“HISTORI ha e thetse.” Eo ke polelo e tsebahalang Estonia, ho boetse ho na le lipolelo tse joaloka eona le linaheng tse ling. Ke ’nete hore re ke ke ra fetola se etsahetseng nakong e fetileng, empa ruri re ka ithuta ka sona. Morena Solomone ea bohlale oa Iseraele ea boholo-holo, o ile a re: “Tsena tsohle ke ile ka li elelloa, ha ke ntse ke nahana lintho tsohle tse etsoang mona lefatšeng, ka hlokomela kamoo motho e mong a iketsang ’mampoli kateng holim’a ba bang, ʼme a ba hlokofatsa.”—Moeklesia 8:9, Bibele—Phetolelo e Ncha.

Bonnete ba polelo ena ea Bibele bo ile ba totobala lilemong tse ngata tse fetileng Estonia, haesita le likarolong tse ling tse ngata tsa Europe Bochabela. Puso ea motho e hlokofalitse batho ba bangata haholo ba se nang molato ba ileng ba tlosoa ka likhoka libakeng tsa habo bona ʼme ba qobelloa hore ba phele libakeng tse hōle kapa ba koalloa likampong tsa mosebetsi o boima.

Ho latela bo-rahistori ba Estonia, batho ba fetang 46 000 ba ile ba tlosoa ka likhoka naheng ena e nyenyane pakeng tsa 1941 le 1951. Ba bangata ba ne ba tlosoa ka lebaka la ho ba le seabo lipolotiking, ba bang ka hore na ke ba sechaba sefe kapa boemo ba bona ke bofe sechabeng. Empa Lipaki Tsa Jehova tsona, li ne li tlosoa ka lebaka la litumelo tsa tsona.

Phuputsong e phatlalalitsoeng ke Lefapha la Litaba la Univesithi ea Tartu ka 2004, rahistori Aigi Rahi-Tamm, o ile a re: “Ho tloha ka 1948 ho fihlela ka 1951, ho ile ha tšoaroa Lipaki Tsa Jehova tse 72 hammoho le batho ba amanang le tsona. Leha ho le joalo, ba boholong ba ile ba qala ho tlosa batho ka likhoka bosiung ba la 1 April, 1951, eseng feela Linaheng Tsa Baltic, empa le Moldova, Ukraine Bophirimela le Belorussia.”

Pele ho 1951, Lipaki Tsa Jehova tsa Estonia li ne li tšoaroa, li hlongoa lipotso le ho kenngoa litlamong ’me seo se ne se li tetebetsa maikutlo. Ho bonahala eka leano lena le lecha, e leng ho tlosa Lipaki Tsa Jehova ka likhoka Estonia, e ne e le ho leka ho li felisa ka ho feletseng.

La 1 April, 1951, le hlaha setempeng se boletsoeng ka holimo. Palo e setempeng sena ea 382, ke ea Lipaki tse ileng tsa isoa naheng esele le bana ba tsona ka letsatsi leo. Palo ena e akarelletsa ba bang ba beng ka Lipaki le baahelani ba tsona bao e neng e se Lipaki. Motšehareng oo, ho ile ha tšoaroa batho hohle ho pholletsa le  naha. Bosiung boo, ba ileng ba tšoaroa—bana le batho baholo—ba ile ba kenngoa ka makarecheng ba isoa Siberia ka terene e tsamaisang liphoofolo.

Ella Toom, * ea neng a le lilemo li 25 ka nako eo, e ne e le e mong oa Lipaki Tsa Jehova. Ha a hopola le leng la makhetlo ao a ileng a hlongoa lipotso ka ’ona, o re: “Ofisiri e ʼngoe e ile ea leka ho ntšosa ʼme ea laela hore ke se ke sa hlola ke bolela litaba tse molemo. Ka lekhetlo le leng e ile ea mpotsa, ea re: ‘U batla ho phela? Kapa u batla ho shoela mahoatateng a Siberia le Molimo oa hao?’” Leha ho le joalo, Ella o ile a tsoela pele ho bolela litaba tse molemo ka sebete. O ile a isoa Siberia ʼme ka lilemo tse ka bang tse tšeletseng a isoa likampong tse fapa-fapaneng tsa mosebetsi o boima.

Mosali oa Paki ea bitsoang Hiisi Lember, e ne e le e mong oa batho ba makholo ba ileng ba isoa naheng esele ba sa hlaha ka pel’a lekhotla. Ha a hopola liketsahalo tsa la 1 April, 1951, o ile a re: “Ba ile ba fihla bosiu re sa ba sa lebella ho hang ’me ba re: ‘Re le fa halofo ea hora feela. Phuthang lintho tsa lōna!’” Ka mor’a moo, Hiisi le morali oa hae ea lilemo li tšeletseng ba ile ba nkoa ka lenyele bosiu ba isoa seteisheneng sa literene. Terene ea mokeretla e ne e tsamaea e ema liteisheneng e palamisa Lipaki. “Re ile ra sutumelletsoa ka lekarecheng la liphoofolo. Ka lehlohonolo, bolokoe ba likhomo bo ne bo hoamme ke serame, ho seng joalo, ho ka be ho ile ha e-ba boima ho ema holim’a bona. E ne eka re liphoofolo ka lekarecheng.”

