1. Pauluse le bo-mphato ba hae ba kholisehile ka’ng, hona hobane’ng?

 SEKEPE se nang le setšoantšo sa “Bara ba Zeuse,” seo mohlomong e leng sekepe se seholo se tsamaisang lijo, se tloha sehlekehlekeng sa Mediterranean sa Malta se ea Italy. Ke selemo sa 59 C.E. Sekepe se palamisitse moapostola Pauluse e le motšoaruoa ea katiloeng ’me Bakreste-’moho le eena, e leng Luka le Aristakase ba palame sekepeng sena. (Lik. 27:2) Ho fapana le batho ba sebetsang sekepeng sena, baevangeli bana ha ba hloke tšireletso ea bara ba molimo oa Bagerike e leng Zeuse bao e leng mafahla a bitsoang Kastore le Pollukse. (Sheba study note sa Senyesemane se ho Lik. 28:11, nwtsty.) Ho e-na le hoo, Pauluse le bo-mphato ba hae ba sebeletsa Jehova, e leng Molimo ea ileng a tsebahatsa hore Pauluse o tla pakela ’nete Roma le ho ema ka pel’a Sesare.—Lik. 23:11; 27:24.

2, 3. Sekepe seo Pauluse a se palameng se tsamaea ka tsela efe ’me ke mang ea ’nileng a mo tšehetsa?

² Matsatsi a mararo ka mor’a hore ba fihle Saerakuse, motse o motle oa Sicily o batlang o tšoana le Athene le Roma, sekepe se ea Regiame e ka lehlakoreng le ka boroa la Italy. Regiame e bohole ba lik’hilomithara tse 320 ho tloha boema-kepeng ba Italy ba Puteoli (e haufi le motse oo kajeno o bitsoang Naples.) Moea o hlahang ka boroa o thusa sekepe sena hore se fihle Puteoli matsatsi a mabeli ka mor’a hore se tlohe Regiame.—Lik. 28:12, 13.

³ Joale Pauluse o se a tla fihla Roma, moo a tla hlaha ka pel’a Moemphera Nero. ‘Molimo ea tšelisang batho maemong ’ohle’ o bile le Pauluse ho tloha qalong ho fihlela qetellong. (2 Bakor. 1:3) Joalokaha re tla bona, Molimo o tla tsoela pele ho mo tšehetsa ’me cheseho ea Pauluse e le moromuoa e ke ke ea tapa.

4, 5. (a) Pauluse le bo-mphato ba hae ba ile ba amoheloa joang ka mofuthu ha ba etetse Puteoli ’me ho ka etsahala hore ke hobane’ng ha a ile a fuoa bolokolohi bo bokaalo? (b) Boitšoaro bo botle ba Bakreste bo ka ba ruisa molemo joang esita le ha ba le teronkong?

⁴ Ha Pauluse le bo-mphato ba hae ba le Puteoli ba ile ba ‘fumana bana ba  bo bona ’me ba ba kopa hore ba lule le bona matsatsi a supileng.’ (Lik. 28:14) Ruri Bakreste bana ba behile mohlala o motle oa ho amohela baeti ka mofuthu. Ha ho pelaelo hore bara bao ba bo rona ba ile ba rua molemo o moholo ha Pauluse le bo-mphato ba hae ba ba khothatsa. Leha ho le joalo, ke hobane’ng ha motšoaruoa ea katiloeng a ile a fuoa bolokolohi bo bokaalo? Mohlomong ke hobane balebeli ba hae ba Baroma ba ne ba mo tšepa ka ho feletseng.

⁵ Ka ho tšoanang, kajeno bahlanka ba Jehova ba koaletsoeng literonkong ka lebaka la tumelo ea bona, ba lumelloa ho etsa lintho tse itseng tseo batšoaruoa ba bang ba sa lumeloang ho li etsa hobane bona baa tšepahala. Ka mohlala, monna ea ahloletsoeng lilemo tse 75 a le teronkong Romania ka lebaka la bosholu o ile a qala ho ithuta Lentsoe la Molimo ’me a fetola botho ba hae haholo. Ka lebaka leo, balebeli ba teronko ba ile ba mo lumella hore a tsamaee a sa lebeloa ha a ea toropong ho ea reka lintho tse sebelisoang teronkong. Ka holimo ho tsohle, boitšoaro ba rona bo botle bo tlotlisa Jehova.—1 Pet. 2:12.

6, 7. Bara ba bo rona ba Roma ba ile ba bontša lerato le ikhethang joang?

