel no ben musu sabi soso san Yesus ben taki èn ben du. Den ben musu man frustan tu fa a Wet nanga den profeititori na ini den Hebrew Buku fu Bijbel ben kon tru na ini Krestes (Tori fu den Apostel 18:5). A moi fu sabi taki Lukas ben skrifi fu wan konmakandra di Yesus ben abi nanga wan tu fu den disipel fu en, syatu baka di a kisi wan opobaka. San Yesus du? „A bigin taki fu den buku fu Moses èn fu a leri fu ala den Profeiti fu tyari kon na krin gi den san na den sani di skrifi fu en na ini Gado Buku.” Syatu baka dati, Yesus taigi den disipel: „’Disi na den sani di mi ben taigi unu di mi ben de ete nanga unu, taki ala san a wet fu Moses, nanga den leri fu den Profeiti, nanga den Psalm skrifi fu mi, musu kon tru.’ Dan a opo den ai, so taki den ben kon frustan ala san Gado Buku ben wani taki” (Lukas 24:27, 44, 45). Bakaten, den disipel „ben memre taki” Yesus ben fruklari den sani disi gi den.—Yohanes 12:16.

Den tori disi e sori taki a ben musu de so taki den apostel nanga den disipel ben e ondrosuku den Buku fu Bijbel finifini. Na so den ben o man frustan krin san den sani di den ben si èn ben yere fu a Masra fu den, Yesus Krestes, ben wani taki (Lukas 1:1-4; Tori fu den Apostel  17:11). Luku san Harry Y. Gamble, professor fu kerkitori na a universiteit fu Virginia, e skrifi: „Wi kan de seiker taki sensi a bigin di a Kresten bribi seti, difrenti Kresten, noso grupu fu den, ben e ondrosuku den Hebrew Buku fu Bijbel finifini, fu di den ben wani kon sabi san den tori na ini ben wani taki. Na so den ben e kon si taki den Kresten leri ben tru, èn te den ben e du a Kresten preikiwroko, dan den ben e meki sma kon sabi den leri disi.”

Ala den sani disi e sori taki den fosi disipel fu Yesus no ben e skrifi den buku fu den soso nanga yepi fu den sani di sma ben e fruteri. Den ben gwenti studeri, den ben e leisi, èn den ben e skrifi sani tu. Den ben de studenti, leriman, nanga skrifiman. Ma san moro prenspari, na taki den man disi ben lobi Gado, èn den ben e meki a santa yeye tiri den. Yesus ben gi den a dyaranti taki „a yeye fu a waarheid” ben o ’meki den memre ala sani di a ben taigi den’ (Yohanes 14:17, 26). A santa yeye fu Gado ben yepi den fu memre den sani di Yesus ben taki èn ben du. A yeye disi ben yepi den tu fu skrifi den sani dati. Den ben e memre sosrefi langa pisi tori soleki a Bergitaki (Mateyus, kapitel 5-7). A yeye ben e tiri den skrifiman fu den Evangelietori tu fu skrifi fa Yesus ben e firi son leisi, èn san a ben taki te a ben e begi.—Mateyus 4:2; 9:36; Yohanes 17:1-26.

Soleki fa wi si, dan den skrifiman fu den Evangelietori ben e skrifi den buku fu den nanga yepi fu den sani di sma ben e fruteri èn nanga yepi fu sani di sma ben skrifi. Ma a moro prenspari fasi fa den ben man skrifi den sani dati, na fu di Yehovah srefi, a moro hei Gado, tiri den. Moro leki iniwan sma, a ben man sori den soifri san fu skrifi. Fu dati ede, wi kan abi ala frutrow taki „na Gado srefi ben meki sma skrifi ala den sani di de na ini Gado Buku”. Boiti dati, na den buku dati kan sori wi fa wi kan plisi Gado.—2 Timoteyus 3:16.

[Futuwortu]

[Prenspari pisi na tapu bladzijde 14]

Sonwan fu den bakaman fu Yesus ben de sma di ben gwenti fu skrifi sani te den ben e du a wroko fu den

[Prenspari pisi na tapu bladzijde 15]

A santa yeye fu Gado yepi den fosi disipel fu Yesus fu memre den sani di a ben taki èn ben du, èn fu skrifi den sani dati

[Faki/​Prenki na tapu bladzijde 15]

 A tru taki den apostel no ben man leisi noso skrifi?

Di den tiriman nanga den owru man fu Yerusalem „si fa Petrus nanga Yohanes ben taki sondro frede, èn di den kon frustan taki den no ben kisi furu skoro, ma taki den ben de neleki ala tra sma, dan den bigin fruwondru” (Tori fu den Apostel 4:13). A tru taki den apostel no ben man leisi noso skrifi? Luku san wan buku e taki fu a tori disi: „Den wortu dati no wani taki dati Petrus [nanga Yohanes] no ben kisi skoro èn taki den no ben man leisi noso skrifi. Den wortu disi e sori nomo taki den sma di ben e krutu den apostel, ben de sma di ben kisi heiskoro-leri” (The New Interpreter’s Bible).

[Prenki na tapu bladzijde 13]

„A papa aksi den wan pikin planga èn a skrifi na tapu: ’En nen na Yohanes’”

[Prenki na tapu bladzijde 13]

Wan skrifiplanga di sreka nanga onikaka, èn sosrefi tra sani di sma ben e gebroiki fu skrifi, fu a fosi noso a di fu tu yarihondro

[Sma di abi a reti fu a prenki]

© British Museum/​Art Resource, NY