Leeto la libeke tse peli le bohloko la terene le ne le le boima haholo. Makareche a ne a subuhlellane ebile a sa hloeka. Batho ba baholo le bana ba ne ba hobosoa le ho tlotlolloa ka tsela leha e le efe. Ba bang ba bona ba ne ba lla ba bile ba hana ho ja. Leha ho le joalo, Lipaki li ne li thusana li bile li khothatsana ka ho bina lipina tsa borapeli ʼme li ne li abelana lijo tsohle tseo li neng li e-na le tsona. Ba ile ba bolelloa hore ba ea mo-ela-ruri ba ke ke ba hlola ba khutla.

Ha Hiisi a hopola thuso e lerato eo a ileng a e fuoa ke balumeli-’moho le eena nakong ena e bohloko, o ile a re: “Seteisheneng se seng terene ea rōna e ile ea ema haufi le terene e tsoang Moldova. Ha re ntse re le ka lekarecheng re ile ra utloa monna e mong a re botsa hore na re bo-mang le hore na re ea hokae. Re ile ra mo hlalosetsa hore ha re tsebe moo re eang teng le hore re Lipaki Tsa Jehova tse tsoang Estonia. Lipaki tse neng li le ka tereneng e tsoang Moldova, li ile tsa utloa puisano eo ʼme tsa re akhella lofo ea borotho le lipurunu le moo lekareche le bulehileng.” O ile a phaella ka ho re: “Re ile ra qala ho hlokomela hore Lipaki Tsa Jehova li ntse li fallisoa ka likhoka likarolong tsohle lirephabliking tsa Soviet Union!”

Bacha ba babeli ba Lipaki—Corinna le ’nake oa hae Ene—ba ne ba arohane le ’mè oa bona ka nako e fetang lilemo tse tšeletseng. ’Mè oa bona, eo le eena e leng Paki ea Jehova, o ile a tšoaroa ʼme a isoa kampong ea mosebetsi o boima. Joale, bosiung boo bo bosula ba April, banana bana ba babeli ba ile ba nkoa ka likhoka lapeng habo bona eaba ba sutumelletsoa ka lekarecheng. Corinna oa hopola, “Ka tereneng, ’mè e mong oa Paki ea nang le bana ba babeli o ile a ithaopela ho re hlokomela ʼme a re tiisetsa hore re ka ba karolo ea lelapa la hae.”

Ho ile ha etsahala’ng ha re fihla moo re isoang teng? Letsatsi ka mor’a hore re fihle lehoatateng le batang la Siberia, re ile ra qala ho rekisoa ka mokhoa o tlotlollang joalokaha eka re makhoba. Bo-rapolasi ba moo ba ile ba tla ho tla khetha  batho ba tla sebetsa mapolasing a bona. Corinna o re: “Re ile ra utloa ba omana ba re: ‘Uena u se u e-na le motho ea khannang terekere ea hao. Enoa ke oa ka,’ kapa, ‘Ke se ke nkile ba babeli ba hōlileng. Le uena u tlameha ho nka ba bang ba hōlileng.’”

Corinna le Ene e ne e le banana ba sebete. Hamorao ba ile ba re: “Re ne re hloloheloa ’mè oa rōna haholo, re bile re labalabela hakaakang ho ba ka liatleng tsa hae tse mofuthu!” Ho ntse ho le joalo, ba ile ba lula ba le matla tumelong ba bile ba thabile. Corinna o ile a eketsa ka ho re: “Ka tsela e itseng, ho hotle hore ebe ’Mè o ne a sa re bone hobane ka linako tse ling re ne re tlameha ho sebetsa ka ntle moo ho batang haholo re sa apara liaparo tse mofuthu.”

Ha ho pelaelo hore batho ba se nang molato Estonia le libakeng tse ling ba ile ba hatelloa habohloko le ka leeme ’me le Lipaki Tsa Jehova li ne li le teng har’a bona. (Sheba lebokose le nang le sehlooho se reng, “‘Bokhopo bo Tšabehang’ ka ho Fetisisa.”) Ho sa tsotellehe tšoaro e mpe joalo le mahlomola a nakong e fetileng, Lipaki Tsa Jehova tsa Estonia e ntse e le batho ba mafolofolo le ba thabileng.

Bibele e re tiisetsa hore Jehova Molimo o hloile ho hloka toka. E re: “E mong le e mong ea etsang lintho tsena, moetsi e mong le e mong oa ho hloka toka, ke ntho e manyala ho Jehova Molimo oa hao.” (Deuteronoma 25:16) Le hoja nakong e fetileng Molimo a mamelletse bokhopo, nako e tla tloha e fihla eo ka eona a tla felisa ho hloka toka le bokhopo. Mopesaleme o re: “Ho setse nakoana e seng kae, ’me ea khopo ha a sa tla hlola a e-ba teng; ka sebele u tla lebisa tlhokomelo sebakeng sa hae, ’me o tla be a le sieo. Empa ba bonolo ba tla rua lefatše, ka sebele ba tla fumana thabo e phethehileng khotsong e ngata.”—Pesaleme ea 37:10, 11.

Ruri re lebeletse bophelo bo monate! Le hoja re ke ke ra fetola se etsahetseng nakong e fetileng, liqeto tseo re li etsang hona joale li ka etsa hore re thabele bophelo bo monate nakong e tlang. Ha u ba le kamano e ntle le Molimo, u tla ba e mong oa ba tla thabela bophelo bo molemo lefatšeng le tletseng ho loka nakong e tlang.—Esaia 11:9.