⁶ Ha Pauluse le bo-mphato ba hae ba tloha Puteoli, mohlomong ba ile ba tsamaea leeto la lik’hilomithara tse 50 ho ea Capua Tseleng ea Apiase e eang Roma. Tsela ena e ne e entsoe ka majoe a maholo a sephara ’me ha motho a le tseleng ena e tummeng o ne a ka bona hantle libaka tse ka thoko tsa Italy hammoho le ho bona Leoatle la Mediterranean. Baeti ba tsamaeang ka tsela eo ba ne ba feta sebakeng se mongobo sa Pontine Marshes se bohole ba lik’hilomithara tse 60 ho tloha Roma moo ’Maraka oa Apiase o neng o le teng. Luka o re ha bara ba bo rona ba Roma “ba utloela ka rona,” ba bang ba ile ba tla ’Marakeng oa Apiase ha ba bang ba ile ba leta Matlong a Baeti a Mararo, e leng sebaka sa phomolo se bohole ba lik’hilomithara tse ka bang 50 ho tloha Roma. Seo ba se entseng se ile sa bontša hore ba rata Pauluse haholo.—Lik. 28:15.

 ⁷ ’Maraka oa Apiase e ne e se sebaka se setle seo baeti ba khathetseng ba ka phomolang ho sona. Ha seroki le sengoli sa Moroma se bitsoang Horace se hlalosa ’Maraka se re ke sebaka se “tletseng basesisi ba likepe le batho ba hlokomelang matlo a baeti empa ba sa hlomphe batho.” O re “metsi a moo a ne a le mabe haholo” ’me o ile a hana ho jella sebakeng seo. Ho sa tsotellehe mathata ana ’ohle, sehlopha sena sa bara ba bo rona ba tsoang Roma se ile sa letela Pauluse le bo-mphato ba hae ka thabo e le hore se ba felehetse karolong ena e qetellang ea leeto la bona.

8. Ke hobane’ng ha Pauluse a ile a leboha Molimo ‘ha a bona’ bara babo?

⁸ Bibele e re ‘ha Pauluse a bona’ bara babo, o ile a “leboha Molimo ’me a khothala.” (Lik. 28:15) Ho bona baratuoa bana ba hae feela, ba bang ba bona e le bao a neng a ba tseba ka ho toba, ho ile ha etsa hore a ikutloe a matlafetse a bile a tšelisehile. Ke hobane’ng ha Pauluse a ile a leboha Molimo? O ne a tseba hore lerato le se nang boithati ke e ’ngoe ea litholoana tse behoang ke moea o halalelang. (Bagal. 5:22) Le kajeno moea o halalelang o susumeletsa Bakreste hore ba itelle ba bang ’me ba tšelise ba hlokang.—1 Bathes. 5:11, 14.

9. Re ka bontša moea o kang oa bara ba bo rona ba ileng ba ea kopana le Pauluse joang?

⁹ Ka mohlala, moea o halalelang o susumeletsa bara le barali babo rona ba nang le moea oa ho amohela baeti hore ba amohele bapotolohi, baromuoa le basebeletsi ba bang ba nako e tletseng, bao boholo ba bona ba iteletseng ho sebeletsa Jehova haholoanyane. Ipotse: ‘Na nka etsa se eketsehileng ho tšehetsa ketelo ea mopotolohi le mosali oa hae haeba a nyetse, mohlomong ka ho bontša moea oa ho amohela baeti? Na nka etsa tokisetso ea ho sebetsa le bona tšimong?’ U ka rua molemo o moholo ha u etsa joalo. Ka mohlala, a k’u inahanele feela hore na bara ba bo rona ba Roma ba ile ba thaba hakaakang ha ba mametse liphihlelo tse hahang tsa Pauluse le bo-mphato ba hae.—Lik. 15:3, 4.

10. Ho ile ha etsahala’ng ka Pauluse ha a le Roma, hona o ile a etsa’ng nakoana ka mor’a hore a fihle?

¹⁰ Qetellong ha bara ba bo rona ba kena Roma, “Pauluse [o ile] a lumelloa ho lula a le mong le lesole le mo katileng.” (Lik. 28:16) Hangata batšoaruoa ba sa koalloang teronkong ba ne ba tlamelloa ka ketane ho molebeli hore ba se ke ba baleha. Leha ho le joalo, Pauluse e ne e le ’moleli oa ’Muso ’me ho hang ketane e ne e ke ke ea mo koala molomo. Ka lebaka leo, ka mor’a hore a phomole ka matsatsi a mararo feela, o ile a bokella banna ba ka sehloohong ba Bajuda ba Roma e le hore a itsebise bona ’me a fane ka bopaki.

