Go na content

Go na table of contents

Den fosi Kresten nanga a Griki Kulturu

Den fosi Kresten nanga a Griki Kulturu

Den fosi Kresten nanga a Griki Kulturu

NA INI a fosi yarihondro, furu fu den sma di den Kresten ben e preiki gi, ben de sma di ben e taki Grikitongo. Den Buku fu Bijbel di den ben e gebroiki fu preiki a boskopu fu Yesus, ben skrifi na ini Grikitongo. Te a santa yeye ben e tiri den skrifiman fu Bijbel fu skrifi sani, dan furu fu den ben e skrifi den sani dati na ini Grikitongo. Bakaten, wi kon sabi ala den tori dati leki den Kresten Griki Buku fu Bijbel. Den skrifiman disi ben e gebroiki wortu nanga agersitori di den sma di ben abi a Griki kulturu ben o man frustan makriki. Ma neleki Yesus, nowan fu den apostel fu en, èn nowan enkriwan fu den skrifiman fu den Kresten Griki Buku fu Bijbel ben de wan Grikisma. Fu taki en leti, den alamala ben de Dyu.—Romesma 3:1, 2.

Fa a du kon taki a Grikitongo tron so wan prenspari tongo na ini a wroko di den disipel du fu panya a Kresten bribi na tra kondre? Fa den skrifiman fu den Kresten Griki Buku fu Bijbel, èn sosrefi den zendeling preiki a boskopu fu den na ini a fosi yarihondro? San den du fu sorgu taki a boskopu disi ben e naki na ati fu den sma di ben e taki Grikitongo? Èn fu san ede wi musu poti prakseri na a pisi ten disi fu a historia?

A Griki kulturu e panya go na tra kondre

Na ini a di fu fo yarihondro bifo Krestes, Aleksander a Bigiwan teki a Gran Kownukondre Persia abra, èn a bigin du a srefi nanga tra kontren na grontapu. A ben wani taki den kontren di a ben teki abra, ben musu tron wán kownukondre. Dati meki en nanga den kownu di ben e tiri baka en, bigin gi sma deki-ati fu taki a Grikitongo èn fu teki a Griki kulturu abra.

Yari baka dati, Rome teki Grikikondre abra èn a sorgu taki a kondre disi lasi ala a makti di a ben abi. Aladi dati ben pasa, toku a Griki kulturu tan abi bigi krakti tapu den pipel fu den kondre na ini a kontren dati. Na a ten fu a di fu tu yarihondro èn a fosi yarihondro bifo Krestes, den heihei-sma fu Rome ben lobi ala sani fu Grikikondre. Den ben lobi den moimoi sani di den Grikisma ben e meki, den sani di den ben e bow, den buku di den ben e skrifi, èn den filosofia fu den. Na fu a sani dati ede meki a puwema skrifiman Horatius ben taki: „Aladi Rome ben teki Grikikondre abra, toku Grikikondre teki Rome abra baka.”

Na a ten di Rome ben de wan grontapumakti, dan a libi na ini difrenti prenspari foto na ini Pikin Asia, Siria, nanga Egepte ben e go na fesi heri esi, fu di a Griki kulturu ben abi bigi krakti tapu den libimakandra dati. A Griki kulturu disi ben abi krakti tapu ala afersi fu a libi. A ben abi krakti tapu den seti nanga den wet fu lanti, sosrefi tapu bisnis afersi, èn srefi tapu modo. Nofo tron, furu Griki foto ben abi wan bigi sportskoro pe yonguman ben e oefen den skin, èn sosrefi wan komedi-oso pe sma ben e hori Griki komediprei.

Historia skrifiman Emil Schürer ben taki: „A Griki kulturu di ben de na ala sei, ben e kon abi krakti tapu den Dyu safrisafri, aladi den no ben wani dati fu pasa. Na ini a bigin, den Dyu di ben de fayafaya gi a bribi fu den, ben man kakafutu gi den heiden gwenti fu a Griki kulturu. Ma te fu kaba, a kulturu disi kon abi krakti tapu furu afersi fu a Dyu libi. Soleki fa Schürer e taki, „den Dyu di ben e libi na ini wan pikin kontren, ben e kisi fu du nanga a Griki kulturu di ben de na ala sei. Èn fu di den Dyu ben e du bisnis nanga tra sma, meki den ben e kisi fu du nanga a kulturu dati doronomo”.