11, 12. Ha Pauluse a bua le Bajuda ba habo, o ile a leka joang hore a felise leeme lefe kapa lefe leo ho ka etsahalang hore ba ne ba e-na le lona?

¹¹ Pauluse o ile a re: “Bana beso, le hoja ke sa siteloa sechaba kapa ka etsa letho le khahlanong le litloaelo tsa baholo-holo ba rona, ke ile ka tlosoa Jerusalema ke le motšoaruoa ’me ka isoa ho Baroma. Ka mor’a hore ba hlahlobe nyeoe ea ka, ba ne ba batla ho ntokolla kaha ho ne ho se na mabaka a hore ke bolaoe. Ha Bajuda  ba hana, ka tlameha ho ipiletsa ho Sesare empa eseng hobane ke batla ho qosa sechaba sa heso.”—Lik. 28:17-19.

¹² Ha Pauluse a bitsa Bajuda ba neng ba mo mametse “bana beso” o ne a leka ho etsa hore ho be le seo ba lumellanang ka sona a bile a leka ho felisa leeme leo ho ka etsahalang hore ebe ba na le lona. (1 Bakor. 9:20) Hape o ile a hlakisa hore ha a tlela ho qosa Bajuda ba habo, empa o tletse ho ipiletsa ho Sesare. Leha ho le joalo, Bajuda bao ba ne ba qala ho utloa hore Pauluse o ipilelitse ho Sesare. (Lik. 28:21) Ke hobane’ng ha Bajuda ba Judea ba ne ba sa tsebe taba ee? Buka e ’ngoe e re: “E tlameha ebe sekepe seo Pauluse a neng a se palame ke se seng sa likepe tsa pele tse ileng tsa fihla Italy ka mor’a mariha. Kaha likepe li ne li sa tsamaee hangata mariha, ho ne ho se na motho eo Bajuda ba ka mo romang hore a ee Roma a ise lengolo le buang ka Pauluse.”

13, 14. Pauluse o ile a kenyeletsa molaetsa oa ’Muso joang, hona re ka etsisa mohlala oa hae joang?

¹³ Joale Pauluse o ile a kenyeletsa molaetsa oa ’Muso ka mantsoe ao ho seng potang hore a ne a tla etsa hore baeti ba Bajuda ba labalabele ho utloa ho eketsehileng. O ile a re: “Ke lona lebaka le entseng hore ke kope hore le tle ke tl’o bua le lona kaha ke fasitsoe ka liketane tjena ka lebaka la tšepo eo esale Baiseraele ba e-na le eona.” (Lik. 28:20) Ka sebele tšepo e phatlalatsoang ke phutheho ea Bakreste e ne e amana le Mesia le ’Muso oa hae. Baholo ba Bajuda ba ile ba araba ba re: “Re batla ho utloa hore na uena u re’ng hobane rea tseba hore lequloana lena le buuoa hampe hohle.”—Lik. 28:22.

 ¹⁴ Ha re e-ba le monyetla oa ho bolela litaba tse monate, re ka etsisa Pauluse ka ho sebelisa lipolelo tse etsang hore motho a nahane kapa lipotso tse tsosang thahasello ea batho bao re buang le bona. Re ka fumana mehlala e metle libukeng tse kang Ho Bea Mabaka ka Mangolo, Rua Molemo Thutong ea Sekolo sa Tšebeletso sa Puso ea Molimo le Ikemisetse ho Bala le ho Ruta. Na u sebelisa libuka tsee tsa ho ithuta Bibele hamolemo?

15. Ke lintho life tse ’ne tseo re ithutang tsona tseleng eo Pauluse a neng a fana ka bopaki ka eona?

¹⁵ Letsatsing le khethiloeng, Bajuda ba sebakeng seo ba ile ‘ba tla ka bongata’ moo Pauluse a neng a lula teng. Pauluse o ile a ba hlalosetsa “litaba tsa hae ka ho ba fa bopaki bo hlakileng ka ’Muso oa Molimo, a ba susumetsa ka Molao oa Moshe le ka litaba tsa Baprofeta hore ba lumele ho Jesu.” (Lik. 28:23) Tsela eo Pauluse a pakileng ka eona e totobatsa lintlha tse ’ne. Ea pele, o ile a totobatsa ’Muso oa Molimo. Ea bobeli, o ile a leka ho tsosa thahasello ea batho ba mo mametseng “ka ho ba susumetsa.” Ea boraro, o ile a beha mabaka ka Mangolo. Ea bone, o ile a bontša moea oa ho itela ka ho paka ho tloha hoseng ho fihlela ka shoalane. O re behetse mohlala o motle hakaakang. Phello e ile ea ba efe? “Ba bang ba [ile ba] lumela lintho tseo a li buang empa ba bang ha baa ka ba lumela.” Luka o re ha ba ne ba sa lumellane le eena ba ne “ba tsamaea.”—Lik. 28:24, 25a.

16-18. Ke hobane’ng ha Pauluse a sa ka a makala ha Bajuda ba Roma ba sa amohele molaetsa oa hae, hona re lokela ho etsa’ng ha batho ba hana molaetsa oa rona?

¹⁶ Sena ha sea ka sa makatsa Pauluse, hobane se ne se lumellana le boprofeta ba Bibele ’me o ne a kile a se bona se etsahala. (Lik. 13:42-47; 18:5, 6; 19:8, 9) Kahoo, ha batho ba sa batleng ho amohela molaetsa oa hae ba tsamaea, Pauluse o ile a re ho bona: “Moea o halalelang o ne o nepile ha o tla bua mantsoe ana ao moprofeta Esaia a ileng a a bolella baholo-holo ba lona a re’ng, ‘E-ea ho batho bana u re: “Ho utloa le tla utloa empa ho hang le ke ke la utloisisa. Ho sheba le tla sheba empa ho hang le ke ke la bona. Batho bana ba lihlooho li thata.”’” (Lik. 28:25b-27) Qalong polelo ena “ba lihlooho li thata” e ne e bolela hore e ne e le batho bao “lipelo tsa bona li sa utloisiseng” ebile ba sa lumelle molaetsa oa ’Muso ho kena ka lipelong tsa bona. (Lik. 28:27, nal.) Ka sebele ke ntho e bohloko hakaakang hore batho bao ba ne ba sa batle ho amohela ’nete.

¹⁷ Pauluse o ile a lihela likhala ka ho hlakisa hore ho fapana le Bajuda bao a neng a bua le bona ‘lichaba . . . li ne li tla mamela.’ (Lik. 28:28; Pes. 67:2; Esa. 11:10) Ka sebele, o ne a kholisehile hore Balichaba ba ne ba tla amohela molaetsa oa ’Muso hobane o ne a ile a bona ha ba o amohela.—Lik. 13:48; 14:27.

¹⁸ Joaloka Pauluse, a re se keng ra khopiseha ha batho ba hana litaba tse monate hobane rea tseba hore ke ba seng bakae ba tla fumana tsela e isang bophelong. (Mat. 7:13, 14) Kahoo, re lokela ho thaba ha re bona batho ba ratang ho loka ba kopanela le rona borapeling ba ’nete ’me re lokela ho ba amohela ka mofuthu.—Luka 15:7.

19. Pauluse o ile a sebelisa nako ea hae hamolemo joang ha a le litlamong?

¹⁹ Luka o lihela likhala ka tsela e lerato ha a re: “Pauluse o qetile lilemo tse peli a lula ntlong eo a e hirileng ’me o ne a amohela batho bohle ba tlang ho eena, a ba bolella ka ’Muso oa Molimo le ho ruta ka Morena Jesu Kreste ka sebete a sa sitisoe ke letho.” (Lik. 28:30, 31) Ke mohlala o motle hakaakang oa ho amohela baeti, ho ba le tumelo le ho cheseha!

20, 21. Ke bo-mang ba ileng ba rua molemo ha Pauluse a ne a ba pakela Roma?

²⁰ E mong oa batho bao Pauluse a ileng a ba amohela ka mosa ke monna ea bitsoang Onesimase, lekhoba le balehileng Kolose. Pauluse o ile a thusa Onesimase hore e be Mokreste ’me Onesimase e ile ea e-ba mor’abo Pauluse “ea tšepahalang le ea ratehang.” Ha e le hantle, Pauluse o ile a re Onesimase ke “ngoana oa ka . . . eo ke bileng joaloka ntate ho eena.” (Bakol. 4:9; Filem. 10-12) E tlameha ebe Onesimase o ile a khothatsa Pauluse haholo. a

²¹ Ba bang le bona ba ile ba rua molemo mohlaleng o motle oa Pauluse. Ha a ngolla Bafilipi o ile a re: “Lintho tse nketsahaletseng li entse hore litaba tse monate li boleloe le ho feta. Balebeli bohle ba Moemphera le batho ba bang bohle baa tseba hore ke teronkong hobane ke le molateli oa Kreste. Bana ba bo rona ba bangata ba sebeletsang Morena ba khothalitsoe ke hore ebe ke teronkong. Ba bolela lentsoe la Molimo ba le sebete haholo ebile ba sa tšabe letho.”—Bafil. 1:12-14.