A Septuaginta e yepi sma fu kon sabi Gado

Furu Dyu ben e froisi go tan na tra presi na ini a kontren fu a Mindrikondre Se. Leki bakapisi fu dati, furu fu den ben e libi na ini foto pe a Griki kulturu ben abi furu krakti tapu a libimakandra, èn pe furu sma ben e taki Grikitongo. Den Dyu di ben e go tan na ini den foto disi, ben e tan hori densrefi na a Dyu bribi fu den, èn den ben gwenti fu go na Yerusalem fu go hori den alayari fesa fu den. Ma baka wan pisi ten, furu fu den no ben man taki Hebrewtongo moro. * Dati meki a ben kon de fanowdu taki den Hebrew Buku fu Bijbel ben e vertaal na ini a Grikitongo di furu sma fu a ten dati ben e taki. A kan taki den Dyu sabiman na ini Aleksandria, na Egepte, bigin du a wroko dati na a ten fu 280 bifo Krestes. Na a ten dati, Egepte ben de wan prenspari foto pe a Griki kulturu ben abi bun furu krakti tapu a libimakandra. Leki bakapisi fu a wroko di den Dyu sabiman du, wi kon abi a bijbelvertaling di wi sabi leki a Septuaginta.

A Septuaginta na wan tumusi prenspari bijbelvertaling. Na a vertaling disi yepi den sma fu den kondre na a Westsei fu grontapu fu kon sabi den prenspari tru tori na ini den Hebrew Buku fu Bijbel. Sondro a Septuaginta, sma no ben o kon sabi fa Gado handri nanga Israel, fu di den tori dati ben skrifi na ini buku di furu sma no ben sabi. Boiti dati, den buku disi ben skrifi na ini wan tongo di furu sma no ben e frustan moro, èn sma no ben o man gebroiki a tongo dati fu panya a bun nyunsu na heri grontapu. Fu taki en leti, a Septuaginta vertaal na wan fasi di ben e kruderi nanga a kulturu èn a denki fu difrenti pipel fu a ten dati. Boiti dati, a ben vertaal tu na ini wan tongo di furu sma ben e taki. Dati meki a Septuaginta yepi sma fu difrenti kulturu fu kon sabi Yehovah Gado. Fu di sma na furu kondre ben e taki Grikitongo, meki a tongo disi ben de a moro bunwan di sma na a ten dati ben kan gebroiki fu preiki a bun nyunsu na heri grontapu.

Sma di teki a Dyu bribi, èn sma di abi frede gi Gado

Na a ten fu a di fu tu yarihondro bifo Krestes, den Dyu ben vertaal furu fu den buku fu den na ini Grikitongo, èn den ben e skrifi nyun buku wantewante na ini a tongo dati. A sani disi ben prenspari srefisrefi, fu di a yepi den sma di no ben de Dyu fu kon sabi a historia nanga a bribi fu den Dyu moro bun. Historia sabiman e taki dati na a pisi ten dati, furu sma di no ben de Dyu „bigin abi demakandra nanga den Dyu. Den sma disi ben e teki prati na a anbegi fu den Dyu, èn sonwan fu den ben e hori densrefi na den wet fu den Dyu”.—The History of the Jewish People in the Age of Jesus Christ.

Son sma go so fara taki den teki a Dyu bribi, èn den meki sma besnèi den. Tra sma ben e hori densrefi na spesrutu leri fu a Dyu bribi, ma den no teki a Dyu bribi. Nofo tron den Griki buku ben e kari den sortu sma disi „sma di abi frede gi Gado”. Den Griki Buku fu Bijbel e taki dati Kornelius ben de ’wan man di ben abi wan tranga bribi na ini Gado èn a ben abi frede gi Gado’. Di na apostel Paulus ben e preiki na ini Pikin Asia èn na ini Grikikondre, dan a miti furu sma di ben abi frede gi Gado èn di ben e teki prati na a anbegi fu den Dyu. Fu eksempre, di a ben de na ini Antiokia na Pisidia, dan a taigi den sma di ben kon makandra na ini a snoga: „Sma fu Israel, èn sosrefi unu di e frede Gado.”—Tori fu den Apostel 10:2; 13:16, 26; 17:4; 18:4.

Di den disipel fu Yesus bigin preiki a bun nyunsu na ini den Dyu libimakandra dorosei fu Yudea, dan furu fu den sma di yere a nyunsu disi, ben de sma di ben kweki na ini a Griki kulturu. Den libimakandra dati ben de bun gron fu sai den siri fu a Kresten bribi. Te fu kaba a kon na krin taki Gado ben wani gi sosrefi sma di no de Dyu a howpu fu kisi frulusu. A sani disi yepi den disipel fu kon frustan taki gi Gado „difrenti no de na mindri Dyu nanga Grikisma”.—Galasiasma 3:28.

Den e preiki a bun nyunsu gi den Grikisma

Fu di den sma di no ben de Dyu ben abi wan tra fasi fu anbegi, èn fu di den ben e tyari densrefi heri tra fasi leki den Dyu, meki son Dyu Kresten fu a fosi yarihondro no ben wani gi den sma dati okasi fu tron memre fu a Kresten gemeente. Ma te fu kaba, a kon na krin taki Gado ben de klariklari fu gi sma di no de Dyu na okasi fu anbegi en. Dati meki den apostel nanga den owruman na ini Yerusalem sori den sortu sma dati krin taki den no ben musu tan fara fu brudu, fu hurudu, èn fu falsi anbegi (Tori fu den Apostel 15:29). Iniwan sma di ben kweki na ini a Griki kulturu ben musu gi yesi na a warskow dati, fu di furu fu den Grikisma nanga den Romesma ben abi „morsu seks lostu”, èn furu fu den ben e libi wan homo-sekslibi. Kresten no mag du den sortu sani dati srefisrefi.—Romesma 1:26, 27; 1 Korentesma 6:9, 10.

Na ini a fosi yarihondro, Paulus ben de a moro prenspari zendeling di ben e preiki na ini den kontren pe furu sma ben abi a Griki kulturu. Te nanga a dei fu tide, sma di e go na a Areopagus-bergi na ini Ateine, na Grikikondre, kan si wan bronsu plaat di fasi na a futu fu a bergi dati. Den sani di skrifi na tapu a plaat disi, na fu memre sma fu a pôpi taki di Paulus ben hori na ini a foto dati. A tori dati skrifi na ini kapitel 17 fu a Bijbel buku Tori fu den Apostel. Na a bigin fu a taki dati Paulus e taki: „Sma fu Ateine”. Na so Griki publiki takiman ben gwenti fu bigin wan taki, èn a no de fu taki dati den wortu dati ben e gi den arkiman deki-ati fu arki san a takiman ben abi fu taki. Wan tu fu den arkiman fu Paulus ben de den Epikurus-sma nanga den Stoisisma di ben de filosofiaman. Paulus no sori den arkiman taki a ben e atibron nanga den, èn a no krutu a bribi fu den. Na presi fu dati a pruberi fu kon abi wan bun matifasi nanga den. A taigi den taki a ben kan si taki den ben de sma di lobi Gado. A taki fu na altari fu den pe ben skrifi na tapu „Gi wan Gado di wi no sabi”. A taigi den taki a ben wani taki fu a Gado dati. Na so a hari na prakseri fu den sma disi.—Tori fu den Apostel 17:16-23.

Paulus ben man doro na ati fu den arkiman fu en, fu di a ben e taki fu sani di den ben man frustan. Den Stoisisma ben kan agri nanga en taki Gado na a Sma di gi wi libi, taki ala sma e komoto fu a srefi ras, taki Gado no de fara fu wi, èn taki libisma abi Gado fanowdu fu man tan na libi. Fu sori taki libisma abi Gado fanowdu trutru fu man tan na libi, Paulus taki fu sani di skrifi na ini den buku fu den Stoisi puwema skrifiman Aratus (Phaenomena) nanga Cleanthes (Hymn to Zeus). Den Epikurus-sma sosrefi ben abi furu reide fu agri nanga Paulus. Den ben e bribi taki Gado de na libi èn taki sma kan kon sabi en. Den ben e bribi tu taki Gado man sorgu gi ensrefi, taki a no abi noti fanowdu fu libisma, èn taki a no e tan na ini tempel di libisma meki.

Den arkiman fu Paulus ben sabi den wortu di a ben e gebroiki. Iya, soleki fa wan buku e taki, dan den wortu „grontapu (kosmos)”, „pikin”, nanga „Gado” ben de wortu di den Griki filosofiaman ben gwenti fu gebroiki (Tori fu den Apostel 17:24-29). A no de so taki Paulus ben de klariklari fu pasa den wet fu a tru anbegi, soso fu man wini den sma disi. Na presi fu dati, den lasti sani di a taigi den sma disi, ben abi fu du nanga na opobaka èn nanga a krutu di libisma o kisi. Èn den filosofiaman disi no ben e bribi den sani dati. Ma toku, Paulus preiki a boskopu fu en na wan koni fasi, so taki a ben kan hari a prakseri fu den arkiman fu en di ben lobi filosofia tori.