22. Pauluse o ile a sebelisa nako ea hae hamolemo joang ha a ne a le litlamong Roma?

²² Pauluse o ile a sebelisa nako eo a bileng litlamong Roma ka eona hamolemo ’me a ngola mangolo a bohlokoa ao hona joale e leng karolo ea Mangolo a Segerike a Bakreste. b Mangolo ao a ile a tsoela Bakreste ba lekholong la pele la lilemo molemo. Le rona re ka rua molemo mangolong a Pauluse hobane keletso e tsoang ho Molimo eo a faneng ka eona e ntse e sebetsa le kajeno.—2 Tim. 3:16, 17.

23, 24. Joaloka Pauluse, Bakreste ba bangata kajeno ba ’nile ba lula ba thabile joang le ha ba koaletsoe teronkong ka leeme?

²³ Le hoja buka ea Liketso e sa bolele hore na Pauluse o ile a lokolloa neng teronkong, empa o qeteletse a lokolotsoe ka mor’a lilemo tse ’ne. O ne a qetile lilemo tse peli a le teronkong Sesarea le tse ling tse peli a koaletsoe Roma ntlong eo a neng a e hirile. c (Lik. 23:35; 24:27) Empa o ile a lula a thabile ’me a etsa sohle seo a ka se khonang tšebeletsong ea Molimo. Ka tsela e tšoanang, kajeno bongata ba bahlanka ba Jehova ba lula ba thabile ba bile ba bolela litaba tse monate, le hoja ba koalloa  literonkong ka leeme ka lebaka la tumelo ea bona. Ka mohlala, mor’abo rona Adolfo o ile a koalloa teronkong Spain ka lebaka la ho se nke lehlakore hobane e le Mokreste. Ofisiri e ’ngoe e ile ea re: “Rea u tsota. Re ’nile ra u sotla ’me ha re ntse re tiisa letsoho u ne u bososela le ho feta ’me u bua ka mosa.”

²⁴ Ka mor’a nako e itseng, mor’abo rona Adolfo o ile a tšeptjoa hoo lemati la sele ea hae le neng le tloheloa le butsoe. Masole a ne a mo etela a tlil’o mo botsa lipotso tsa Bibele. E mong oa balebeli o ne a ea seleng ea Adolfo ho ea bala Bibele, ha Adolfo a ntse a behile masole a fetang leihlo. Kahoo, ho ne ho le joalokaha eka motšoaruoa o katile molebeli. E se eka mohlala o motle oa Lipaki tseo tse tšepahalang o ka re susumeletsa ho ‘bolela lentsoe la Molimo re le sebete haholo ebile re sa tšabe letho,’ esita le tlas’a maemo a thata.

25, 26. Pauluse o bone ha ho phethahala boprofeta bofe bo hlollang le pele ho feta lilemo tse 30, ’me ho etsahala se tšoanang joang mehleng ee?

²⁵ Buka ea Liketso e re bolella ka lipale tse thahasellisang tsa Bakreste ba ileng ba etsa sohle seo ba ka se khonang ho bolela litaba tse monate. E phethela ka ho re bolella ka mohlala o khothatsang ea kamoo Pauluse a ileng a tsoela pele ho bolela ‘ka ’Muso oa Molimo’ ho batho ba neng ba mo etela, le hoja a ne a koalletsoe. Khaolong ea pele, re bala ka mosebetsi oo Jesu a ileng a o fa balateli ba hae ha a ne a re: “Ha le fumana moea o halalelang, le tla ba le matla ’me le tla ba lipaki tsa ka Jerusalema, libakeng tsohle tsa Judea le Samaria le karolong e hole-hole ea lefatše.” (Lik. 1:8) Lilemo tse 30 li ne li e-s’o fete le ho feta empa molaetsa oa ’Muso oa Molimo o ne o se o ‘boletsoe lefatšeng lohle.’ d (Bakol. 1:23) Bona ke bopaki bo hlollang hakaakang ba hore moea ea Molimo o matla.—Zak. 4:6.

²⁶ Kajeno moea oo o matlafalitse masala a bara babo Kreste hammoho le metsoalle ea bona ea “linku tse ling” hore ba tsoele pele ho fana ka “bopaki bo hlakileng ka ’Muso oa Molimo” linaheng tse fetang 240. (Joh. 10:16; Lik. 28:23) Na le uena u etsa sohle seo u ka se khonang mosebetsing oo?