Furu fu den brifi fu Paulus ben de gi den gemeente di ben de na ini Griki foto noso kontren di ben de na ondro a tiri fu Rome. Na ini den kontren disi, a Griki kulturu ben abi bigi krakti tapu a libimakandra. Den krakti brifi disi ben skrifi na ini Grikitongo di sma ben o man frustan heri bun. Boiti dati, den brifi disi ben e taki fu tori nanga eksempre di sma di ben abi a Griki kulturu ben o frustan makriki. Paulus e taki fu den streilon, fu a prijs di a winiman ben e kisi, fu a leriman di e tyari wan boi go na skoro, èn fu furu tra sani di ben abi fu du nanga Griki kulturu (1 Korentesma 9:24-27; Galasiasma 3:24, 25). Aladi Paulus ben de klariklari fu gebroiki Grikitongo wortu, toku a weigri na wan krakti fasi fu teki den gwenti nanga den kerkileri fu den Grikisma abra.

Paulus tron ala sani gi ala sortu sma

Na apostel Paulus ben kon si taki efu a ben wani prati a bun nyunsu nanga trawan, dan a ben musu „tron ala sani gi ala sma”. A ben skrifi: „Gi den Dyu mi kon de leki wan Dyu, so taki mi kan wini Dyu.” Gi den Grikisma a tron leki wan Grikisma, fu man yepi den fu kon frustan a wani fu Gado. A no de fu taki dati Paulus ben sabi heri bun fa fu du dati, fu di a ben de wan Dyu di ben e libi na ini wan foto pe a Griki kulturu ben abi furu krakti tapu a libimakandra. Ala Kresten na ini a ten disi musu fiti densrefi tu na tra sma.—1 Korentesma 9:20-23.

Na ini a ten disi, milyunmilyun sma e froisi go fu a wán kondre go na a trawan, èn den e libi a wán kulturu fu go tan na ini a trawan. A sani disi na wan bigi tyalensi gi Kresten di e pruberi fu preiki a bun nyunsu fu Gado Kownukondre èn fu gi yesi na a komando di Yesus ben gi den fu „go na sma fu ala kondre èn meki den tron disipel” (Mateyus 24:14; 28:19). Ibri tron baka den e ondrofeni taki te sma e yere a bun nyunsu na ini a mamatongo fu den, dan a boskopu e naki den ati, èn den e gi yesi na a boskopu disi.

Dati meki a tijdschrift disi, namku A Waktitoren di e taki fu Yehovah Kownukondre, e kon na doro ibri mun na ini 169 tongo, makandra nanga na Ontwaakt! di e kon na doro na ini 81 tongo. Boiti dati, fu di furu Yehovah Kotoigi wani preiki a bun nyunsu gi sma di froisi kon tan na ini a kontren fu den, meki den e du muiti fu leri wan nyun tongo. Iya, den e leri sosrefi muilek tongo soleki Arabiatongo, Sneisitongo, nanga Rosiatongo. Den e du dati nanga a srefi marki di den Kresten ben abi na ini a fosi yarihondro. Na apostel Paulus ben taki en moi nanga den wortu disi: „Mi tron ala sani gi ala sortu sma, so taki mi kan du iniwan sani di de fanowdu fu frulusu awinsi wan tu sma nomo.”—1 Korentesma 9:22.

[Futuwortu]

^ paragraaf 10 Furu Dyu na ini Yerusalem ben e taki Grikitongo. Fu eksempre, na a ten dati yu ben abi mansma „fu a sokari Snoga fu den Friman, èn wan tu sma fu Sireine, Aleksandria, Silisia, nanga Asia”. A kan taki den mansma disi ben e taki Grikitongo.—Tori fu den Apostel 6:1, 9.

[Karta na tapu bladzijde 18]

(Efu yu wani si pe den sani disi skrifi, luku a tijdschrift)

Rome

GRIKIKONDRE

Ateine

ASIA

Antiokia (fu Pisidia)

SILISIA

SIRIA

YUDEA

Yerusalem

EGEPTE

Aleksandria

Sireine

MINDRIKONDRE SE

[Prenki na tapu bladzijde 19]

A “Septuaginta” yepi sma fu a fosi yarihondro fu kon sabi Yehovah

[Sma di abi a reti fu a prenki]

Israel Antiquities Authority

[Prenki na tapu bladzijde 20]

A plaat na a Areopagus-bergi, di e memre sma na a taki fu Paulus